Vísir - 20.12.1980, Blaðsíða 10

10
r--------------------------------
■ A allra siöustu árum hafa bók-
| menntafræðingar byrjað að nota
■ aöferðir félagsvisinda til að rann-
I saka ýmis bókmenntaleg fyrir-
I bæri. Bókmenntarannsóknir geta
I gefið veigamiklar upplýsingar
I um samfélagslegan veruleika og
I oft upplýsingar af þvi tagi, sem
erfitt væri aö fá vitneskju um
I eftir öðrum leiðum. Dæmi um
■ slikar raiínsóknir er t.d. rann-
* sóknir á hugmyndum manna um
I hlutverkaskiptingu kynjanna, svo
■ aðeins eitt dæmi sé nefnt. Það er
* heldur ekkiýkja langt siðan menn
| byrjuðu að velta fyrir sér, hverjir
■ læsu hvaða bækur og til hvers.
Ein er sii tegund bókmennta ef
■ 'bókmenntir skyldi kalla, sem
. dregið hefur að sér athygli bæði
I félagsvisindamanna og bók-
| menntafræðinga viða um heim. A
J ég við afþreyingabókmenntir, en
I svo eru þær bækur kallaðar, sem
■ menn lesa sér til dægrastytting-
1 ar, án þess aö ætlast til annars af
| þeim, en þær fái timann til að
■ liða.
Eða svo skyldi maður ætla.
| Ekki eru þó bækur þessar neitt
■ nýtt fyrirbæri. Skemmtilesning
■ og minna metnaðarfullar bækur,
| hafa alltaf verið til jafnframt al-
* varlegribókmenntum.Enmargir
I hyggja að þótt fyrirbærið sé ekki
| nýtt af nálinni, hafi það kannski
. breytt um eðli og hlutverk. Til
I þess benda m.a. þær nýstárlegu
I aðferðir, sem notaðar eru við
framleiðslu og sölu þessara bóka.
I Erlendis er nU verulegur hluti af-
| þreyingabóka framleiddur af
1 stórum verslunarhringum eins og
I hver annar varningur. Fram-
■ kvæmdar eru markaöskannanir
1 af til þess ráðnum sérfræðingum
| og varan — bækurnar,gerð á
■ grundvelli þeirra. Fólk fær það
* sem það vill.
Höfundaheiti bókanna eru nær
■ alltaf dulnefni og er hvorttveggja
I til að einn höfundur skrifi bækur
| undir fleiri dulnefnum eða að
■ margir höfundar dyljist bak við
I eitt. Dæmi um hið fyrr nefnda er
| danski rithöfundurinn Erling
■ Paulsen, sem auk þess að nota
I eigið nafn, notar nöfnin Bodil
| Forsberg, ElsaMarie Nohr og
. Eva Steen.
I Ollu algengara er þó triílega
| 'nitt, að margir höfundar standi á
J bak viö eitt dulnefni. SUkt gerist
I t.d. i þeim tilvikum að ritröð
■ verður svo vinsæl að það borgar
1 sig að halda henni úti i áratugi.
| Ritröðin um Nick Carter byrjaði
■ t.d. göngu sina um aldamótin
■ siðustu.
Fyrirbærið afþreyingarbók-
I menntirhefurekkibara dregiðað
■ sér athygli fræðimanna, heldur
I hafa bæði stjórnmálamenn og
_ fulltrúar menningarlifs látið sig
I máliö varða. Sýnist oft sitt hverj-
I um um vöxt og viðgang þessa
. fyrirbæris. Sumir telja alla slika
I lesningu af hinu illa. Þeir halda
| þvi fram að útbreiðsla af-
þreyingarbókmennta sé á
| kostnaö annars og betra lesefnis
vtsm
og þvi beri að sporna gegn með
menningarpólitiskum aðgerðum.
öðrum finnst slikur hugsunar-
háttur bera vott um fordóma af
verstu tegund og jaðra við
fasisma.
Skýr einkenni
Hvað er það þá sem einkennir
slikarbókmenntirogá hvaða hátt
skilja þær sig frá öðrum bók-
menntum? Munurinn er meiri og
greinilegri en margur ætlar, þótt
vissulega séu til bækur sem liggi
á mörkunum.
Eitt aðaleinkenni afþreyinga-
bóka er, að þær eru gerðar sam-
kvæmt fyrirfram gerðri uppskrift
eða mynstri. Persónur eru
steyptar i tilbúin mót og hlutverk
þeirra fastskorðuð. Atburðarásin
er einnig bundin. Og yfirleitt veit
lesandi fullvel, þegar hann byrjar
lesturinn hvernig hún muni enda.
Maður skyldi ætla að slikt fyrir-
fram ákveðið og siendurtekið
mynstur drægi úr spennu bókar-
innarog skapaði leiða hjá lesand-
anum. En svo er ekki. Endur-
tekningin virðist skapa öryggi hjá
lesandanum og spennunni er
haldið uppi innan þessa gefna
ramma, oftast með æsilegri og
ótrdlegri atburöarás. Enn eykur
það á öryggi lesandans, aö hann
getur veriö nokkurn veginn
öruggur fyrir þvi að honum sé
iþyngt meösálfræðilegum vanga-
veltum eða þjóðfélagslegri gagn-
rýni. Ekki er lesandanum stillt
upp frammi fyrir þeim vanda að
þurfa að taka afstöðu til persóna
bókanna, þvi þær eru oftast al-
góðar eða alvondar.
Annað einkenni þessara bók-
mennta er að þær greinast inn-
byrðist i flokka og er höfuðflokka-
skiptingin háð kynferði lesand-
ans. Bækur sem konum eru
ætlaðar fjalla nær undan-
tekningarlaust um ást. Þ.e. uppi-
staða sögunnar er ástarsaga, þótt
ivafiðgeti veriðaf ýmsu tagi. T.d.
getur söguhetjan ánetjast eða
orðið fyrir barðinu á glæpalýð. Þó
er afbrot eða sakamál aldrei
uppistaða slikra sagna og glæpir
mega ekki vera of áberandi eða
blóðugir. Þessi kvennalesning
tengist gjarnan sérstöku um-
hverfi. T.d. eru lækna eða sjúkra-
hússögur nær eingöngu ætlaðar
konum. Sama er að segja um
herragarössögur. Sögusvið ásta-
sagna er oftast þröngt, afmarkað
og lokað. Rannsóknir erlendis
hafa sýnt að bækur ætlaðar kon-
um eru nær eingöngu lesnar af
konum.
Karlmenn eiga sér einnig sina
lesningu. En nú bregður svo
undarlega við, að þær bækur, sem
framleiðendur ætla körlum, les-
ast einnig i nokkrum mæli af kon-
um. Þetta ber þó ekki að túlka
sem svo að þessar bækur taki
hefðbundnum kvennasögum
fram. Hér er á ferðinni sama
munstur og við sjáum svo viða i
kringum okkur. Konur eru lik-
legri til að svipast um i heimi
karla en karlar i heimi kvenna.
Mig langar til að skoða nokkra
þætti þessara kvennabókmennta
nánar og vonast til að geta gert
karlbókmenntunum sambærileg
skil siðar.
Dæmigerða kvennabók-
in
t dæmigeröri kvennabók er
söguþráðurinn oft eitthvað á
þessa leið: Ung einstæð stúlka
flytur i nýtt umhverfi, þar sem
hún kynnist nýju fólki. Stúlkan er
nær alltaf vinalaus og á hvorki
foreldra á lifi né nokkra nákomna
ættingja. Osjaldan á stúlkan að
baki óhamingjusama bernsku,
hefur kannski misst aðstand-
endur i voveiflegu slysi og alist
upp hjá vandalausum. Oftast er
viðkomandi litt menntuð og ef
hún hefur hlotið einhverja starfs-
menntun skiptir framgangur
hennar i starfi minna máli en
framgangur i ástum. Söguhetja
okkar er dyggöug og ljúf og þar
sem hún er i senn bæði einlæg og
litiUát, á hún erfitt með að standa
á eigin rétti og frábitin þvi að
koma sjálfri sér á framfæri. Hún
verður þvi gjarnan leiksoppur
vondra manna. Keppinautur
hennar, vonda konan, er aftur á
móti búin öllum eiginleikum
framsækinnar konu. Sú kona er
næstum alltaf bæði glæsileg og
góðum gáfum gædd. Hún er
einnig viljasterk og keppir ódeig
að settu marki.
Ofter einnig hægt að finna tvær
gerðir karlmanna i þessum bók-
um. Söguhetjan getur staðið
frammi fyrir þvi vandasama viö-
fangsefni að velja á milli sterka
og hrjúfa glæsimennisins og þess
glaðværa og hjálpsama. Ósjaldan
kemur i ljós að durturinn, þ.e.
sterka og hrjúfa glæsimennið býr
yfir heitum ástriðum sem sögu-
hetjan ein getur leyst úr læðingi.
Glaðværi og hjálpsami drengur-.
inn reynist varmenni eða hverfur
burt úr sögunni um leið og hin
sanna hetja tendrar ástriðubloss-
ann. Karlmenn kvennabókanna
eru nær undantekningarlaust
duglegir hæfileikamenn og nýtir
þjóðfélagsþeganar. Hvað konurn-
ar eru að dútla ef við undanskilj-
um hjúkrunarkonurnar, er oft
óljóst. Og aldrei gefa þær sig
óskiptar að neinni sýslu, til þess
er hugur þeirra of upptekinn af
Laugardagur 20. desember 1980
Laugardagur 20. desember 1980
vtsm.
- llm afpreyingarbúkmenntir í ijósi
bókmenntaiegra rannsúkna
.J
þvi að leysa tilfinningamálin.
Karlsöguhetjan er alltaf eldri en
kvensöguhetjan. Hann er vilja-
sterkur og tekur frumkvæði,
meðan hún er hlédræg og óvirk.
Eiginlega líkist hann oft meir
föður en elskhuga. Það er konan,
sem gengur inn i lif karlmannsins
i sögulok og ef hún hefur átt ein-
hverja sjálfstæða tilveru gefur
hún hana upp á bátinn. Hamingja
hennar er ekki að VERA, heldur
að VERA HLUTI AF LIFI KARL-
MANNS. Hverjir lesa svo þessar
bækur og hvað gefa þær lesendum
sinum?
Þar sem reynt hefur verið að
kortleggja hverjir lesi afþrey-
ingabókmenntir hefur komið i
ljós, að sá hópur er bæði stærri og
dreifðari en menn ætluðu. Aður
fyrr var gengið Ut frá þvi sem
gefnu að þessar bækur væru nær
eingöngu lesnar af lltt menntuöu
fólki, sem ekki bæri skynbragð á
alvarlegri bókmenntir. Nú hafa
rannsóknirleitti ljós að vissulega
eiga þessar bókmenntir sinn
stærsta og tryggasta lesendahóp
meðal fólks með tiltölulega litla
menntun en jafnframt hefur kom-
ið I ljós að þessar bækur eru einn-
ig mikið lesnar af ágætlega
menntuðu fólki. 1 báöum þessum
hópum eru afþreyingabókmennt-
ir verulegur hluti af lesningu
barna- og unglinga. Hefur siðast
talda atriðið valdið áhyggjum
þeirra, sem gera sér grein fyrir
uppeldislegu mikilvægi bóka. Þvi
það er viðbúiö að reynslulitlir
unglingar eigi erfiöara með að sjá
i gegnum gerviheim þessara bóka
en þeir sem eldri eru og reynslu-
meiri.
Um eðli þessarar lesningar
segir nafngiftin afþreyingarbæk-
ur þó nokkuö. En það þarfnast
skýringa hvers vegna svo margir
taka slæmar bækur fram yfir
góðar bækur þegar völ er á hvoru
tveggja. í fljótu bragði ætti ekki
að vera verri afþreying i góðum
bókmenntum.
Þýskur fræðimaður, Peter
Nusser hefur reynt að skýra þetta
undarlega val i ljósi stéttamót-
setninganna i eigin landi. Hann
telur afþreyingarlesningu i senn
vel til þess fallna aö afvegaleiða
verkalýðinn og sætta hann við
hlutskipti sitt. A vissan hátt
styður danski afþreyingarbóka-
höfundurinn, Erling Paulsen
þessa skoðun, þótt hann byggi
ekki skoðanir sinar á stéttagrein-
ingu. Hann segir að hann viti af
eigin raun hvað fátæklingar og
þeir sem minna mega sin vilji
lesa, siðan hann var sjálfur aö al-
ast upp i fátækrahverfum Kaup-
mannahafnar. Og hann segir að
þeim sé ekki of gott að geta yljaö
sérvið draum og blekkingar i
skorti a öðru.
Skoðanir sænska fræöimanns-
ins Ake Lundqvist stangast á eng-
an hátt á við skoðanir hinna
tveggja. Hann heldur þvi frain að
þessar bækur byggi vinsældir sin-
ar á þvi að þær höfði til tilfinn-
inga, sem séu i senn einlægar og
afar viðkvæmar. Hann likir
lestrarupplifun fólks við lestur
þessara bóka viö þá lestrarupplif-
un, sem margir hafa kynnst viö
lestur ljóða. Hann segir að trú-
lega hræri þessi lesning við þeim
hluta sálarlifsins sem viökom-
andiekki gerir sér fyllilega grein
fyrir sjálfur, þ.e. leyndum
draumum og siðgæðiskennd. Ake
Lundqvist heldur þvi fram að all-
ar manneskjur séu samsettar og
geti ein og sama manneskja verið
isennþroskuðog vanþroskuð. Þe.
manneskja með þroskaða sið-
gæðiskennd og góða dómgreind
alið innra með sér óþroskaða og
fordómafulla manneskju, sem
einnig þarf sitt. Lestur af-
þreyingabóka seðji hungur þess-
arar óþroskuðu manneskju, sem
svosjaldan fær að njóta eölis sins.
Ef við beitum hugmyndum Ake
Lindqvist á afþreyingarbækur
ætlaðar konum kemurí ljós aö við
konur (þ.e. þær sem hafa gaman
af ástarsögum) ölum innra með
okkur litla manneskju, sem er
ósköp hjálparlaus i allri sinni
meðalmennsku og sjálfselsku.
Ég vona að mér gefist kostur á
siðar aö skoða „litlu stóru”
manneskjuna sem býr væntan-
lega innra með karlmönnum.
Flestaf því sem hér hefurveriö
sagt byggir á erlendum rann-
sóknum. Þetta ætti þó ekki aö
koma eins mikið að sök og virst
getur i fljótu bragði, þvi hér á Is-
landi búum við nær eingöngu við
þýddar afþreyingarbókmenntir.
Getur þú hugsað þér jól
án lifandi blóma?
Hýasintur hafa lengi verið' kjörblóm íslenskra heimila
á jólahátíðinni
Hvers vegna? Þær hafa unaðslega ilmrík blóm.
Þær varpa hátíðarblæ
á umhverfið.
Þær auka + j
jólastemmninguna 11^111161060(111^
^Blóma