Tíminn - 31.12.1969, Blaðsíða 3

KfflVIKIIDAGUR Sl. desember 1969 TIMINN_
ECKERT ANNAD ENN
AD OPNA QVIDENN
MennÍTigarsj óður hefur sent
fcá sér verk í tveim bindum
eftír VílmTtnd Jónsson, fyrr-
verandi landlækni, sem hann
œefnir Lækningar og saga. Hér
er mn a5 ræSa safn tín rit-
gerða œm sögn lækninganna í
femdinu, þróun þeirra á nítj-
ásdu öldinni bæði hér og í
nágrannalöndunum og bylting-
ar þær, sem fylgdu í kjölfar
aukinnar smitgátar, sem spratt
af uppgötvun Pasteur og fram-
kyæmd Lister. Tíunda ritgerð-
in er þeirra lengst, enda fyll-
ir hún allt síðara bindið, ásamt
beimildaskrá, eftirmála og
nafnaskrá. Tíunda ritgerðin
nefnist Upphaf ígerðarvarna
og við þeim tekið á íslandi.
Koma þar einkum við sögu
Guðmundarnir þrír, þeir Guð-
mundur Magnússon, Guðmund-
ur Björnsson og Guðmundur
Hannesson. Er lengst mál um
störf Guðmundar Hannessonar
og einna mest eftir hon-
um haft, en hann var fyrstur
íslenzkra lækna til að inna af
hendi ýmsa þá kviðarholskurði,
sem fram að tíma rétts skiln-
ings á smitgátinni, voru taldir
lífshættulegir éða jafnvel
óframkvæmanlegir. Segir frá
því í síðara bindinu hvemig
Guðmundur Hannesson byrj-
affi sinn einstæða handlæknis-
feril með því að taka fót af
Jóni Þorvaldssyni, bónda að
Stapa í Tungusveit, og not-
aði soðinn dýjamosa í umbúð-
ir en fékk lánaðann „búrhníf“
hóá séra Jóni Magnússyni til
sjálfrar aðgerðarinnar. Guð-
mundnr hafði þá ólofcið prófi,
en var fenginn tii þessa af
Áma Jóossyni héraðslækni,
sem aðstoðaði við svajfingu.
JSBœú Þorvaldssyni farnaðist vel
etefeatton, enda Mð mesta
hranstmenm og óvflsamur, og
er til saga af því, að einu sinni
bjargaði hann télpukorni und-
an mannýgu nauti með því að
taka undan sér tréfótinn og
nota haan sem barefli á dýr-
ið. En það er önnur saga.
Anðvitað stendur öðrum nær
en mér að skrifa um þetta
verk Vilmundar, svo vit sé í.
En þar sem hið tveggja binda
verk hans er engu að síður
atmennc eðlis en fræðilegt, og
vfða Mn æsflegasta lesning,
má ekki taka ifla upp, þótt
leikmaður minnist þess hér í
nokkrum línum og þakki um
ieið Menningarsjóði fyrir
ágæta útgáfu.
Eftirtektarverðast er, að svo
virðist sem útbreiddur inn-
vortis sjúkdómur, sullaveikin,
hafi leitt af sér sérstaka hæfni
hérlendra manna á sviði skurð-
lækninga, jafnvel ólærður mað-
ur, Jón Magnússon að Sólheim-
um í Sæmundarhlíð í Skaga-
firði, hafi giftusamlega fram-
kvæmt slíkar aðgerðir áður en
almennt var til þeirra gengið
af lœknum. En þessar aðgerð-
ir gátu brugðizt til beggjá
vona, þótt þær heppnuðust yf-
irleitt við beztu aðstæður, og
stóðu skottulæknar og lærðir
læknar nokkurn veginn jafn-
fætis í því efni. Sýnir það eitt
með öðru hve öllum lærdómi
varðandi aðferð við kviðarhols-
skurð og meðferð var ábóta-
vant. En það sem vekur einna
mesta furðu við lestur þessa
ágæta verks er sú staðreynd,
að ekki var farið að viðhafa
svæfingu eða gæta nauðsyn-
legrar varúðar hvað sýkingu
snertir fyrr en fyrir rúmum
mannsaldri eða svo, einfald-
lega vegna þess, að það var
ekíki fyrr en um miðja og eftir
miðja nítjándu öldina, sem
menn öðluðust vitneskju um
hvernig haga bæri þessu
tvennu. Fram að þeim tíma var
baráttan við sárasýkingu og
gröft harla tvísýn, eins og svo
mörg dæmi eru nefnd um í
þessum bókum. En læknar
gengu samit ótrauðir til verka,
þar sem þeir töldu nokkra von
um happasæl verkaiok. Koma
þar margir við sögu og flestir
með ágætum. En það er auð-
séð, að bæði svæfingin og smit-
gátin valda algerum tímaskil-
um, og komu þau tímaskil,
að því er varðar smitgátina,
hart niður á éldri læknum,
sumum 'þeirra m.a. vegna þess,
að sjáifur Lister, upphafsmað-
ur hennar, varð ekki síðnr en
aðrir að þreifa sig áfram til
réttra lausna, og má hverj-
um manni vera það skiljan
legt, að erfitt var um fram-
gang smitgátarinnar, þegar að-
fari hennar var jafn óljós og
raun ber vitni um.
En það verður a<5 segja ís-
lenzfcum læknum tfl hróss, að
þeir voru engir eftirbátar er-
lendra starfsbræðra sinna, og
framkvæmdu aðdáunarverðar
aðgerðir við frumstæðustu skil
yrði, og voru fljótir að tfleinka
sér helztu nýjungar, og oft á
undan öðrum að skilja í málið.
í fyrra bindi verksins eru
saman dregnar ritgerðir um
ýmis efni. Þar eru rúmfrekar
frásagnir af sullaveiki og lækn-
ingum við henni, einnig
frásögn af hundaæðisfar-
aldri á Austfjörðum, sem fræg'
er orðin. Þá er í fyrra bind-
inu sfcýrt frá upphafi svæfinga
og fyrstu svæfingum hér. Rit-
gerð er um forsögu íslenzkra
sjúkrahúsa, en bindinu lýkur á
frásögn af kennsluspítölum
Læknaskólans. Þeir helzitir
læknar, sem koma við sögu í
fyrra bindinu, fyrir utan hómo
patann Jón Magnússon á Sól-
heimum, eru Bjarni Pálsson,
fyrsti landlæknirinn og dr. Jón
Hjaltalín, landlæfcnir. Það fcem
ur heim við röksemdafærsiur
höfundarins yfirleitt, að hann
fjallar djarfmannlega og hrein-
skilið um handaverk Jóns
Hjaltalín, sem auðvelt er að
gagnrýna, eins og aðra menn,
sem standa á gömlum skóm á
nýjum vegamótum, en hefar
sífellt á hraðbergi röksemdir
með gerðum hans, setur sig
inn í tímann og manninn og
aðstöðuna og metur sfðan, og
vexður úr stór mynd. Væri
óskandi að menn temdu sér
þannig fróðleik í stað þess
svarta og hvíta, sem alltof oft
gerir góða frásögn að litlum
vísindum. Yfirleitt er aðdáun
eða andúð látin iiggja á mifli
hluta í þessu verki, en lesend-
um sjálfum látið eftir að meta
viðhorf og árangur. Gætir þó
eins konar feginleika, þegar
smitgátin fer að bera árangur
í höndum Guðmundanna, og
greina má dulið stolt, þegar
Þorgrímur Þórðarson gerrr í
einni striklotu sjö aflimanir
síðla vetrar 1903 á þýzbum
strandmönnum, sem heppnuð-
ust með þeim ágætum, að
þýzkum læknum 'vótti með
ólíkindum.
Á einum stað í síðara bind-
inu bregður fyrir samanburði
á aðstöðu Xækna um aldamót-
in og þeirra, sem starfa í dag.
Sannleikurinn er sá, að erfitt
er að gera sér grein fyrir því,
hvernig sumir læknar, eins og
t.d. Guðmundur Hannesson,
gátu fcomið öllu í verk sem
þeii urðu að vinna. Br sagt í
því siambiandi, aðl aldamóta-
Xæknar hafi gjarnan notað nótt
ina til ferðalaga. Ég get ekki
stiflt mig urn, að tafca hér upp
svo sem eins og eina málsgrein
rnn samanburðinn:
„En svo að ekki sé hallað
málum, er slcylt að viðurkenna,
að læknar um aldamót voru
lausir við margt umstangið,
sem mest mæðir nútímalækna.
Tökum sumarorlofin, sem ger-
ast sífeflt lengri og eftir því
torveld — Guðmundur Magnús
son brá sér að vísu frá hálfs-
mánaðartíma til Xaxveiða flest
«umur — eða allt að tveggja
daga vikumótahelgihald auk
friðaðs nætursvefns hverja nótt
árið um kring, sem æ fleiri
læknar í þéttbýli verða að
undirgangast. Er þetta hvað
með öðru vissulega engin smá-
ræðis tímaþjófur".
Maður leýfir sér ekki að
fjalla um mál og stíl höfundar
í þessu verki. Þar um ræður
seilingarhæðin. Hitt er alveg
furðulegt hvað miklu safni töku
orða er hægt að koma fyrir í
málinu, þegar kemur að úrtaki
úr dagálum (nýyrði bókarhöf.)
lækna. Þar eru að sjálfsögðu
notuð latnesk heiti yfir sjúk-
dóma og lfkamsMuta. Jafn sjálf
sagt er að Vilmundur telur sig
ekki þurfa að nota slík heiti,
þegar hann vísar til dagálanna
í meginmáli sínu. Þar er aflt
á íslenzku. f dagátam rekst
maður á orð eins og pus og
drænage og feber. Og þegar illa
fer, þá coflaps — mors. En
sigurorð smitgátarinnar í þess-
um dagálum voru: Greri per
primam. Og það voru orð, sem
eftir langa nóitt boðuðu nýjan
tíma.
Hvað lækningar snertir, þá
eru þessi tvö bindi fyrst og
fremst um skurðlæknmgar. Að
sjálfsögðu hefur orðið mikil
bylting í lyfiækningum með
fcomu súlfalyfja og fúkalyfja,
en með starii Pasteur og List-
er var fyrst og fremst lagður
grunnurinn að skurðlælo' i ng-
um nútímans. Þá var svo að
segja á skammri stund tekið
svo stórt skref í læknavísind-
um, að engu verður við jafn-
að. Jón Magnússon á Sólheim-
um hafði að vísu af mikilli
happasæld hálfri öld áður en
við fengum okkar fyrsta land-
lækni rist til sulla í kviðar-
holi. Er birt eftir honum i
þessu verki, að við meiirlæti
(suflaveiM) dugi enginn lækn-
isdómur innvortis tekinn og
„eckert annad enn ad opna
qvidenn.“ Má með líkum telja,
að hann hafi verið allnokfcuð
á undan sinni samtíð, hvað
þetta snertir. Bjarni Pálsson,
og þeir læknar, sem síðan
störfuðu hér, áttu í höggi við
"1
15
djarfaði vel meint handaverk
þeirra, og gekk svo hart til
verks, að hvergi mátti opið
sár vera svo ekM væri hætta á .
ígerð og eitrarn. Þannig stóð
þetta dæmi fram um daga dr.
Jóns Hjaltalín, en til viðbót-
ar kom, að framkvæma varð
allar skurðaðgerðir á fólM
með fullri meðvitund fram til ,
daga svæfingarinnar. Samt
ástunduðu menn að bregða
hnífi að einhverju marM, áður
en svæfing og smitgát komu til
sögunnar.
Það er því ekM að furða,
þótt handlæfcningar séu næsta
ný grein læknisfræðinnar —
jafnvel gott ef hún er ekM
runnin upp úr jámsmíði —
svo fjarri þótti hún hinni við- ,
teknu læknislist fyrri alda. í ;
einn tíma vom Arabar mikJir
smyrsla og græðslumenn og er
til þess tekið í frásögnum
þeirra frá Mossferðatímunum,
hve þeim þótti suðurfarar vera ;
miklir barbarar í lækningum. ,
Hlyti maður beinbrot á fæti
var krossförum fyrst fyrir að '
liöggva fótinn af. Var þá ýmist
að manninn mæddi blóðrás,
eða hann hreinlega beið sitt
coflaps og mors af losti við
aðfarirnar. í slíkum tilféllum
gekk Aröbum betur að græða.
I síðustu heimstyrjöld höfðu
hermenn á sér súlfaduft í poka.
Margir fengu kviðristur undan
sprengjubrotum, og óhreinindi
komust í kviðarholið. Þá var
dreift úr súlfapofcanum beint
af hendi í holundina og gafst
vel, svo og í önnur sár. Marg-
ar aldir l>er í mifli þessara
lælcnisdóma hervaflanna — ald-
ir miMllar kyrrstöðu í lækna-
vísindnm. — Þannig voru sömu
hættnr samfara aflimun á nítj-
ándu öld og á tíimrm krossfar-
anna.
Minnisstæðir eru aflir beir )
læfcnar, sem Vilmundur Jóns-
son segir frá í bessum bók- ;
nm sínum. Þeir vorn braut- ’
ryðjendur, ýmist veilir eða
ákveðnir, eins og gengur. Viit-
negkja samtíðarinnar sneið \
þeim stakkinn, og gerði einum 1
greitt að vinna, sem öðrum ,
hafði reynzt ófært. Slfk er öfl
þróunarsaga.
Þótt þetta verk sé skrifað af
mikifli íþrótt, og læknislistina
í landinu megi verðugt öfunda
af slíkum höfundi, þá býst ég
ekki við að Lækningar og saga 1
hafi nein sérstök áhrif á bók-
menntirnar. Væri þó verðugt
að hinar svofcölluðu læknabók-
menntir, framleiddar af allt
öðru fólki, létu sér nokkuð
segjast við framlagið til lækna
sögunnar og létu t.d. lækninn
kyssa hjúlcrunarkonuna ein-
hvers staðar á milli pus og
drænage, og per primam.
óþekktan örlagavald, sem for-
Indriði G. Þorsteinssoa.
SÓLUN
Látið okkur sóla hjól-
barða yðar, áður en þeir
eru orðnir of slitnir.
Aúkið með því endingu
hjólbarða yðar um
helming.
Sóium flestar tegundir
hjólbarða.
Notum aðeins úrvals
sólningarefni.
BARÐINN h\t
Ármúla 7 — Sími 30501 — Reykjavík
Louis Pastenr Joseph Lister Guðmundur Hannesson