Morgunblaðið - 04.12.2002, Page 5

Morgunblaðið - 04.12.2002, Page 5
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 4. DESEMBER 2002 D 5 BÆKUR FLESTIR áhugamenn um sögu Íslands munu hafa fagnað er fréttir bárust af því fyrir nokkrum árum að Sögufélag hefði falið Helga Skúla Kjartanssyni að rita sögu Íslands á 20. öld. Allir, sem eitthvað þekktu til viðfangsefnisins, gerðu sér vitaskuld grein fyrir því að það var í senn um- fangsmikið og vandasamt, en jafn- framt ögrandi og áhugavert. Margt hefur að sönnu verið skrifað um ein- staka þætti í sögu 20. aldarinnar á Íslandi, einkum þó heimastjórnar- tímann og ár síðari heimsstyrjaldar, en flest er það í brotum og heild- arsaga aldarinnar hefur aldrei áður verið skrifuð, ef undan eru skildar stuttorðar kennslubækur. Munu þær þó fæstar ná til aldarloka. Margar leiðir má vitaskuld velja þegar skrifa skal svo umfangsmikið yfirlitsverk sem þetta, og vanda- málin sem leysa þarf í upphafi hljóta að vera ærin. Verkið má hvorki verða of stuttaralegt né óhóflega langt, og líkast til væri auðveldara að segja sögu 20. aldar á Íslandi í fimm bindum en einu. Umfram allt verður þó frásögnin að vera trúverð- ug og hnitmiðuð og rituð á góðri ís- lensku, svo sem flestir fái notið og numið. Þetta hefur Helga Skúla tekist að gera. Saga hans er ágætlega skrifuð, textinn flæðir vel, frá fyrstu síðu til hinnar síðustu, og tengingar á milli tímaskeiða og efnisþátta eru vel heppnaðar. Bókinni er skipt í átta meginkafla og fjallar hinn fyrsti um fyrstu sautján ár aldarinnar, frá 1901–1918, annar og þriðji um lung- ann úr sögu konungsríkisins, frá 1918 og fram að síðari heimsstyrj- öld, fjórði um styrjöldina og stofnun lýðveldis og hinir síðustu fjórir um tímabilið frá 1950 til aldarloka. Skiptingin í efnisþætti innan hvers tímabils er býsna taktföst. Í hverjum kafla er gerð grein fyrir helstu þátt- um sögunnar, efnahagsmálum, stjórnmálum og menningarmálum, og hvarvetna er áhersla lögð á að lýsa þeim breytingum sem urðu á daglegu lífi, lífskjörum og viðhorfum Íslendinga á viðkomandi tímaskeiði. Afraksturinn verður glöggt og greinargott yfirlit yfir þjóðarsöguna á 20. öldinni. Frásögnin er og öll trú- verðug og skemmtilega skrifuð og hvergi gat ég séð að hallað væri réttu máli. Má það kallast vel af sér vikið í sögu tímabils sem höfundur hefur sjálfur lifað að töluverðu leyti og hlýtur að hafa skoðanir á eins og annað hugsandi fólk. Fræðimenn hafa löngum deilt um það, hvort eitthvað sé til sem heiti hlutleysi í sagnfræði, og hvort sagn- fræðingar geti nokkurn tíma náð því takmarki að verða algjörlega hlut- lausir í frásögn sinni. Hér verður engin afstaða tekin til þeirrar um- ræðu, en hitt getur engum dulist, að fræðimenn hljóta ávallt að velja sér tiltekinn sjónarhól er þeir líta yfir viðfangsefni sitt og þegar um er að ræða yfirlitsrit yfir sögu heillar þjóðar, eins og það sem hér er til umræðu, hljóta efnistökin æði oft að ráðast af því hver sjónarhóllinn er og hvar hann er staðsettur. Sumir reyna að segja söguna „utan frá“, ef svo má kalla, og er þekkt dæmi um það saga Bretlandseyja eftir breska sagnfræðinginn Norman Davies, sem út kom fyrir nokkrum árum og þótti sérlega vel heppnuð. Hlaut höf- undurinn mikið lof fyrir það, að ólíkt fyrri höfundum um sama efni hefði hann litið til Bretlandseyja í heild, frá meginlandinu eða utan af hafi, og lýst sögunni frá því sjónarhorni. Helgi Skúli hefur valið að segja sögu Íslands á næsta hefðbundinn hátt, innan frá, ef svo má segja, og það þykir mér helsti ljóðurinn á þessari bók. Sögulegt sjónarhorn höfundar verður á köflum fullþröngt og Reykjavík og atburðir og þróun mála þar fullmikið í fyrirrúmi. Þetta á einkum við um umfjöllun um at- vinnu- og framkvæmdasögu fyrri hluta aldarinnar. Þar er gjarnan sagt frá því hvenær eitthvað gerðist í Reykjavík, en þess lítt eða ekki get- ið að oft voru Reykvíkingar í raun eftirbátar annarra, og stundum svo munaði mörgum árum. Má þar nefna t.d. lagningu vatnsveitu og hafnar- gerð. Eftir síðari heimsstyrjöld hafði Reykjavík hins vegar forystu í flest- um efnum og þá á þetta sjónarhorn mun meiri rétt á sér. Tuttugasta öldin er að því leyti ólík fyrri öldum í sögu okkar að miklu meira er til af heimildum en frá fyrri tíð og úrval þeirra fjöl- breyttara. Það léttir í mörgum tilvikum starf sagnfræðingsins, en gerir honum þó á stundum erfiðara fyrir, og alltaf hlýtur sú spurning að leita á hug- ann, hvers skuli geta og hverju skuli sleppa. Að minni hyggju hefur Helga Skúla tekist vel siglingin á milli þessara skerja. Frásögn hans er fyrst og fremst efn- isleg, þ.e.a.s. hún snýst um efnisþætti, gott jafnvægi er í umfjöllun um alla helstu málaflokka og ekki saknaði ég umfjöllunar um nein sérstök mál- efni. Sumir hefðu kannski kosið að meira væri fjallað um einstaka menn og konur, sem settu svip á öldina, en þá er vandséð hvar hefði átt að hætta og hætt við því að bókin hefði vaxið óhóflega. Mikið myndefni er í þessari bók og vel valið. Margar myndanna varpa skemmtilegu ljósi á megin- málið og myndatextar eru víða gott ítarefni. Sumir þeirra eru þó of al- mennt orðaðir en hefðu getað orðið tilefni til þess að bæta enn við góða frásögn í meginmáli. Sem dæmi um það má nefna myndatexta á bls. 426. Þar er mynd af Skymasterflugvél fyrir utan flugskýli á Reykjavíkur- flugvelli árið 1948 og hún sögð „áþekk“ þeim flugvélum, sem ís- lensku flugfelögin hafi notað til milli- landaflugs fram til 1964. Nú er það að vísu alltaf álitamál hvað sé „áþekkt“ í þessum efnum, en heldur ólíklegt tel ég að sérfræðingar og áhugamenn um flugmál kalli flugvél af þeirri gerð er sést á myndinni „áþekka“ öðrum tegundum, sem notaðar voru í millilandaflugi Íslend- inga á þessum árum. Hitt er svo aft- ur annað mál að myndin er af þeirri frægu flugvél Geysi. Af henni er mikil saga, sem nýta hefði mátt myndatextann til að segja, m.a. geta þess að Geysir flaug fyrsta áætlun- arflug Loftleiða til New York, sem tvímælalaust markaði tímamót í samgöngusögu þjóðarinnar. Í tveimur myndatextum rakst ég á villur, sem áhugamenn um skip og landhelgisgæslu munu telja heldur meinlegar. Á bls. 285 er mynd af mönnum sem róa gúm- báti frá skipi og segir í myndatexta, að þar séu á ferð varðskipsmenn af Ægi á leið „út í“ breskan togara í apríl 1959, en þá stóð fyrsta þorskastríðið sem hæst. Hér er eitthvað málum blandið og text- inn með myndinni reyndar kolvitlaus. Í fyrsta lagi er skipið á myndinni ekki Ægir („gamli“ Ægir), heldur vitaskipið Hermóður. Það má glöggt sjá á skorsteinsmerk- inu, sem var merki Vitamálastjórnar á þessum tíma. Hermóður fórst 18. febrúar 1959, svo ekki hefur myndin verið tekin í apríl það ár. Í öðru lagi er ljóst af myndinni, að mennirnir í gúmbátnum eru að róa í átt að Her- móði og geta því varla verið á leið „út í“ togara, enda ótrúlegt að nokkur skipherra hjá Gæslunni hefði verið svo óvarkár að senda tvo menn á litlum gúmbáti að togara, sem verið var að handtaka. Hinn myndartextinn er á næstu opnu, á bls. 287. Þar sést skipverji hjá Landhelgisgæslunni miða fall- byssu og enn er sagt að atvikið á myndinni eigi sér stað um borð í Ægi og í apríl 1959. Umbúnaðurinn umhverfis fallbyssuna er hins vegar allt annar en var á „gamla“ Ægi og hafi myndin verið tekin 1959, má fullvíst telja að hún hafi verið tekin um borð í Þór (III). Þessar aðfinnslur hljóta að teljast smávægilegar, en myndatextar skapa góð tækifæri til þess að auka við texta meginmáls og koma að ýmsu sem er of sérstakt og smátt til að falla vel að meginmáli. Það á ekki síst við um yfirlitsrit sem þetta, en þá skiptir höfuðmáli að textarnir séu réttir. Í bókarlok er að finna skrár um lands- og ríkisstjórnir á Íslandi á 20. öld, ýmsar tölulegar upplýsingar og hefðbundnar skrár. Allur frágangur bókarinnar er með ágætum og nið- urstaðan hlýtur að verða sú, að þessi bók sé harla góð. Saga 20. aldar Jón Þ. Þór Helgi Skúli Kjartansson Sagnfræði Ísland á 20. öld HELGI SKÚLI KJARTANSSON Sögufélag, Reykjavík 2002. 584 bls., myndir, línurit. Skapaðu líf þitt, upphaf og þróun Avatar er eftir Harry Palmer í þýðingu Sigurðar Bárðarsonar. Harry segir sög- una um grundvöll uppljómunar og leit sína að betri leið. Hann segir frá fortíð sinni á hippaárunum og samskiptum sínum við skólastofnanir. Hann lýsir einnig könnun sinni á viðhorfum þeirra sem talið var að hefðu svörin og eigin rannsóknum á uppbyggingu meðvit- undarinnar. Tímamót urðu í rannsóknum Har- rys þegar hann fann aðferð sem sýndi fram á að það sem við upp- lifum er mótað af okkar eigin með- vitund, viðhorfum okkar, en ekki öf- ugt. Í framhaldinu þróaði hann níu daga námskeið sem hann kallar Avatar. Útgefandi: Andakt Bókaútgáfa. Bókin er 128 bls., prentuð í Slóven- íu. Verð: 2.980 kr. Lífsstíll Harry og hrukku- dýrin er eftir Alan Temperley í þýð- ingu Guðna Kol- beinssonar. Þegar Harry er sendur til afa- systra sinna á Haftabóli býst hann við eintóm- um leiðindum. En frænkur hans og gamlingjarnir vinir þeirra eru alls ekki eins og Harry átti von á. Er þetta lið ekki of gamalt til að aka á ofsahraða og klifra í trjám? Og hvaða ráðagerðir eru þau með og vilja ekki að Harry viti neitt um… ráðagerðir um ýmislegt sem enginn gæti sagt að væri leið- inlegt… Sjónvarpsþættir hafa verið gerðir eftir sögunni og verða sýndir í Sjón- varpinu í vetur. Útgefandi er Æskan. Bókin er 240 bls. Börn ÞAÐ virðist vera útbreiddur misskilningur að börn séu illa gef- in og hafi ekki áhuga á öðru en því sem er einfalt, einfeldningslegt og í stíl fimmaurabrandara. Íslenskt barnaefni í sjónvarpi er merkt þessum misskilningi og alltof al- gengt er að íslenskar barnabækur séu sama marki brenndar. Inni- haldslausar sögur sem hróflað er upp án metnaðar að því er virðist til þess eins að einhverjar íslensk- ar barnabækur séu nú í boði þessi jólin. Á þessu eru sem betur fer undantekningar en Lúsastríðið er engin undantekning frá þessari hroðvirknistefnu. Hér segir af nokkrum krökkum í ellefu ára bekk sem taka sig saman um að starta lúsafaraldri í bekknum til að skólanum verði lokað og þau fái frí. Það gengur upp og sagan segir frá því sem á daga þeirra drífur þá viku sem þau eru laus við skólann. Þar rekur hvert asnastrikið annað: keilukeppni á stofugólfinu, skíða- ferð niður stigana í blokkinni, út- leiga á húfu með lúsum í til ann- arra skóla o.s.frv. Aðalpersóna og sögumaður er Ingibjörg Þórhildur sem virðist vera ótrúlega van- þroska ellefu ára stúlka sem sækir allar hugmyndir sínar um lífið í gömul ævintýri og Dickenssögur, þótt hún lesi ekki neitt annað en Tinnabækur (!) og Disneyblöð. Hún er potturinn og pann- an í flestum uppátækj- um krakkanna, en þau enda að sjálfsögðu flest með skelfingu. Hugmyndin að þess- ari persónu er greini- lega sótt í prakkara- bækur einsog Fríðu framhleypnu og Grím grallara, sem bæði urðu ástsælar persónur á sínum tíma, en gallinn er bara sá að Ingi- björg Þórhildur er svo illa skrifuð persóna að prakkarastrik hennar, iðrun og vangaveltur um lífið verða afspyrnu ósannfærandi og óspennandi. Það vottar reyndar ekki fyrir spennu í sögunni og hvergi er kafað undir yfirborðið til að lesandinn fái skýrari mynd af krökkunum og umhverfi þeirra. Hér er engin dulúð, enginn drif- kraftur, ekkert sem knýr söguna áfram. Bara endalausar lýsingar á klúðri og skömmum. Persónusköp- un er engin, sögupersónurnar ná aldrei að lifna, málfarið er flatt og ósannfærandi í munni ellefu ára barns og stíll og bygging í molum. Í besta falli er hér um að ræða frum- drög að sögu og vek- ur furðu að höfundi skyldi ekki bent á að vinna bókina betur fyrir útgáfu. Meira að segja myndir Önnu Cynth- iu eru staðlaðar og andlausar og ná- kvæmlega í sama stíl og þær myndir sem skreytt hafa aðra hverja barnabók síð- ustu 15 árin. Og þá erum við aft- ur komin að þessu viðhorfi til verka fyr- ir börn sem minnst var á í upphafi. Þar virðist enginn metnaður liggja að baki. Afi og amma kaupa hvort eð er þá bók sem mest er auglýst til að gefa barnabörnunum í jóla- gjöf og útgefendur virðast láta hagnaðarvonina nægja þegar kem- ur að vali barnabóka til útgáfu. Og svo er óskapast yfir því að börn „nú til dags“ vilji ekki lesa heldur hangi í tölvuleikjum daginn út og inn. Sem er ekki undarlegt þegar svona trakteringar eru í boði. Reyndar full ástæða til að hvetja börn til að eyða tímanum frekar í spennandi tölvuleik en í lestur þessarar bókar. Barnaskapur BARNABÓK Lúsastríðið BRYNHILDUR ÞÓRARINSDÓTTIR. MYNDIR: ANNA CYNTHIA LEPLAR. Mál og menning 2002, 134 bls. Friðrika Benónýsdóttir Brynhildur Þórarinsdóttir Bakað úr spelti hefur að geyma uppskriftir Fríðu Sophíu Böðv- arsdóttur. Spelti er æva- forn korntegund. Í fréttatilkynningu segir að það megi nota í stað venjulegs hveitis, en sé þó að mörgu leyti ólíkt því. Í bókinni eru uppskriftir af brauði með og án gers, súrdeigsbrauði, kökum, bök- um, pitsum og bakstri sem börn hafa gaman af. Í bókinni eru bæði sígildar upp- skriftir sem eru aðlagaðar spelti og uppskriftir, sem bera keim af mat- argerðarlist frá ýmsum löndum. „Speltið hefur bæði meira nær- ingargildi og er bragðbetra en hveit- ið. Það hentar vel til lífrænnar ræktunar og fólk með hveitióþol getur oft notað það í stað hveitis.“ Útgefandi er PP Forlag. Bókin er 89 bls., prentuð í Danmörku. Verð: 2.990 kr. Bakstur Peð á plánetunni jörð eftir Olgu Guðrúnu Árna- dóttur er endur- útgefin í kilju en bókin kom fyrst út árið 1995. Bókin er saga hinnar fjórtán ára Möggu Stínu. Í kynningu segir m.a.: „Leynilegur ástmaður minn stendur í eldheitu sambandi við barbí- dúkku ... Hólmfríður handavinnubani lætur eins og ég sé með fjórtán þum- alputta ... auk þess hóta kaloríu- draugarnir að breyta mér í súmó- glímukappa með tveggja sæta rass.“ Útgefandi er Mál og menning. Bók- in er 174 bls., prentuð í Danmörku. Kápu hannaði Björg Vilhjálmsdóttir. Verð: 1.599 kr. Unglingar Halldór Lax- ness – Líf í skáldskap er eftir Ólaf Ragnarsson. Ólafur dreg- ur upp mynd af Halldóri Lax- ness, mann- inum og skáld- inu. Hann byggir á nán- um kynnum sínum af Hall- dóri og verkum hans um árabil, á meðan hann var út- gefandi Nóbelsskáldsins. Áður óbirt samtöl Ólafs við Halldór um lífsferil hans og viðfangsefni eru rauður þráð- ur bókarinnar. Inn í þau er fléttað margvíslegu efni úr einkabréfum Hall- dórs, minniskompum hans og hand- ritum, einkum frá fyrri árum, þegar hann ferðaðist um „í frumskógum menníngarinnar“.Víða er vísað til greina Halldórs, sagna hans og kvæða til þess að leggja áherslu á samhengi hlutanna og það hvernig líf hans, skrif og skáldskapur hefur tvinnast saman. Í kynningu frá útgefanda segir: „Í bókinni glitrar á orðsnilld Halldórs, glettni hans og gamansemi, ekki síst í sögum hans af sjálfum sér og litrík- um samferðamönnum sínum.“ Útgefandi er Vaka–Helgafell. Bókin er 488 bls. auk 48 myndasíðna. Ragnar Helgi Ólafsson hannaði kápu og útlit bókarinnar. Bókin er prentuð í Odda. Verð: 4.990 kr. Samtöl Halldór Laxness - Líf í skáldskap- bókatilkynning

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.