Morgunblaðið - 21.10.2001, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 21. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í RANNSÓKNUM mínum árið2000 kom fram að 35% þeirramunaðarlausu barna sem eruá götunni lentu þar strax eftirað foreldrar þeirra féllu frá,
44% höfðu búið hjá ættingjum ein-
hvern tíma, áður en þau lentu á göt-
unni, og 21% hafði flust tvisvar á
milli heimila áður en þau lentu á göt-
unni. Ástæða þeirra fyrir að fara frá
þessum heimilum voru aðallega þær
að það var farið illa með þau, þau
voru rekin í burt eða umsjónarmenn
þeirra dóu. Flest barnanna sem talað
var við í rannsókninni höfðu misst
foreldra sína vegna alnæmis, og 62%
munaðarlausra götubarna höfðu
hugsað um foreldra sína á meðan
þeir voru veikir og deyjandi.
Götubörnin gera sér það ljóst að
ekki er litið á þau sem æskilega þjóð-
félagsþegna. Flest hafa þau því mjög
lítið sjálfsálit sem meðal annars
kemur oft fram í ruddalegri hegðun.
Þau eru iðulega handtekin fyrir
minni háttar yfirsjónir og jafnvel á
röngum forsendum.
Í Úganda eru ekki til neinir gæslu-
staðir sem eru eingöngu ætlaðir
börnum, þau eru því oft sett í fang-
elsi og klefa með glæpamönnum sem
ekki bætir hegðun þeirra. Auk þess
verða þau fyrir ýmiss konar óæski-
legu áreiti og eru notuð til allskyns
óþrifalegrar vinnu án þess t.d. að
hafa nokkurn hlífðarfatnað. Hegðun
margra þessara barna er á skjön við
það sem til er ætlast af þjóðfélaginu,
enda hafa þau oft farið á mis við það
sem kallast má hefðbundið uppeldi.
Mörg þeirra leiðast út í vafasama
lifnaðarhætti á götunni, þau betla til
að draga fram lífið, margar stúlkurn-
ar selja sig og mörg barnanna stela
þegar tækifæri gefst til að sjá sér
farborða. Þá er notkun eiturlyfja
nokkuð almenn. Hins vegar reyna
ótrúlega mörg barnanna að lifa heið-
virðu lífi með stuðningi frá ættingj-
um eða vinveittu fólki. Þá er athygl-
isvert hve börnin standa þétt saman,
þó svo að þetta samfélag sé iðulega
heldur gróft.
Rannsóknin sýndi að götubörnin
lifa ekki mjög innihaldsríku lífi. Svar
ungs drengs í Kampala sem spurður
var hvernig hann eyddi deginum var
t.d. á þessa leið: „Þegar ég vakna á
morgnana þvæ ég mér í framan, síð-
an fer ég í ruslagámana að finna mér
morgunmat. Svo fer ég að leita mér
að vinnu. Helst er að fara á mark-
aðinn, þar get ég fengið pening fyrir
að bera hluti fyrir fólk, ég fæ stund-
um 1.500 skildinga á dag“ (ísl. kr.
75). Rannsóknir mínar leiddu í ljós
að ótrúlega mörg þessara barna eiga
sér enga drauma um framtíðina eða
hvað þau „ætla að gera þegar þau
verða stór“. Þeim er það hins vegar
alveg ljóst að lítil menntun þeirra
gefur þeim ekki mörg tækifæri.
Hugmyndin að kertagerðinni fæðist
Þegar niðurstöður rannsóknar-
innar voru ljósar velti ég því fyrir
mér hvað væri unnt að gera fyrir
götubörnin, og athugaði í því sam-
bandi hvað væri gert á Íslandi til að
hjálpa fólki sem ekki getur séð um
sig sjálft, og hvað af því gæti hentað
þjóðfélagsaðstæðum í Úganda.
Þannig fæddist hugmyndin að
kertagerðinni. Það hafði komið fram
í rannsóknum mínum að 90% barna
nota kertaljós til að læra við, enda
býr aðeins lítill hluti þjóðarinnar í
Úganda við þann munað að hafa raf-
magn, og til þeirra sem hafa raf-
magn er það oft skammtað. Mark-
aður fyrir kerti sem ljósmeti er því
mjög mikill í Úganda, sérstaklega
meðal þeirra sem minni hafa efnin.
Mér komu því í hug Sólheimar í
Grímsnesi, en þar er meðal annars
rekin kertagerð sem heimafólkið
starfar við.
Kertagerð krefst ekki mikils bún-
aðar, og handverkið sem til þarf er
tiltölulega auðlært. Þarna sýndist
vera ákjósanlegur kostur sem vert
væri að skoða sem áhugaverðan val-
kost til að aðstoða þá sem minna
mega sín í Úganda, líkt og gert hefur
verið hér á landi. Það varð úr að ég
fór á námskeið í kertagerð hjá Vax-
andi á Íslandi, og dvaldi að auki heil-
an dag við að kynna sér vinnuaðferð-
ir starfsmanna á Sólheimum. Þar
voru allir einstaklega jákvæðir og
hjálpsamir og byggði það upp kjark
og þor til að halda áfram, og eiga
þeir þakkir skildar fyrir það.
Í niðurstöðum fyrri rannsókna
minna hafði komið fram að meiri
hluti götubarna var ósáttur við þær
aðstæður sem fylgja götulífinu, þau
voru fús að þiggja aðstoð og leggja
að sér við að losna þaðan. Við rann-
sóknirnar í Úganda hafði meðal ann-
ars verið haft samband við ýmis fé-
lagasamtök sem unnu að því að
aðstoða götubörn. Mér virtist ein
þessara samtaka, „Friends of child-
ren association“ eða FOCA, sýna
hvað mestan árangur. Ég hafði því
samband við FOCA og einnig „Save
the Children“ frá Danmörku, og
lagði til að við reyndum í sameiningu
að setja upp kertagerð fyrir götu-
börn.
Markmiðið með verkefninu var að
aðstoða FOCA við að koma á fót
vinnustað þar sem götubörn fengju
tækifæri til að starfa, og að þau
fengju greidd laun fyrir vinnu sína.
Kunnátta í handverki gæti hjálpað
börnunum við að byggja upp sjálfs-
álit og gæti komið þeim að gagni við
að losna úr sárustu örbirgð og á þann
hátt að komast af götunni. Götubörn-
in eru séð af almenningi sem óalandi
og óferjandi, en raunin er að flest eru
þau ekki á götunni vegna þess að þau
kjósi að vera þar heldur hafa ein-
hverjar þær aðstæður skapast í lífi
þeirra sem gera það að verkum að
þau enda á götunni. Og eins og kom-
ið hefur fram áður á alnæmisfarald-
urinn í Afríku stóran þátt í því.
Áhugasamir og ánægðir starfsmenn
Í Úganda var höfundi og hug-
myndum um kertavinnsluna vel tek-
ið og bauð FOCA nokkrum stúlkum
sem voru á þeirra snærum að taka
þátt í tveggja vikna námskeiði í
kertagerð. Námskeiðið hófst um
miðjan maí og tóku 16 stúlkur þátt.
Unnið var frá kl.10 á morgnana til
þrjú á daginn, og sá FOCA þeim fyr-
ir hádegismat og útvegaði félagsráð-
gjafa til þess að starfa með þeim.
Í upphafi höfðu stúlkurnar vara á
sér, en fljótlega hvarf öll spenna, og
núna er yfirleitt heldur létt yfir
hópnum. Námskeiðið gekk vel fyrir
sig, og flestar stúlknanna sýndu
meiri áhuga en væntingar stóðu til.
Eftir fyrstu tvær vikurnar var stúlk-
unum boðið að halda áfram að vinna
að kertagerð, en nú með það að
markmiði að framleiða kerti til sölu
og þeim yrðu borguð laun svo fremi
sem eitthvað seldist.
Til að hrinda verkefninu af stað í
upphafi fékk kertagerðin húsnæði
sem er við skrifstofur FOCA. Þar í
garðinum eru tveir gámar sem hafði
verið breytt í skrifstofur en voru
ekki lengur í notkun. Á milli gám-
anna var vinnusvæði, sem þak var
yfir. Þarna var rafmagn en ekki
rennandi vatn. Þessi vinnuaðstaða
hentaði vel í upphafi, t.d. var gott að
geta leitað til FOCA, og eins þurfti
að sýna fram á tilverurétt verkefn-
isins áður en færst yrði meira í fang.
Kertabörnin í Kampala
Málefni Austur-Afríku hafa
lengi vakið áhuga Erlu Hall-
dórsdóttur mannfræðings,
en hún hefur verið þar bú-
sett um árabil. Hún rann-
sakaði þar hagi mun-
aðarlausra barna á tíma-
bilinu 1999–2000 og var
eitt sinn spurð af mun-
aðarlausu barni: „Af hverju
eru allir að spyrja en enginn
gerir neitt?“ Þessi orð sátu
eftir og Erla hélt til Úganda
til að „gera eitthvað“.
Stúlkurnar bíða í röð eftir að dýfa kertunum, en sá hluti vinnunnar finnst þeim einna skemmtilegastur.
Edith er ein þeirra stúlkna sem lengst voru á götunni. Hún var ansi framlág á
morgnana fyrstu vikurnar, enda stundaði hún vændi á kvöldin og nóttunni.
Prossy hefur verið á götunni í mörg
ár og á von á barni í desember. Hún
hefur verulega dregið úr eitur-
lyfjaneyslu síðan hún fór að framleiða
kerti.
Stúlkurnar dýfa kertum utan við gámana hjá FOCA, en allar eru þær kunnar
heildarferli kertaframleiðslunnar og er vonast til að kertagerðin nái að verða að
litlu iðnfyrirtæki.