Vísir - 11.04.1981, Side 4

VISIR
Laugardagur 11. aprll 1981

' ' I
Þessi fugl vegur á milli 90 til 120
Suöur-Afriku.
Ratvlsi fugla og dýra er al-
deilis meö ólikindum. Eitt fræg-
asta dæmiö um þetta er fiö-
rildategund sem hvert haust
' flýgur alla Ieiö frá Noröur--
Kanada til Suöur Kaliforniu,
2000 km. Ekki aöeins rata fiö-
rildin til ákveöins héraös,
heldur sanna merkingar aö
sömu fiörildin leita uppi sama
tréö ár eftir ár. Þegar vorar
leggja þau upp I feröina noröur
aftur og taliö er aö fiörildin
fljúgi um 100 km á dag á leiö-
inni.
Annaö gott dæmi er risa-
skjaldbakan, sem býr viö
strendur BrasiIIu en syndir 3000
km vegalengd suöur til Ascen-
sion eyjar til aö verpa eggjum
sinum. Dæmiö um laxinn
þekkja flestir, en krian er þó
e.t.v. rómaöasti túristinn úr
dýrarlkinu. Þegar krlan kemur
til tslands i byrjun maí, á hún
aö baki flciri þúsund kllómetra
feröalag, allt frá syösta odda
Afrlku. Krla sem merkt var I
Noröur Grænlandi, fannst siöar
I Astraliu og þaö er meira en
16000 mflna ferö, þvl gert er ráö
fyrir aö hún hafi flogiö sem leiö
liggur niöur meö Evrópu, Af-
ríku og þar austur yfir Ind-
landshaf. Blessuö lóan er aöeins
hálfdrættingur á viö kriuna.
lóan fer ekki lengra en til
Suöur-Evrópu til vetrardvalar
og þykir þaö þó ærinn spotti.
Meðfæddir hæfileikar
Mannskepnan hrósar sér af
þvi aö hafa sigrað loft og láð,
jafnvel alheiminn, þangað sem
hún sendi lofthnetti og geim-
ferjur af sama öryggi nú til dags
og hún áöur brá sér á milli bæja
á hestbaki. En nær liggur, að
aldalöng barátta mannsheilans
við f jarlægðina og ofuryrðin um
eigin tækmþekkingu og kunn-
áttusýnist brosleg þegar það er
haft i huga að örsmáar skyn-
lausar skepnur leggja land
undir fót eða vind undir væng án
nokkurs annars en meðfæddra
hæfileika i veganesti. Þessi
hæfileiki hefur verið fræðingum
viðamikið rannsóknarefni enda
eru spurningarnar sem vakna
áreitnar: Hvernig rata dýrin?
Hvað rekur þau af stað? Hve-
nær vita þau hvenær rétti tim-
inn er kominn? o.s.frv. o.s.frv.
Spurning um fæðu.
1 samtali við Ævar Petersen
fuglafræöing, upplýsti hann að
ástæðan fyrir ferðalögum fugla
og dýra væri nær alltaf spurning
um fæðu. ,,En t.d. i sambandi
viö skjaldbökurnar I S-Ameriku,
verðuraðhafa i huga, að skjald-
bökur hafa kalt blóð og þvi leita
þær i hlýrri sjó, þegar kólnar.
Fuglar hafa aftur á móti mis-
heitt blóð likt og við, svo sú
skýring á ekki við um þá.
En ef við tökum kriuna sem
dæmi, þá er ljóst að þegar
kólnar i Suður Afriku á þeirra
hausti þar, þá verður minna um
æti, fæðan dýpkar á sér i sjónum
og þar eð krian er ekki kaffugl,
leitar hún uppi staði þar sem
flýgur um 36000 km á ári hverju. Krian. Aö öllum Ilkindum er hún nú rétt ókomin hingaö
hlýrra er. Þess þekkjast dæmi
héðan, að þegar sumur eru köld,
mikið um rigningar og rok, svo
sjór er úfinn, eiga kriuungar
afar erfitt uppdráttar og strá-
drepast oft. Við höfum einnig
fundið fullorðnar kriur, sem
virðast hafa drepist úr hungri”.
Finna sama blettinn i
bjarginu
Ævar var spurður eftir öðrum
farfuglum, sem gista Island að
sumrum til og sagði hann all-
Sólin sem áttaviti
Fyrsta svarið við þeirri
spurningu varð ljóst eftir rann-
sókn á störrum. Störrum var
haldið i búri á þeim tima sem
þeir eru annars á suðurleið um
haust. I búrinu flögruðu þeir
eirðarlaust um og tóku einatt
stefnu til suðursins. Þegar sól-
stöðunni var breytt með spegl-
um og áttunum snúið við,
breyttu fuglarnir stefnu sinni i
búrinu og leituðu til norðurs i
samræmi við sólina i spegl-
þótt þeir þurfi að fara i norður i
þetta skiptið.
Þessum fuglum virðist það
ljóst af hæð sólar strax á fyrsta
degi Sinum syðst i Frakklandi,
að þeir hafa verið plataðir. Þeir
eins og slökkva meðfæddri
stefnu og fljúga i norður uns sól
er i réttri hæð frá sjóndeildar-
hringnum og taka þá stefnu i
vestur.
Sjálfstýrisútbúnaður.
Hér mætti e.t.v. bera saman
fugla og flugstjóra sem kveikir
flesta fugla hér vera farfugla.
Sem dæmi um ratvisi þeirra
sagði hann að bjargfuglar létu
sér ekki aðeins lynda að koma i
sama bjargið ár eftir ár, heldur
verpa þeir eggjum sinum oft á
nákvæmlegu sömu silluna.
— Fara bjargfuglar langan
veg?
„Nei, þeir eru svona aö flækj-
ast hingað og þangað en þó
þykjumst við vita að margir
þeirra fara furðu langt. Lundi,
sem merktur var hér i ágúst
fannst mánuði siðar á Ný-
fundnalandi og það eru um 2000
til 2500 km”. Góður sprettur
það!
Farþrá eða farkvöl
Fuglum virðist vera meöfædd
þessi undraverða ratvisi. Ung-
fuglar komast á rétta áfanga-
staði án leiðsagnar foreldra
sinna eins og dæmið sannar:
Gaukur, sem elst upp i ókunnu
hreiðri og kynnist aldrei for-
eldrum sinum, stefnir þrátt
fyrir það i suðurátt þegar kólna
fer i veðri.
Ferðalöngunin virðist vera
óhemju sterk, félagsleg þörf.
Hún gripur eínnig fugla, sem
aldir hafa verið upp i tilbúnu
umhverfi við rafmagnsljós, sem
lætur sig sólsetur, sólrisu, eða
árstiðaskipti engu varða. I til-
raunabúrum með slikum útbún-
aöi, linna fuglarnir ekki lát-
unum, nótt sem nýtan dag,
heldur berjast um, hefja sig til
lofts og stefna til suðurs allt
þangað til ferðatima tegundar-
innar er lokið. Þegar frjálsu
fuglarnir hafa komið sér fyrir á
vetrarstaðnum finna þeir i búr-
inu aftur ró i sinum beinum.
Hvað þaðer sem veldur þessari
sterku löngun, hvöt eða jafnvel
ferðakvöl, er ekki vitað. En þó
nokkuð er vitað um hvernig þeir
rata á áfangastað.
unum. Sem sagt: þeir notuðu
sólina fyrir áttavita. Þess vegna
eru starrar svo ráðlausir i
sólarlausu veðri.
Og stjörnurnar
En nú eru til fuglar, sem ferð-
ast i myrkri, enda er þá besti
ferðatiminn fyrir marga bjarg-
lausa smáfugla t.d. Nærri lá að
álykta, að þeir notuðu sér
himinhvolfið lika. Fuglafræð-
ingar létu sér detta i hug að fara
með ungfuglahóp — fuglahóp i
planetarium þ.e. i gervi-nætur-
himinn. Tilraunafuglarnir höfðu
aldrei komið út undir bert loft.
Og viti menn, þegar kveikt hafði
verið á stjörnuhimninum og
fuglunum sleppt lausum inni i
stöðinni hófu þeir sig til lofts i
suðurátt i samræmi við stöðu
rafmagnsstjarnanna og báru
sig til við að elta foreldra sina
sem þeir höfðu þó aldrei hitt,
suður á bóginn. Þegar stöðu
stjarnanna var breytt, skiptu
fuglarnireinfaldlega um stefnu.
En ef það er ljóst.að fuglum er
þessi kunnátta meðfædd — fara
þeir blindandi eftir henni?
Þekkja þeir aðeins viss teikn á
himnum eða geta þeir „reikn-
að” útstefnuna upp á nýttef þvi
er aö skipta?
Tilraun til að svara þessu var
gerð á störrum. Starrar sem
hafa aðsetur við Eystrasalt á
sumrin fara til Noröur-Frakk-
lands og Englands á vetrum.
Þeir þurfa sem sagt að fljúga i
suð-vestur. Sé farið með unga til
Suður-Frakklands áður en þeir
komast til vits og ára, fara þeir
enntil suðvesturs með haustinu,
þ.e. til Spánar. En sé beitt sömu
aðferð við eldri fugla sem hafa
áður flogið frá Eystrasalti til
Englands, fljúga þeir enn sem
áöur til sama vetrardvalarstað-
arins. Þeir erunokkuð lengur að
ná áfangastaðnum, en þeir
komast þangað enn sem áður
á tölvu-sjálfstýrisútbúnaði
flugvélar sinnar eftir flugtak.
Beri eitthvað út af, er honum
kleift að ýta á hnapp til að taka
við stjórninni af tölvunni. Eitt-
hvaö svipað virðist gerast i
höfði farfuglanna.
Segulviti
Sá fugl, sem hvað mesta
aðdáun vekur fyrir ratvisi er
dúfan. Bréfdúfa, sem flutt er
óravegalengd i byrgðri körfu,
flýgur aftur heim um leið og
henni er sleppt lausri. Hún fer
yfir fjöll og firnindi hiklaust
eins og þota. Ekki aðeins finriur
hún borgina, þar sem hún býr,
heldur húsið og jafnvel sama
prikið og hún sat á, þegar hún
var siðast heima. Þessi dúfa
nýtir sér sólina. Og þegar al-
skýjað er eða þungbúið veður?
Þá kveikir dúfan bara á segul-
áttavitanum sinum!
Þetta hljómar ótrúlega en er
þó satt. Prófessor i Cornell
háskólanum i Bandarikjunum
sannaði þetta þegar honum
tókst að tæla bréfdúfur af réttri
leið með segulmögnuðu truflun-
artæki. Þetta hafði þá verið
reynt áður en alltaf mistekist.
Rannsóknir höfðu alltaf verið
gerðar i heiðskiru veðri. Það
virðist sem fuglarnir kveiki þvi
aðeins á segulvitanum i alskýj-
uðu veðri og draga fræðingar þá
ályktun af þessu, að segulvitinn
sé meira þreytandi fyrir skepn-
una. Dúfur eru ekki einu
fuglarnir, sem búa yfir þessum
makalausa útbúnaði, og rann-
sóknir sýna að meðal annarra
með sömu „tæki” er rauðbryst-
ingur. Nú, en þegar dúfan hefur
fundið sinn heimabæ ku hún ein-
faldlega nota sina einstöku sjón
til aðfinna rétt húsþak, til lend-
ingar.
Aður var minnst á risaskjald-
bökurnar i Brasiliu. Þeim tekst
lika að finna réttan lendingar-
stað og hafa þó skelfing lélega
sjón. Hvernig i ósköpunum tekst
þeim aðfinna Ascension eyjuna,
sem er örlitil og staðsett á miðju
Atlantshafinu, mitt á milli
Afriku og Suður Ameriku? A
hverju ári, nánar tiltekið i
febrúar, koma skjaldbökurnar
syndandi, finna varpstað i send-
inni ströndinni verpa eggi sinu i
flæðarmálinu og snúa siðan létt-
ari á sér aftur til Brasiliu og
hafa synt yfir 6000 km þegar
þangað kemur. Þetta ferðalag
verður enn óskiljanlegra þegar
reynt er að imynda sér mann,
sem leggur upp i slika vega-
lengd á hringlaga bátskel, án
nokkurs sambands við umheim-
inn, án veðurfregna, sjókorts,
áttavita, eða nokkurra annarra
mælitækja.
Hafandi reynt að gera sér
slika för i hugarlund, er hægur
vandi að taka undir þessi orð
visindamannsins sem hvað við-
tækastar rannsóknir hefur gert
á risaskjaldbökunni:
„Ratvisi dýranna er mér nær
óhugnanleg — makalaus árang-
ur þróunarinnar. Þróunin hefur
gefið af sér tækni, sem hvað
snertirfullkomnun og öryggi, er
hátt hafin yfir allt það sem
mannskepnan hefur áunnið.”
Ms tók saman.
Diifa með stýrisútbrinað:
Ljósnæm plata neðst, örlltið op efst, sem hleypir birtunni inn og
teiknar um leið á plötuna. Með sliku móti lekur drifan mið af sólar-
hæð og landslagi.