Morgunblaðið - 28.11.2001, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 28. NÓVEMBER 2001 B 7
BÆKUR
Ferjuþulur
Valgarður Egilsson les.
Geisladiskinum fylgir hefti.
19 þulur, 23 mín. og sagan
af Hakanum Hegg - Fæst í bókaverslunum.
SMEKKLEYSA
m a g n a ð a r b æ k u r
María Konsjalovskí beitir karlmenn töfravaldi.
Hún er á stöðugum flótta undan tvífara sínum sem
tekur á sig ógnvænleg gervi. Rauði þráðurinn er ástin
í ótrúlegustu myndum og sögusviðið Reykjavík, París,
Madrid og Feneyjar á áttunda og níunda áratugnum.
Í þessari fyrstu skáldsögu Oddnýjar Sen er skáldskapurinn samofinn
minningum og mögnuðu hugarflugi. Hún hefur vakið athygli fyrir
áhrifamiklar endurminningabækur, meðal annars Kínverska skugga.
Ást, minningar,
magnað hugarflug
t, i i r,
rfl
ÞAÐ eru áhyggju-
lausir og frjálslegir
unglingar sem eyða
sumrinu í að sleikja sól-
ina og synda í sjónum.
Bekkjarsystkinin
Niko og Tanja dvelja
hjá ömmum sínum í
litlu fiskiþorpi við
ströndina, þar sem þau
kynnast Josip. Lífið er
næstum fullkomið. Það
vantar bara besta vin
Nikos, Miroslav. Hann
er í borginni þar sem
hann æfir fótbolta af
kappi og er orðinn
býsna óþreyjufullur
eftir því að Niko, besti
markvörður liðsins,
snúi aftur heim. Það er hvorki hægt
að sjá né heyra að þessir krakkar til-
heyri ólíkum trúarbrögðum. Þau
hafa líkan bakgrunn, svipuð áhuga-
mál, ganga í sama skóla, sama bekk,
renna sér á skíðum í sömu brekkum
og halda með sama fótboltaliði. Það
er ekkert sem greinir þau að.
Ekki fyrr en um haustið þegar
Niko og Tanja koma til borgarinnar,
aftur til Sarajevo. Þau skynja að eitt-
hvað liggur í loftinu. Spennan magn-
ast smám saman, allt þar til öflug
borgarastyrjöld brýst út. Fyrst í
stað eru þetta skærur hér og þar en
svo fer að lokum að leggja verður
niður skólastarf, hverfum er lokað,
útgöngubann er fyrirskipað og þá er
stutt í að hver fjölskylda sé innilokuð
á sínu heimili, án rafmagns, síma,
jafnvel matar.
Það sem gerir styrjöldina flókna
er að hinar stríðandi fylkingar til-
heyra ólíkum trúarbrögðum sem
hafa fram til þessa búið í sátt og sam-
lyndi í sömu hverfum, sömu götum,
sömu húsum, gengið í sömu skóla og
leikið með sömu fótboltaliðum. Ná-
grannar og vinir tilheyra ekki lengur
sama hópi – og fyrir unglingana er
það óskiljanlegt. Þetta eru einmitt
árin þar sem bestu vinirnir og fé-
lagahópurinn skipta mestu máli.
Anna Gunnhildur hefði getað farið
ótal leiðir að því að skrifa sögu Nikos
en velur þá leið að byggja hana á því
að bregða upp myndum af Niko og
vinum hans á meðan allt leikur í
lyndi og slíta síðan smám saman
þræðina eftir því sem á söguna líður.
Lesandinn fylgir hon-
um frá sumarþorpinu
til Sarajevo, þar sem
öryggis- og tengsla-
leysið og einangrunin
verða stöðugt ágeng-
ari, allt þar til hann flýr
borgina með móður
sinni og lendir í flótta-
mannabúðum, þaðan
sem hann kemst til Ís-
lands. Í flóttamanna-
búðunum eignast Niko
vini en auðvitað er vin-
áttan þar ekki varan-
legri en í Sarajevo. Og
það eru þessi vináttu-
bönd sem sífellt er ver-
ið að klippa á sem gera
söguna mun raunveru-
legri en nokkur dramatísk lýsing á
sprengjum og tættum búkum myndi
gera. Kannski hefur einmitt frétta-
flutningur af slíku gert okkur ónæm
fyrir hryllingnum en vakið þess í
stað skilning á því smáa og mikil-
væga í lífinu, eins og vináttunni. Í
sögunni um Niko er harmurinn og
söknuðurinn nánast áþreifanlegur.
Persóna Nikos er afar skýr. Hann
er ósköp venjulegur unglingur sem
þarf að horfast í augu við missi og
sársauka vegna atburða sem eru
honum eins framandi og lesandan-
um; hann þarf að þroskast um ótelj-
andi ár, án þess að hafa áhuga á því
eða forsendur til þess. Fyrst þarf
hann að læra að lifa við ótta og síðan
að lifa án ótta. Andstæðurnar sem
hann þarf að takast á við eru enda-
lausar og lesandinn veltir því fyrir
sér hvað þeir verða margir áratug-
irnir sem hann mun spyrja sig: Hvar
er Miroslav? Hvar er Tanja? Hvar
eru bekkjarsystkini mín? Hvar er
allt fólkið mitt? Niko er vel skrifuð
saga og áhugaverð, hvort heldur er
fyrir börn eða fullorðna. Hún minnir
okkur, á sinn lágværa og mjúka hátt,
á að útlendingar flytja ekki hingað til
lands af því það er svo óbærilega
gaman heima hjá þeim.
Súsanna Svavarsdóttir
Vinir og óvinir
BÆKUR
Unglingasaga
Eftir Önnu Gunnhildi Ólafsdóttur. Mál og
menning 2001. 170 bls.
NIKO
Anna Gunnhildur
Ólafsdóttir
OFT heyrum við í fréttum hve
mörg mörk íslenzkir fótbolta- og
handboltamenn hafa skorað í kapp-
leikjum á erlendri grundu og fyll-
umst stolti yfir velgengni þeirra.
Ósjaldan hefur það hent mig að finn-
ast vanta í umræðuna hér heima
hvernig aðrir standa sig, t.d. hve vel
einhver hafi leikið ákveðinn kafla í
píanósónötu eða að þess sé getið í
fréttatíma á föstudegi hve áhrifa-
mikill leikur Sinfóníuhljómsveitar-
innar hafi verið á tónleikum kvöldið
áður. Vísindamenn, sem eru að
vinna að merkum verkefnum, eiga
líka undir högg að sækja í um-
ræðunni, koma sér líkast til ekki
nægilega á framfæri.
Einn þeirra íslenzku vísinda-
manna, sem heimsþekktan má kalla
utan föðurlandsins, er Gísli H. Guð-
jónsson réttarsálfræðingur, en hann
hefur verið búsettur í Bretlandi um
árabil og er reyndar orðinn brezkur
ríkisborgari. Hann hefur sérhæft sig
í greiningu á fölskum og óáreiðan-
legum játningum og þróað athygl-
isverðar aðferðir sem nýtzt hafa við
rannsókn sakamála bæði austan hafs
og vestan. Gísli hefur verið kallaður
til starfa af lögreglu, ákæruvaldi og
verjendum og komið að fjölmörgum
málum sem fræg hafa orðið. Má sem
dæmi nefna morðið á Jill Dando,
brezku fréttakonunni, fyrir 2 árum
en brezkir fjölmiðlar voru mjög upp-
teknir af því morðmáli um langt
skeið og eru reyndar enn. Þar var
Gísli kallaður til af verjendum Barry
George sem handtekinn hafði verið,
en hann getur að mati Gísla tæpast
verið morðinginn. Málinu hefur
reyndar verið áfrýjað til hæstaréttar
svo endanlegrar niðurstöðu er enn
að bíða.
Annað frægt mál í Bretlandi var
um fjórmenningana frá Guildford
sem dæmdir voru fyrir hryðjuverk á
áttunda áratugnum og fengu lífstíð-
ardóma. Gerð hefur verið kvikmynd
eftir sögu eins þeirra, Gerry Conlon,
og nefnist hún In the Name of the
Father ( Í nafni föðurins). Árið 1986
var Gísli fenginn ásamt nánum sam-
starfsmanni sínum, Jim MacKeith
geðlækni, til að gera sálfræði- og
geðrannsókn á Carole Richardson,
sem var ein af föngunum fjórum og
vörpuðu niðurstöðurnar nýju ljósi á
málið í heild sinni. Í ljós kom að fjór-
menningarnir höfðu setið ranglega
dæmdir í fangelsi í 14 ár.
Mál sexmenningana frá Birming-
ham var um margt svipað, en þeir
voru dæmdir á vafasömum sönnun-
argögnum árið 1975 fyrir mesta
fjöldamorð í sögu Bretlands. Í kjöl-
far þess að þeir voru látnir lausir var
skipuð nefnd til að fara í saumana á
ensku réttarfari því að
yfirvöld vildu finna
leiðir til að hindra að
slík mistök endurtækju
sig. Í Noregi kom Gísli
að svokölluðu Birgittu-
máli sem ítarlega er
rakið í bókinni. Einnig
hefur hann verið feng-
inn til liðsinnis í erfið-
um sakamálum í
Bandaríkjunum og víð-
ar. Frá þessum málum
er greint skilmerki-
lega. Gísli fæddist í
Reykjavík árið 1947 og
ólst þar upp. Hann var
nokkuð lengi að finna sína réttu hillu
í lífinu, lærði húsgagnasmíði, vann í
lögreglunni í nokkur ár og fór síðar
til Bretlands til að læra ensku. Loks
endaði hann í hagfræði- og sálfræði-
námi og tók svo BS-próf í sálfræði
við háskólann í Surrey hjá Lionel
Haward, en hann kallar Gísli föður
réttarsálfræðinnar. Þeir áttu eftir að
starfa saman að mörgum verkefnum
og gáfu m.a. út kennslubók í faginu:
Forensic Psychology – A Guide to
Practice, árið 1998. Gísli lauk einnig
meistaraprófi og doktorsnámi. Hans
Eysenck, sem var í röð fremstu sál-
fræðinga heims, var kennari og
áhrifavaldur í lífi hans.
Gísli hefur m.a. þróað aðferðir til
að meta hversu áreiðanlegur vitn-
isburður sakborninga má teljast.
Með vinnu sinni hefur hann átt þátt í
að gjörbreyta hugsun-
arhætti og afstöðu
manna til dæmis til
þess hversu áreiðan-
legar játningar séu og
sýnt fram á að aðferðir
við yfirheyrslu geta
orðið til þess að knýja
fram falskar játningar.
Hann hefur m.a. unnið
að slíkum rannsóknum
hérlendis ásamt Jóni
Friðrik Sigurðssyni og
sömuleiðis starfað með
Hannesi Péturssyni
geðlækni. Ég var sá
sakleysingi að halda að
játning sakbornings væri enda-
punktur og lægi hún fyrir væri fram-
haldið slétt og fellt. Eftirleikurinn
rútína. En annað kemur í ljós þegar
grannt er skoðað og þegar maður
uppgötvar að sumir sakamenn játa á
sig glæpi sem þeir hafa ekki komið
nálægt bregður manni í brún. Marg-
ir dæmdir menn hafa setið árum eða
áratugum saman í fangelsi eða verið
teknir af lífi saklausir. Það segir
manni líka að dauðarefsingar hljóti
að vera vafasamar.
Gísli er varkár vísindamaður,
vandaður í vinnubrögðum og kemur
fram við alla af heiðarleika og virð-
ingu. Af bókinni má ráða að hann
reyni að mynda sér ekki skoðun fyr-
irfram í þeim málum sem hann tekur
að sér, heldur byggi hana á viðtölum,
gögnum, prófum og staðreyndum.
Hann hefur gætt þess að standa fag-
mannlega að verki og láta niðurstöð-
ur sínar koma fram hvort sem þær
eru hagstæðar eða óhagstæðar sak-
borningi eða þeim sem ráða hann til
starfa, jafnvel þótt hann sé beittur
þrýstingi til að breyta áliti sínu.
Hann segir sjálfur að hlutverk sitt
sé að þróa vísindagrein sem geti
nýtzt til að auka skilning og þekk-
ingu fólks á þeim sálrænu þáttum
sem hafa áhrif á meðferð og niður-
stöður sakamála. Það eitt sé hans
leiðarljós.
Bókin um Gísla H. Guðjónsson er
vel skrifuð af Önnu Hildi Hildi-
brandsdóttur sem margir kannast
við. Hún hefur fengið á sig gott orð
sem fréttaritari í Bretlandi og hefur
reyndar af og til sagt okkur löndum
sínum frá því sem Gísli hefur fengizt
við. Bókina byggir hún einkum á frá-
sögn Gísla sjálfs og viðtölum við
samferðamenn hans.
Ranglega dæmdur?
Gísli Guðjónsson
BÆKUR
Réttarsálfræði
Eftir Önnu Hildi Hildibrandsdóttur. Mál og
menning 2001. 232 bls.
RÉTTARSÁLFRÆÐINGURINN
Katrín Fjeldsted