Morgunblaðið - 16.12.2003, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 16. DESEMBER 2003 B 3
BÆKUR
Ævisögu Halldórs Laxness hefur
verið beðið. Fyrir sumum blandaðist
biðin hins vegar einhvers konar
ónotalegum hrolli þegar
fréttist að Hannes
Hólmsteinn Gissurar-
son, prófessor í stjórn-
málafræði við Háskóla
Íslands, ætlaði að ríða á
vaðið og gera lífshlaupi
þessa mesta rithöfundar
Íslands á tuttugustu öld
skil. Ekki er þörf á að
rekja ástæðurnar fyrir
því að sumum þótti
Hannes óheppilegur
ævisagnaritari Hall-
dórs, fjölmiðlar hafa síð-
ustu mánuði gert slíkum
skoðunum og svörum
Hannesar rækileg skil –
og er þeim aukinheldur
ofaukið, og þetta er
kjarni málsins, því ævisagan komin
út, fyrsti hluti af þremur, öllu heldur,
og það er verkið sem talar máli höf-
undar.
Hér er fjallað um ævi Halldórs fram
til þrítugs, að útgáfu Sölku Völku. Úr
miklu er að moða, skáldið fór ungt að
heiman og út í heim þar sem það tók
heils hugar þátt í alþjóðlegum hrær-
ingum í menningu, trúmálum og list-
um. Gerðist kaþólskur og skrifaði sína
fyrstu merku bók, Vefarann mikla frá
Kasmír, í klaustri. Fór til Bandaríkj-
anna, reyndi fyrir sér í Hollywood, og
varð enn róttækari í stjórnmálum.
Ögraði stjórnmálamönnum heima á
Íslandi og reitti heilu þjóðfélagshóp-
ana til reiði með róttækum skrifum
um menningar- og þjóðmál, þ.á m. um
raflýsingu sveitanna, þrifnað og sósíal-
isma. Flestir þekkja þessa sögu í gróf-
um dráttum. Sömuleiðis kannast þeir
sem lesið hafa sjálfsævisögur Halldórs
við frásögn hans af ýmsum atvikum í
barnæsku og árunum í Mosfellsdal.
Líkt og um marga þá einstaklinga sem
áhrif hafa á samtíma sinn, standa í
ólgu hans miðri og móta samfélagið, er
lífshlaup Halldórs Laxness þjóðinni
kunnugt, upp að ákveðnu marki. Þá
hafa verk Halldórs talsvert verið
rannsökuð, og nokkur fræðirit um þau
komið út, ásamt fjölda greina í tímarit-
um. Þó er nú svo að einhver beygur
hefur verið í fræðimönnnum við að
ráðast í verkefni sem telja má mik-
ilvægan grundvöll sérhæfðari rann-
sókna, og það er heildstæð ævisaga
þar sem gert er grein fyrir lífshlaupi
og ævistarfi skáldsins á skipulegan
hátt. Í slíku verki má búast við lýsingu
á mótun og þroska þar sem hið smáa
er sett í samhengi við hið stóra, greint
frá áhrifavöldum og þeirri þróun sem
leiddi til sköpunar verkanna sem
halda nafni skáldsins á lofti. Framtak
af þessu tagi á þó aldrei síðasta orðið
um viðfangsefnið, heldur hlýtur að
teljast sjálfsögð tilraun til að draga
upp eins konar kort af áhugaverðu en
að sumu leyti ókunnu landsvæði, kort
sem í framhaldinu getur reynst þeim
sem hyggja á nákvæmari og sértækari
útleggingar ómetanlegur leiðarvísir,
stökkpallur og viðmið.
Utan vel þekktra hornsteina og
tímamóta í lífi Halldórs, og til hliðar
við það líf skáldsins sem lifað var fyr-
ir sjónum almennings, er þó að
mörgu að huga ef ætlunin er að
skapa heildstæða mynd af rithöfund-
inum. Sú er ætlun Hannesar Hólm-
steins og hefur hann því tekist á við
það hvort tveggja, að safna saman
minna og lítt þekktum heimildum um
skáldið sem og þeim sem betur eru
kunnar. Í tilviki síðarnefnda efnis-
flokksins, en í hann falla sjálfsævi-
söguleg skrif skáldsins ásamt um-
sögnum og frásögnum
samtímamanna sem birst hafa á
prenti, felst verkefni ævisöguritar-
ans kannski einna helst í úrvinnslu
og sköpun samfellu, ásamt því, í sum-
um tilfellum, að staðfesta stað-
reyndagildi. Hins vegar kallar verk-
efnið einnig á sjálfstæða
rannsóknarvinnu og virðist Hannes,
af heimildaskrá bókarinnar að
dæma, hafa ágæta yfirsýn yfir þann
fjársjóð sem geymdur er í einkabréf-
um og ólíkum skjalasöfnum.
Undir leiðsögn Hannesar fylgist
lesandinn þannig með Halldóri vaxa
úr grasi og taka á sig þá mynd sem
þekkt varð. Halldór var með ein-
dæmum efnilegur rithöfundur, orð-
inn vel þekktur á Ís-
landi er hann losaði
tvítugt, en líka ævin-
týragjarn og sóttist
eftir reynslu bæði inn-
anlands og utan. Frá-
sögnin er alla jafna lát-
laus og færist mjög í
aukana þegar skáldið
unga tekur upp þann
sið að senda vinum og
vandamönnum sendi-
bréf um hugðarefni
sín, sem mörg hver
hafa varðveist. Mynd
er brugðið upp af
bráðþroska manni sem
býr yfir takmarkalaus-
um metnaði til að ná
árangri á sínu kjörna
sviði skáldskaparlistarinnar. Halldór
var greinilega „gení“ að mörgu leyti
þótt hann hafi einnig sýnt af sér
hroka, stundum um efni fram, en
skýrlega er sýnt fram á að ákveðnar
skoðanir, og vilji til að koma þeim á
framfæri, voru órjúfanlegur þáttur í
því sem gerði Halldór að manninum
sem hann var. Greint er frá ástamál-
um höfundar án skinhelgi, en líka án
æsingar, og fæst þannig fram
raunsæ mynd af einstaklingi sem,
þegar að málum hjartans kom, var
ekki ýkja frábrugðinn öðrum þótt í
ljós komi snemma að var hann
reiðubúinn að fórna miklu fyrir hug-
sjónir.
Halldór var maður sem átti vini og
óvini. Stundum færðust menn úr öðr-
um hópnum í hinn, líkt og var með
Jónas Jónsson frá Hriflu, en algeng-
ara var að tekin væri afstaða til Hall-
dórs, hvort sem viðkomandi voru
honum kunngir eður ei, og síðan
staðið við hana. Kannski breytti
Nóbelsmedalían þar einhverju um,
en einn af kostum bókar Hannesar er
hvernig skýr mynd birtist af þeirri
blóðlínu sem persóna Halldórs og
verk hans ristu í sandinn í íslenskum
menningarheimi. Þrítugur var hann
orðinn þjóðþekktur einstaklingur
sem fáir komust hjá að taka afstöðu
til. Kemur hér að vinum Halldórs og
Unuhúsi. Ef saga íslenskra bók-
mennta á 20. öld á sér heimilisfang er
það óneitanlega á Garðastræti. Það
vinarþel sem ríkti milli Halldórs og
þeirra kumpána Þórbergs og Er-
lendar er hjartað í bókinni, og þar er
sannarlega mikil saga á ferð sem
vert væri að gera skil í sérstöku
verki.
Hannes tekur sér hlutlausa stöðu,
sem það framast er hægt í verki sem
þessu, og gerir sér far um að halda
sig í ákveðinni fjarlægð frá hugar-
heimi Halldórs þegar heimildir
skortir. Þetta er aðferð sem ekki
verður gagnrýnd, hún er ábyrg og
örugg, en vissulega ekki sú eina sem
hægt er að fara. Bókmenntatúlkanir
Hannesar halda sig sömuleiðis á
svæði sem ljóslega er fyrirfram af-
markað – fjallað er um verk Halldórs
stuttlega og aðallega leitast við að
finna fyrirmyndir að sviðsetningum
og söguhetjum. Þannig heldur Hann-
es sig nokkuð til hlés þegar að bók-
menntatúlkunum kemur, og er þar
vafalaust um meðvitaða ákvörðun að
ræða. Hugsanlegt er að Hannesi hafi
fundist styrkleikar sínir liggja ann-
ars staðar, og því skynsamlegt að
fylgja þeirri stefnu. Það er reyndar í
köflunum sem fjalla um bókmennta-
verk Halldórs sem rödd ævisagnarit-
arans kemur helst fram. Þannig
bregst Hannes við róttækum póli-
tískum skoðunum Halldórs, til dæm-
is í umfjöllun sinni um Alþýðubókina
og Sölku Völku, og hreyfir nokkrum
mótmælum. Kannski væri réttara að
segja að höfundur bendi á veikleika
þar sem athugsemdir í þessum til-
fellum eru skynsamlegar.
Ólíkt því sem margir kunna að
hafa haldið reynist hlutleysi Hann-
esar e.t.v. helsti galli bókarinnar. Er
hér aðallega átt við ákveðna fælni við
að leggja út af heimildum og stað-
reyndum, og nokkuð sker Hannes
við nögl tækifærin til að gera Halldór
að spegli samtíðar sinnar. Of langt er
að sjálfsögðu hægt að ganga í því en
stundum fannst mér of stuttlega vik-
ið að ytra samhengi atburðarásar-
innar. Þetta breytist þó í síðasta
þriðjungi verksins þegar gott jafn-
vægi finnst við að gera grein fyrir ís-
lenskum stjórnmálum um það leyti
sem Halldór kastar sér út í þjóð-
félagsumræðuna. Að öðru leyti eru
ættartölum og staðháttum vissulega
gerð skil, líkt og þykir hæfa í íslensk-
um ævisögum, en mér fannst til að
mynda nokkuð einkennilegt hversu
hratt var horfið yfir dvöl Halldórs í
Berlín í kjölfar fyrra stríðs, og sömu-
leiðis efast ég um að skáldsaga Stef-
áns Zweig, Veröld sem var, sé kjarn-
besta heimild sem fáanleg er um
ástandið þá, þótt ágæt sé.
Upp úr stendur þó að fyrir hina ís-
lensku 20. öld var Halldór Laxness
afar mikilvægur. Halldór hreyfði við
þjóð sinni, kom henni bókstaflega á
ið, hann bar hróður hennar víða um
heim, og skapaði henni nútímalega
sjálfsmynd á fleiri vegu en upp verða
taldir. Hann var um áratugaskeið
menningarmiðja, viðmið en líka upp-
spretta illinda og deilumála. Heiður-
inn sem honum hlotnaðist árið 1955
með Nóbelsverðlaununum gerði
hann kannski að lokum hálfheilagan í
augum þjóðarinnar, en það eru þó
ekki síst afrekin sem hann vann fyrir
verðlaunin sem skipta máli. Og
Hannes hefur hér sögu þessara af-
reka og gerir þeim verðskulduð skil.
Halldór er hvorki gerður fullkominn
né er skammast út í hann að óþörfu.
Útkomu ævisögu Halldórs Lax-
ness hefur þannig ekki einungis ver-
ið beðið í haust vegna þess að óvænt-
ur höfundur réðst í verkið. Ævisögu
Halldórs hefur einfaldlega verið beð-
ið. Mikilvægt, knýjandi, safaríkt, um-
fangsmikið, miðlægt og æsispenn-
andi viðfangsefni beið þess ár eftir
ár, og jafnvel áratug eftir áratug, að
fræðimaður, eða einfaldlega fróður
maður, tæki sér fyrir hendur að gera
því skil. Reyndar felst ákveðin vís-
bending um fræðilegt framtaksleysi í
þeim augljósa skorti sem þjóðin enn
býr við um faglegar og metnaðarfull-
ar ævisögur um flest höfuðskáld ís-
lensk á 20. öldinni. Orku fræðimanna
er fyrst og fremst beint í öruggan
farveg fortíðarinnar, þar sem bók-
menntum frá Íslendingasögunum til
Hallgríms er gerð skil í þaula, sumir
hætta sér alla leið inn í rómantíkina,
en svo er nútíminn skilinn eftir upp-
námi, en þar eru styttri greinargerð-
ir oftast látnar duga. Hér var Hall-
dór lengi skýrasta óminnisgapið, í
senn sorglegt og furðulegt hversu
lengi þurfti að bíða eftir að í það væri
fyllt. Og á því Hannes Hólmsteinn
Gissurarson ekki hrós skilið einvörð-
ungu fyrir ágæt vinnubrögð heldur –
og reyndar í ljósi þeirra – einnig fyrir
sjálft framtakið. Að láta vandasaman
og margflókinn nútímann ekki festa
sig í bönd heldur ráðast í risavaxið
verkefni og sinna fyrsta hluta þess
afbragðsvel.
Skáldatími
ÆVISAGA
Halldór: 1902–1932
HANNES HÓLMSTEINN GISSURARSON
620 bls. Almenna bókafélagið.
Reykjavík. 2003
Björn Þór Vilhjálmsson
Hannes Hólmsteinn
Gissurarson
Vængjuð spor,
saga Sigríðar
Jóhannesdóttur
Hansen, er eftir
Oddnýju Sen.
Hér kallast á
tvær sögur úr
nútíð og fortíð
þar sem nútíma-
konan Sigríður
kemst á snoðir
um átakamikla ævi formóður sinn-
ar.
Skáldverkið er byggt á ævi Sigríð-
ar Jóhannesdóttur Hansen, sem
var uppi á 19. öld.
Í nútímanum og á nítjándu öld
fléttast saman vandamál kvenna
sem eru tímalaus; fóstureyðingar
nútímans taka á sig blæ dulsmála
nítjándu aldarinnar.
Á meðan á heimildaleitinni stend-
ur kynnist Sigríður nútímans manni
með dularfulla fortíð og takast með
þeim ástir. Hún þarf einnig að gera
upp hug sinn varðandi óhugnanlegt
sakamál. Í lokin tvinnast líf beggja
kvennanna saman á örlagaríkan
hátt.
Þess má geta að Sigríður Jó-
hannesdóttir Hansen var amma
Oddnýjar Erlendsdóttur Sen, en höf-
undur skrifaði bók byggða á lífi
hennar, Kínverskir skuggar, sem
kom út 1997.
Útgefandi er Bókaútgáfan Salka.
Björg Vilhjálmsdóttir hannaði kápu
og Litróf sá um prentun.
Verð: 3.980 kr.
Söguleg
skáldsaga