Morgunblaðið - 12.01.2003, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. JANÚAR 2003 9
og Eiríks sögu rauða í raun ekki á.
Þarna er augljóslega verið að lýsa
Vínlandi, sem Leifur heppni vissi
ekki af þegar hann kom þar að með
mönnum sínum. Hins vegar er engin
lýsing á Hellulandi og Marklandi.
Hér er vert að gaumgæfa, að í Ei-
ríks sögu rauða segir af siglingu
Þorfinns karlsefnis, í kjölfar Leifs
heppna, á ellefu blaðsíðum í hinu
„klassíska“ broti og leturstærð Ís-
lendingasagna. Söguritari er hins
vegar einkennilega fáorður um sigl-
ingu Leifs heppna sem vissulega var
stórmerkilegur atburður, með fundi
Vínlands hins góða. Þessar þrjár
setningar hér að ofan eru það eina
sem stendur um siglingu Leifs
heppna til Vínlands í Eiríks sögu, og
er Vínland ekki einu sinni nefnt á
nafn. Á móti var greint nákvæmlega
frá þeim atburðum á sex blaðsíðum í
Grænlendinga sögu. Í Eiríks sögu er
málið því afgreitt mjög stuttaralega
og augljóslega hlaupið yfir mörg
mikilvæg atriði í frásögninni.
Sama vissa um tilvist þeirra
Ef sú staðreynd að Bjarni er ekki
nefndur í Eiríks sögu gerir tilvist
hans vafasama, verður jafnvel að
beita sömu reglu um flest það sem
við teljum okkur vita um siglingu
Leifs heppna, en mest af því, sem við
teljum okkur vita um hann er að
finna í Grænlendinga sögu. Eins má
nefna að sá atburður þegar Hellu-
landi og Marklandi var gefið nafn er
eignaður Þorfinni karlsefni í Eiríks
sögu, en ekki Leifi heppna. Hvað
Bjarna varðar má taka fram að
fjallað er um Herjólf föður hans og
siglingu hans með Eiríki rauða til
Grænlands, í Landnámabók, og er
frásögnin þar svipuð og í Grænlend-
inga sögu. Þetta endurspeglar að Ís-
lendinga sögur eru ekki hárnákvæm
sagnfræði heldur sögur sem gengu
mann fram af manni. Þær voru ekki
skráðar fyrr en löngu eftir að at-
burðir höfðu átt sér stað.
Vegna þessa er það skoðun höf-
undar, að vissa okkar um tilvist
Bjarna Herjólfssonar og siglingu
hans fyrir rúmum 1.000 árum sé lík-
lega ekki síðri en sú vissa sem við
teljum okkur hafa um tilvist og at-
hafnir Leifs heppna og t.d. Þorfinns
karlsefnis. Því er varla ástæða til að
tortryggja sérstaklega eina persónu
úr fornsögunum, Bjarna Herjólfs-
son farmann, en halda nafni annarra
á lofti um leið.
En hver fann Ameríku? Af fram-
ansögðu má draga þá ályktun að
Bjarni Herjólfsson og hásetar hans
hafi fyrstir manna af evrópskum
uppruna litið augum meginland Am-
eríku. Þeir fundu Ameríku, þótt þeir
hafi að vísu verið að leita annars.
Það var hins vegar Leifur heppni
sem hélt af stað til að kanna löndin,
hann fann Vínland og nam land
fyrstur manna af evrópskum upp-
runa á meginlandi Norður-Ameríku.
Báðir atburðir voru stórmerkir, en
Leifur heppni hefði ef til vill ekki
siglt ef ekki hefði verið fyrir frásögn
Bjarna Herjólfssonar og þá stað-
reynd, að Bjarni seldi honum skipið
sem hann sigldi á.
Fregnir berast víða
Í Grænlendinga sögu segir einnig
af því þegar Þorfinnur karlsefni fór
ásamt konu sinni Guðríði og um sex-
tíu mönnum og fimm konum til Vín-
lands, en þurfti loks frá að hverfa
eftir harkalega árekstra við frum-
byggja. Á Íslandi, að Þorfinni látn-
um, gerðist Guðríður nunna og fór í
pílagrímsför til Rómar. Varla þarf
að efast um hvaða sögu hún hafði að
segja prelátum þar á bæ.
Árið 1075 lauk þýski söguritarinn
Adam frá Brimum við að rita sögu
erkibiskupsdæmisins Hamborgar
og Bremen, sem bar nafnið „Gesta
Hammaburgensis Ecclesiae Ponti-
ficum“. Í sérstökum hluta ritsins
sem nefnist „Descriptio Insularum
Aquilonis“, lýsir Adam löndum í
norðri, en norðurlönd ásamt þeim
löndum sem þeim tengdust heyrðu
undir erkibiskupsdæmið. Auk Ís-
lands og Grænlands segir hann með-
al annars frá nálægu landi, Vínlandi,
þar sem vínber vaxi villt og gefi af
sér hin bestu vín, og að hveiti vaxi í
miklu magni án þess að því hafi verið
sáð. Þessar upplýsingar fékk hann
beint frá konungi Dana, Svend II
Estridsen. Þetta er elsta lýsing á
Ameríku í evrópskum ritum, mun
eldri en íslensku fornritin.
Paschal II páfi og Eiríkur biskup
Smám saman urðu þessar fregnir
heyrinkunnar og viðurkenndar á
æðstu stöðum. Árið 1112 gekk ís-
lenskur klerkur, Eiríkur Gnúpsson
„upsi“, á fund Paschals II páfa í
Róm. Á fundi þeirra varð Eiríkur
biskup biskup yfir „Grænlandi og
Vínlandi in partibus infidelium“. Á
öðrum stað í heimildum er talað um
biskup yfir Grænlandi og hinum
ystu svæðum, á latínu „Episcopus
Groenlandiae regionumque finitar-
ium“. Hér getur ekki verið um að
ræða rugling við Ísland, enda var
Gissur Ísleifsson þar biskup fyrir.
Þetta er merkilegt mál. Að senda
prest á staðinn er eitt, en allt annað
að sjálfur páfinn samþykki nýja
stöðu biskups sem er mjög há staða
innan kirkjunnar, á svæði sem m.a.
tilheyrir meginlandi Ameríku. Þetta
er rækileg sönnun fyrir því að vissan
um landafundi Íslendinga var traust
í Evrópu þegar í byrjun 12. aldar.
Hins vegar virðist sem þeir hafi að
miklu leyti gleymst á þeim öldum
sem í hönd fóru.
Íslenskur biskup siglir til Vínlands
Árið 1121 er fært í sex íslenska
annála að Eiríkur hafi siglt í vestur
og hafi Vínland verið áfangastaður.
„Eirik Grænlendinga biskup leitade
Vínlands,“ sagði m.a. í Gottskálks
annál þetta ár, en annálar voru
gjarnan mjög stuttorðir. Var ný-
lenda norrænna manna á Vínlandi,
sem biskupinn sjálfur hugðist heim-
sækja? Kaþólska kirkjan var vel
skipulögð á þeim tíma, og ávallt opin
fyrir möguleikum á að útbreiða
kristindóminn. Skjöl í safni Vatík-
ansins sýna, að í páfagarði létu menn
sér annt um andlega velferð íbúa á
Grænlandi, en kirkjan innheimti þar
sóknargjöld í sextán kirkjum á tíma-
bili. Jafnframt mun á mörgum stöð-
um í skjölunum vera minnst á heið-
ingja sem búi í löndum vestan
Grænlands, og staðfastan áhuga
kirkjunnar á að flytja fagnaðarer-
indið til þeirra. Á einum stað í heim-
ildum segir að ein slík viljayfirlýsing
komi fram í skjali frá sama ári og
Kólumbus sigldi yfir hafið, eða árið
1492.
Í dag kynni mörgum að finnast
það byltingarkenndar upplýsingar
að íslenskur biskup hafi verið á sigl-
ingu til Ameríku í erindagjörðum
páfans í Róm, 371 ári fyrir siglingu
Kólumbusar! Tilvist þessa merki-
lega biskups virðist vera gleymd
flestum hér, og mætti gjarnan minn-
ast hans betur og hinnar einstöku
stöðu hans í veraldarsögunni.
Timbur sótt til Labrador
Þó að ekki sé miklar fregnir að
hafa af tilraun Eiríks biskups til að
finna Vínland voru menn af íslensk-
um uppruna ekki hættir að sigla til
austurstrandar Norður-Ameríku.
Íbúar á Grænlandi virðast gegnum
aldirnar hafa siglt til Marklands
(Labrador á austurströnd Kanada)
að sækja timbur, sem erfitt var að fá
á Grænlandi. Síðast var getið um
slíka ferð í annálum, þar sem skip
með 17 manna áhöfn, flæktist til Ís-
lands. „Þa kom ok skip af Grænlandi
minna at vexti enn sma Islandz för.
Þat kom i Straum fiörð inn ytra. Þat
var akkeris laust. Þar voru á .xvij.
menn ok höfðu farit til Marklandz
enn siðan vordit hingat hafreka.“
Þetta var fært í Skálholts annál árið
1347, með fornum rithætti þess
tíma. Hér er líklega átt við Straum-
fjörð á Mýrum, sem var verslunar-
staður og verstöð frá miðöldum.
Kristófer Kólumbus á Íslandi
Í febrúarmánuði árið 1477, fimm-
tán árum fyrir sögufræga siglingu
árið 1492, kom ítalskur sæfari að
nafni Kristófer Kólumbus til Ís-
lands. Frá þessu segir í ævisögu
Kólumbusar, sem á frummáli heitir
Historia del Almirante Don Cristób-
al Colón. Ævisagan var skrifuð af
syni hans Ferdinand Kólumbus að
honum látnum. Söguna skrifaði
hann m.a. sem andsvar við tilraun-
um spánsku krúnunnar til að gera
lítið úr hlut Kólumbusar í landa-
fundunum miklu. Sú rimma snerist,
eins og svo margar aðrar, um tilkall
til valda og auðæfa. Leiðangur Kól-
umbusar var farinn með fulltingi
Ísabellu drottningar af Spáni gegn
samkomulagi um verulega upphefð
Kólumbusi til handa ef leiðangurinn
bæri árangur. Afkomendur hans
höfðu hins vegar verið þvingaðir til
að afsala sér þeim forréttindum að
miklu leyti. Það er athyglisvert að
ein af rökum spánsku krúnunnar í
því máli voru að Kólumbus hefði
fengið hugmyndina að leiðangri sín-
um hjá öðrum, sem vekur spurning-
ar um hvort slíkur orðrómur hafi
verið á kreiki á þeim tíma?
Í stuttri frásögninni lýsir Kólumb-
us Íslandi sem eyju jafn stórri og
Englandi, og gefur upp sínar mæl-
ingar á staðarhnitum. Hann segir að
Englendingar sigli þangað með
vörur sínar, einkanlega frá Bristol.
Hann segir að hafið við landið hafi
ekki verið frosið þegar hann var þar,
en sjávarföll hafi verið mjög mikil.
Kólumbus skrifaði þennan stutta
texta, ásamt fleiri svipuðum, til að
sýna að hann hefði víða farið og væri
fær um að leiða leiðangurinn yfir
Atlantshafið til að leita Indía.
Ýmsir telja í dag að Kólumbus
hafi komið að Rifi á Snæfellsnesi eða
til Grindavíkur með enskum kaup-
mönnum frá Bristol. Hann var þá 26
ára að aldri.
Álit Tavianis
Hvaða áhrif hafði heimsókn Kól-
umbusar á fyrirætlanir hans um að
sigla yfir Atlantshafið til Indía? Ítal-
inn Paolo Emilio Taviani er talinn
fremsti fræðimaður Ítala á sviði
þess sem lýtur að Kólumbusi og sigl-
ingum hans. Að sögn Tavianis leikur
enginn vafi á því að Kólumbus hafi
fengið upplýsingar um landafundi
þeirra Bjarna, Leifs og annarra Ís-
lendinga. Einnig sé vel hugsanlegt
að sjálf hugmyndin um að Asíu væri
að finna handan við hafið hafi fæðst
meðan hann dvaldi á Íslandi. Kól-
umbus hafi í það minnsta aldrei hug-
leitt að sigla yfir Atlantshafið eða að
reyna að komast til austurlanda
fjær, áður en hann kom til Íslands.
Hins vegar má merkja af heimildum
að hann hafi byrjað að vinna þeirri
hugmynd brautargengi þegar árið
1478, einu ári eftir að hann kom frá
Íslandi. Taviani telur því að á Íslandi
hafi fyrsti þáttur í fyrirætlunum
Kólumbusar hafist.
Önnur atriði virðast hafa styrkt
hann í trúnni. Á Írlandi kom Kól-
umbus auga á fólk sem honum þótti
torkennilegt útlits. „Fólk frá Cathay
kom austur eftir. Við sáum mörg
undur og sérstaklega í Galway á Ír-
landi; mann og konu með einkenni-
legt útlit.“ Cathay er öðru nafni
Kína. Líklega hefur Kólumbus
þarna rekist á Inúíta frá Grænlandi
og haldið þá vera frá austurlöndum,
frá Kína.
Kólumbus taldi að ummál jarðar
væri nálægt 30.000 kílómetrar. Þar
var hann á öðru máli en gríski spek-
ingurinn Eratosþenes, sem á þriðja
árhundraði f.Kr. reiknaði út að um-
mál jarðar væri 36.690 kílómetrar.
Fyrir utan það að gríski spekingur-
inn skyldi átta sig á því að jörðin
væri hnöttur er merkilegt hve hann
var nærri réttu lagi, en ummál jarð-
ar er um 40.000 kílómetrar. Þessi
skekkja leiddi til þess að Kólumbus
taldi að Austur-Asía, með Kína og
Japan, væru í viðráðanlegri fjarlægð
handan við Atlantshafið. Íslenskir
sæfarar höfðu hins vegar ekki kom-
ist til Kína fimm öldum fyrr, heldur
til heimsálfu sem enginn í Evrópu
eða Asíu vissi enn að væri til. Þar
munaði um 10.000 kílómetra af um-
máli jarðar.
Ef álit Tavianis er rétt má ljóst
vera, að siglingar Leifs heppna,
Bjarna Herjólfssonar og annarra ís-
lenskra sæfara eru settar í allt ann-
að og stærra samhengi en margir
hafa hingað til gert sér í hugarlund.
Í ævisögu Kólumbusar getur
Ferdinand um nokkra þætti sem
sannfærðu Kólumbus um að halda í
leiðangurinn yfir hafið. Meðal þeirra
voru fullyrðingar lærðra manna í
fornöld um að sigla mætti frá Spáni
eða Afríku til vesturs, og ná til Indía
á aðeins nokkrum dögum. Þetta kom
fram í ritum gríska spekingsins
Aristótelesar (384–322 f.Kr.) og
Rómverjans Lucius Annaeus Seneca
(ca. 4 f.Kr.–65 e.Kr.). Seneca var
leiðandi hugsuður í Róm, höfundur
leikverka og einkakennari Nerós
Rómarkeisara um tíma. Eftir hann
liggja m.a. leikverkin Ödipus og
Agamemnon, Trójukonur og Medea.
Stýrimaðurinn Tiphys
Ferdinand Kólumbus tiltekur
einnig sérstaklega spásögn sem
kemur fram í leikverki Senecas,
Medeu, og gaman er að velta fyrir
sér á léttum nótum. Segir hann að
talið sé fullvíst að spásögn þessi hafi
ræst í föður sínum, aðmírálnum
Kristófer Kólumbusi, en í þá daga
trúðu menn gjarnan á slíkt með öðru.
Í spásögninni segir: „Sá tími mun
koma á síðari árum, að höfin munu
losna úr þeim böndum sem þau hafa
verið fjötruð í, þegar að gríðarstór
lönd verða uppgötvuð og Tiphys mun
afhjúpa nýjan heim, og ultima Thule
verður ekki lengur hið fjarlægasta af
öllum löndum.“ Tiphys er persóna úr
leikverkinu Medeu, og var stýrimað-
ur Argónautanna sem héldu af stað
að leita hins gullna reyfis. Í ensku
máli þýðir argonaut einnig einstak-
lingur sem leitar einhvers sem felur í
sér hættu, en getur jafnframt verið
afar ábatasamt.
Ultima Thule hefur í raun merk-
inguna „hið ysta land“. Það nafn var
gjarnan notað yfir Ísland fyrr á öld-
um, og síðar Grænland. Í efnisorða-
lista í ævisögu Kólumbusar er Thule
raunar þýtt sem Ísland. Hér er gam-
an að leika sér með ímyndunaraflið.
Það á í raun ekki síður við að setja
þá Bjarna Herjólfsson og síðar Leif
Eiríksson í hlutverk persónunnar
Tiphys, sem losa höfin úr böndum,
afhjúpa nýjan heim með uppgötvun
gríðarstórra landa, sigla beinlínis
frá Ultima Thule og gera að verkum
að það land er ekki lengur það fjar-
lægasta af öllum löndum!
Frá Eyrum til Ameríku
Það er í raun kostulegt hvað ferðir
Bjarna og Leifs heppna falla vel að
hinni fornu rómversku spásögn.
Kannski væri hægt að nota hana
sem hluta þeirrar viðleitni að efla
hér menningartengda ferðaþjón-
ustu? Íslendingar hafa nú þegar gef-
ið tóninn varðandi þátt sinn í sögu
landafunda, og án efa mun sá hluti
þjóðararfsins bjóða upp á áfram-
haldandi möguleika: Bjarni Herj-
ólfsson, sem sigldi frá Eyrum til að
leita Grænlands en kom upp að
ströndum meginlands Norður-Am-
eríku fyrstur Evrópumanna. Og
Leifur heppni sem kannaði löndin í
kjölfarið, og nam fyrstur manna af
evrópskum uppruna land á megin-
landi Norður-Ameríku. Minjar um
hann eða þá sem á eftir komu eru í
dag áþreifanlega sýnilegar í fornleif-
unum á L’anse aux Meadows á Ný-
fundnalandi. Þær eru til vitnis um
þann þátt sem norrænir sæfarar af
íslenskum uppruna eiga í sögu
landafunda.
Helstu heimildir
Grænlendinga saga. Eiríks saga rauða.
Landnáma. Íslendingabók Ara fróða. Skál-
holts annáll. Ring of Seasons, höf. Terry G.
Lacy, Háskólaútgáfan, 1998. Modern
Sagas. The Story of the Icelanders in
North America, höf. Thorstina Walters,
North Dakota Institute for Regional
Studies, 1953. The life of the Admiral
Christopher Columbus, by his son Ferdin-
and, höf. F. Kólumbus, Rutgers University
Press, 1992. Leif Eiriksson Discoverer of
America AD 1003, höf. E. Gray, Oxford
University Press, 1972. The Frozen Echo –
Greenland and the Exploration of North
America, höf. K. Seaver, Stanford Univers-
ity Press, 1996. Explorations in America
before Columbus, höf. Hjalmar R. Holland,
Twayne Publishers, 1962. The finding of
Vinland the Good, höf. A.M. Reeves, Lond-
on, 1890. Christopher Columbus, The
Grand Design, höf. Paolo Emilio Taviani,
útg. Istituto Geografico de Agostini, 1985.
Et skjebnemöte vest for havet, höf. Thor
Heyerdahl, Gyldendal Norsk Forlag, 1992.
The Catholic Encyclopedia, Volume I. og
aðrar alfræðiorðabækur. Dansk National-
museums Marinarkæologisk Forsknings-
center, bréfasamskipti.
Höfundur er viðskiptafræðingur og
starfar hjá Sveitarfélaginu Árborg.
Paschal II páfi, sitjandi til vinstri, ásamt Philip I Frakklandskonungi. Mynd-
skreyting úr frönsku miðaldahandriti.
Knörrinn sem Bjarni Herjólfsson og síðar Leifur heppni sigldu á til Am-
eríku hefur verið svipaður útlits og sést hér á teikningu listamanns, en
hugsanlega ívið stærri. Grænlandsknerrir voru allt að 25 metra langir.
Mynd/Bibliothéque nationale de France
Mynd/ Sune Villum-Nielsen, Vikingeskibsmuseet i Roskilde