Morgunblaðið - 12.01.2003, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 12. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ VEX sem að er hlúðsegir einhvers staðar ogvíst er að Björn Jónsson,fyrrverandi skólastjóriHagaskóla, hefur sann-
reynt það á jörðinni Sólheimum í
Landbroti í Vestur-Skaftafellssýslu.
Þar hefur hann náð undraverðum ár-
angri í skógrækt þótt ræktunarlandið
austur þar sé að stærstum hluta
uppgróið hraun, algerlega vatnslaust,
með allþykkum fokjarðvegi. Að sögn
Björns er landið svo brauðþurrt og
sendið að þúfnamyndun er þar engin
nema í blautum mýrarblettum.
Vatnsleysið veldur því að raunveruleg
gróðurmold nær ekki að myndast, og
er jarðvegur því afar rýr, en gróður
smávaxinn og þyrrkingslegur. Katla
hefur þakið þetta land svartri gos-
ösku hvað eftir annað og eru víða
þykk lög í jörðu, austurhluti landsins
hefur legið undir sandfoki frá Land-
brotsvötnum síðustu aldirnar og tals-
vert svæði hefur blásið upp. Vissulega
ekki uppörvandi landlýsing fyrir
skógræktarmann, en Birni hefur
engu að síður tekist að rækta upp
landið og koma þar upp dágóðum úti-
vistarskógi. Sjálfur kallar hann upp-
græðslustarf sitt „þreifingar“, en víst
er að þær hljóta þá að vera afar mark-
vissar.
Björn hlaut sérstaka viðurkenn-
ingu frá umhverfisráðuneytinu árið
2001 fyrir afburða starf að umhverf-
ismálum og undanfarin ár hefur hann
staðið fyrir námskeiðum á vegum
Skógræktarfélags Íslands um skóg-
og trjárækt. Á námskeiðunum leggur
Björn mikla áherslu á að fólk setji sér
markmið við upphaf ræktunarinnar.
Þannig sé ræktunarmaðurinn í stakk
búinn til að fylgja markmiðunum eftir
og geti brugðist við samkvæmt því.
Björn segir að allir eigi að geta rækt-
að fallegan útivistarskóg á skömmum
tíma með því að beita réttum vinnu-
brögðum.
Alltaf að læra eitthvað nýtt
„Ég er alinn upp á miklu ræktunar-
heimili, Ytra-Skörðugili í Skagafirði,“
segir Björn þegar hann er spurður
um skógræktaráhugann og hvert
rekja megi ræturnar. „Foreldrar
mínir voru mikið ræktunarfólk, rækt-
uðu matjurtir og stunduðu mikla tún-
rækt. Þetta lá greinilega í eðlinu. Ég
fór að dunda við það sem stráklingur
að gróðursetja eitt og annað sem ég
tíndi til. Ég komst fyrst í kynni við
skógrækt þegar ég var ellefu ára
gamall, í Varmahlíð. Síðan lá þetta í
láginni þangað til ég flutti hingað suð-
ur, upphaflega til að stunda háskóla-
nám í íslensku, en síðan fór ég að
kenna við Hagaskóla, árið 1960, þar
sem ég var allt til ársins 1994. Konan
mín, Guðrún Magnúsdóttir, er uppal-
in á Sólheimum í Landbroti og við
vorum mikið þar eystra á sumrin.
Snemma fór að blunda í okkur löngun
til að hefja þar uppgræðslu, en um-
hverfið var svo hrjóstugt og óvænlegt
að við biðum með það í nokkur ár áður
en við lögðum loksins í að byrja.
Ég fór svo út í skógræktina af fullri
alvöru í kringum 1975 og fór að þreifa
mig áfram þangað til að ég taldi mig
sjá þann árangur sem að var stefnt.
Raunar er ég enn að þreifa mig áfram
og ég læri alltaf eitthvað nýtt á hverju
sumri. Þegar ég kynntist skógrækt
fyrst fannst mér hún eiga ákaflega lít-
ið skylt við ræktun, en ræktun felur í
sér að sýna einhverju alúð. Menn
höfðu lært að rækta matjurtir hér á
Íslandi og þar ráku menn sig á vissar
staðreyndir. Í matjurtarækt lögðu
menn upp með ákveðnar væntingar
um árangur. Menn ráku sig á að það
þurfti að sýna alúð til að ná árangri.
Menn höfðu skýr markmið og
ákveðna tímaviðmiðun, sem er vaxt-
artíminn á Íslandi, það er 110 til 115
dagar á ári. Til að ná árangri urðu
menn að gera það á vaxtartímanum.
Þessu náðu menn í matjurtarækt.
Voru að vísu talsvert lengi að komast
upp á lag með það.
Bændur fóru sömuleiðis að stunda
fóðurrækt fyrir sína gripi og höfðu
svipaðar væntingar um árangur. Þeir
vissu að á því sviði yrðu þeir líka að
sýna alúð til að ná árangri og þeir
höfðu þessa sömu tímaviðmiðun.
Þetta voru skýrar línur.
Þegar hins vegar kom að skógrækt
virtust margir Íslendingar í upphafi
ekki hafa trú á henni og stilltu því öll-
um markmiðum og væntingum í hóf.
Menn settu kannski niður plöntur
með því hugarfari að vonandi yxi nú
eitthvað af þessu upp með tímanum.
Menn höfðu enga tímaviðmiðun, settu
sér engin sérstök markmið og lögðu
sig því ekki fram við ræktunina. Ég
áttaði mig fljótlega á því, í mínum
þreifingum með skógræktina, að ef ég
lagði mig ekki fram, og sýndi verkinu
ekki þá alúð sem nauðsynleg er, náði
ég ekki árangri. Þetta gildir raunar
um allt sem við tökum okkur fyrir
hendur. Ef við leggjum okkur ekki
fram verður þetta bara kák.“
Björn fullyrðir að íslenski vaxtar-
tíminn, þessir 110 til 115 dagar á ári,
sé nægur til að rækta skóg á Íslandi
ef menn leggi alúð við verkið. Það sé
fráleitt að bíða þurfi í mörg ár til að
sjá áþreifanlegan árangur. „En það er
ekki nóg að pota bara niður plöntu
einhvers staðar úti á víðavangi, ganga
svo heim og halda að málið leysist af
sjálfu sér eða tileinka sér gamla ís-
lenska barlóminn um að „það gerist
ekkert fyrstu fimm árin“ eftir að
plantað er. Þetta er aldeilis fráleitt því
að á fimm árum er hægt að ná umtals-
verðum árangri í skógrækt ef rétt er
að málum staðið,“ segir Björn.
Trjáplantan og kartaflan
Um galdurinn á bak við árangurs-
ríka skógrækt segir Björn meðal ann-
ars:
„Við getum tekið ósköp einfalda
viðmiðun. Margir hér á landi hafa
gripið í það í tómstundum að stinga
niður kartöflum og allir sem fara út í
kartöflurækt vita að það þarf að gera
eitthvað fyrir kartöfluna svo að hún
beri ávöxt. Lítil trjáplanta sem sett er
niður er ekki svona lánsöm. Menn
hola henni bara niður og bíða svo
átekta. Ef við gerum jafn mikið fyrir
trjáplöntuna og kartöfluna skilar hún
árangri strax á fyrsta sumri. Í þessu
tilliti er tvennt mikilvægast: Að nota
tilbúinn áburð undir öllum kringum-
stæðum og nota svo jafnframt hús-
dýraáburð ef jörð er ófrjósöm. Síðan
getur maður gert vissar hliðarráð-
stafanir þar sem vindasamt er með
því að skýla plöntunum. Þetta á eink-
um við um barrplöntur því þær þola
illa að missa barrið. Ég hef til dæmis
notað plastílát sem ég sker botninn
úr.“
Hefurðu nokkra hugmynd um hvað
þú ert búinn að gróðursetja margar
plöntur frá því þú hófst þessa ræktun
árið 1975?
„Nei, ég hef alltaf svarað því til að
gamall bóndi veit yfirleitt aldrei hvað
hann hefur sett margar gimbrar á.
Enda er það hreint aukaatriði.“
Áttu þér einhverjar sérstakar eft-
irlætistrjáplöntur?
„Já, já, duglegustu tegundirnar eru
auðvitað mínar uppáhaldstegundir.
Þar fer sitkagreni fremst í flokki og
svo alaskaöspin. Þær eru ótrúlegar.
Hjá okkur á Sólheimum er jörðin svo
þurr og ófrjó og veðurfar svo vinda-
samt að birkið þrífst þar alls ekki. Ég
reyni því ekki að rækta birki þar.
Birkið hefur hins vegar notið al-
mennrar hylli hér á landi enda talið
okkar þjóðartré. En staðreyndin er
sú að hér á Íslandi eru aðstæður
þannig að birkið þrífst víða illa, svo
fjarstæðukennt sem það hljómar nú.
En það sem má segja birkinu til hróss
er að það tórir. Það dregur fram lífið
og drepst seint. En birkið er við-
kvæmt fyrir mörgu í umhverfinu og
verður ekki fallegt nema það vaxi upp
við afar góðar aðstæður. Hér á landi
er þetta oft blessað kjarr. Ég undrast
stórum hvað menn stinga niður miklu
af birki hér á landi því mikið af því
verður aldrei annað en vesælt kjarr.
Ég spyr oft áheyrendur mína á nám-
skeiðunum: Hafið þið nokkurn tíma
horft á birkið í kringum ykkur af at-
hygli? Hafið þið ekki tekið eftir því
hvað það er í mörgum tilfellum nauð-
ljótt, kræklótt, lágt og vesældarlegt?
Við sjáum afar sjaldan fallegt
birkitré, nema það vaxi upp í góðu
skjóli, helst frá hærri trjám af inn-
fluttri tegund.
Ég hvet því fólk alveg hiklaust til
að fara í auknum mæli að gróðursetja
innfluttar tegundir enda næst með
því mun betri og skjótari árangur.
Það vex sem að er hlúð
Umhverfisráðherrann og skógræktarmaðurinn bera saman bækur sínar. Siv Friðleifsdóttir í heimsókn hjá Birni á
Sólheimum.
Björn Jónsson hefur verið
vinsæll fyrirlesari og leið-
beinandi á námskeiðum fyr-
ir skógræktarfólk enda hef-
ur hann sjálfur náð
undraverðum árangri á því
sviði. Hann sagði Sveini
Guðjónssyni að mikilvægt
væri að fólk setti sér mark-
mið við upphaf ræktunar-
innar og að allir gætu rækt-
að fallegan útivistarskóg
með því að beita réttum
vinnubrögðum.
Maí 2002. Þetta byrjar allt á bakka-
plöntunum smáu! Hér er ársgömul
ösp á austurleið, kvæmið er Salka frá
Gróðrarstöðinni Mörk. Þegar tveir eru
í bíl er hægðarleikur að taka með sér
700 plöntur úr bænum. Þetta er
hæfilegur skammtur í gróðursetningu
á laugardegi, og svo er að sjálfsögðu
dreift blákorni kringum plönturnar á
eftir.
September 2002. Eldri hluti ræktunarinnar er á uppgrónu hrauni, afar rýru landi og algerlega vatnslausu. Birki þrífst
ekki við þessar aðstæður og því eru eingöngu ræktaðar erlendar víðitegundir, greni, fura og lerki. Gróðursetning er yfir-
leitt fremur gisin, 2,5—3 metrar milli trjáa. Þetta skilar mjög skemmtilegum útivistarskógi sem er geðfellt umhverfi fyrir
fólk og fugla. Víðirinn er skjótvaxinn og setur mjúklegan svip á landið fyrstu árin, en sitkagrenið sækir á jafnt og þétt og
ræður svipmóti svæðisins eftir 20 ár. Lerkið þolir ekki hafátt en vex með ágætum í brekkum móti norðri og norðvestri.
Furan þrífst sæmilega.
Júlí 2002. Hér sést þriggja ára sitka-
greni vaxið upp úr svörtum sandi og
álengdar er lúpínan sem sáð var til
þegar plantan var gróðursett og á að
ljá því þrótt í uppvextinum. Samspil
lúpínu, alaskaaspar og sitkagrenis
getur skilað ótrúlegum árangri á landi
sem hefur ekki framfleytt neinum
gróðri fram að þessu.
Björn Jónsson á gangi í úti-
vistarskógi sínum á Sólheimum
í Landbroti.