Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.2001, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. MAÍ 2001
ILaunamál og kjarabarátta eru eilífðarmálekki síst í samfélagi, þar sem ekki tekst að
halda stjórn nema tímabundið á verðlagshækk-
unum. Þrátt fyrir síendurteknar tuggur um
stöðugleika og jafnvægi í efnahagsmálum er
það engu að síður staðreynd, að verðlag hækkar
og laun hins almenna launþega gera aldrei bet-
ur en hanga í skottinu á hækkunum og dragast
fljótt aftur úr, ef fólk heldur ekki vöku sinni.
Stjórnmálamenn hafa verið iðnir við að smíða
nýyrði um hinar ýmsu hliðar efnahagsmálanna
og fer það gjarnan eftir því hvorum megin
hryggjar þeir liggja, hvort hljómur orðsins er
neikvæður eða jákvæður. Athyglisverð er sú til-
hneiging, að persónugera hina ýmsu þætti efna-
hagsmálanna og gæða þá þannig eins konar
sjálfstæðu lífi. „Verðbólgudraugur“ er ein
þeirra. Menn velta því t.d. fyrir sér hvort „verð-
bólgudraugurinn“ sé kominn á kreik að nýju.
Eða hvort tekist hafi að kveða hann niður í eitt
skipti fyrir öll. Þarna er eitthvert herfilegt kvik-
indi á ferðinni, sem stjórnmálamennirnir berj-
ast hetjulegri baráttu við og ef þeir sofna á verð-
inum, er eins víst að ókindin rísi upp aftur og
byrji að herja með ósköpum á alþýðu manna.
Slíkir reimleikar í nútíma þjóðfélagi ýta undir
forna hjátrú og gera stjórnmálamennina að
eins konar fjölkunnugum prestum samtímans,
svona rétt eins og séra Eiríkur í Vogsósum var í
eina tíð. Hann kunni ýmislegt fyrir sér og var
göldróttur. Það þótti aðdáunarverður eiginleiki,
enda beitti hann kunnáttu sinni aldrei nema til
góðs. Svo var einnig um Sæmund fróða.
IIStjórnmálamennirnir hafa lag á að gæðareikningsdæmi og tilbúna hluti alls kyns per-
sónulegum eiginleikum og setja sjálfa sig skör
ofar en allan almenning með hjátrúarkenndu
tali sínu og aðferðum hinna innvígðu við að
hafa í fullu tré við alla þá djöfsa sem gegn okkur
er stefnt. Þar eru viðskiptahallinn, verðbólgu-
draugurinn, vaxtaprósentur, allra handa vísi-
tölur, útflutningsverðmætin, virkjanakostir,
deiliskipulag og sjómannalög, svo eitthvað sé
nefnt, orðin að fyrirbærum sem enginn ræður
raunverulega við, en sumir hafa meiri þekk-
ingu á hegðan þeirra en aðrir. Draugabanar
nútímans eru samankomnir við Austurvöll og
tóna þar niðurkvaðningarvers sín dægrin löng.
IIIEinn er sá hópur í þjóðfélaginu sem aldreihefur getað barist fyrir kjörum sínum á
sömu forsendum og aðrir launþegar. Þetta eru
listamenn. Þá sjaldan að laun listamanna eru
nefnd, er reynt að nefna engar tölur, því það
þykir ekki viðeigandi að nefna svo lágkúrulega
hluti eins og krónur og aura í sömu andrá og
listina. Kjör íslenskra listamanna eru léleg. Það
er eina orðið sem hægt er að hafa yfir það. Laun
þeirra eru svo lág að þeir skammast sín sjálfir
fyrir að nefna þau upphátt og aðrir í samfélag-
inu standa í þeirri trú að þau séu mun hærri en
raunin er. Til þess að stunda list sína þurfa ís-
lenskir listamenn að vinna baki brotnu, hvort
heldur eru rithöfundar, leikarar, tónlistarmenn
eða myndlistarmenn. Kjör þeirra sem kennara í
listgreinum sínum eru einnig himinhrópandi
lág, enda er ekki við öðru að búast þar sem sam-
félagið leggur lítið upp úr því að efla listhneigð
barna sinna. Vilji þess til hins gagnstæða birtist
ekki í gjörðunum þó uppi séu höfð fögur orð.
NEÐANMÁLS
H
VER man ekki eftir að hafa
einhvern tíma – jafnvel ótal
sinnum – séð hin klassísku
leikslok amerískra káboj-
mynda, þar sem einmana
káboj, eins konar Lone
Ranger, ríður til móts við
sólsetrið? Þar fer hetjan
burt úr sögunni og hefur sigrað söguna. Axl-
irnar eru signar, því hann er lúinn af smala-
mennsku, skotbardögum og kýlingum við bar-
borð eða vatnsþrær. Munnvikin dregin ögn
niður en varirnar ögn herptar og ljá svipnum
ögn af yfirlæti. Augnlokin kipruð svo rétt matar
í augun, en sjónum beint að fjarskanum utan
við sjónsvið myndavélarinnar. Svipurinn er
þannig meitlaður, en ekki laus við kvöl, því
hjartað er brostið; hann er andlega örmagna af
að hafa kynnst lítilmennsku, vanmætti og
ótryggð mannanna. Hann ríður trúum og lún-
um vekringi sínum burt frá tökuliðinu (les: sam-
félaginu) til móts við annan tilkomumikinn, ei-
lífan einstakling, sólina sem er jafnlúin og hann.
Oftast var þessi myndræna leiklausn tekin
upp í auðninni í Arisóna eða Nevada, þar sem
himinninn er víður og hár, og kvöldroðinn of
ægilegur til að áhorfandinn gæti tengt hann við
nokkuð sem gegndi nafninu Veruleiki. Því þetta
var draumur. Og hinn þegjandalegi káboj var
sömuleiðis firrtur öllu sem minnti á veruleika.
En hann var þarna samt, einn og stakur, og
stritaðist við að vera staðgengill agnarlitla
hvunndagsmannsins í draumi hans.
Atriði af þessum toga kunna að virðast fátíð í
amerískum bíómyndum núorðið, en andi þeirra
er þó fyrirferðarmikill enn. Og hefur alltaf ver-
ið, hvað sem tísku og tíðaranda hefur liðið. Því
þessi tegund leiksloka er boðskapur og stað-
festing þess sem er algerlega og órjúfanlega
amerískt. Það er sama hvað myndin heitir, úr
hvaða umhverfi eða frá hvaða tíma hún er, það
er að þessu leyti svo til enginn munur á Ben
Húr, Zabriskie Point og Ransom.
Þetta snýst um einstaklinginn efalausa sem
sigrar ofurefli og þarf jafnvel að fara á svig við
alla skynsemi, lög og vilja lögskipaðra yfirvalda
til að ná sínu fram. Hann þarf að beita klók-
indum og hefur í seinni tíð – eftir sjöunda ára-
tuginn – fengið óskráð leyfi til að beita óheil-
indum, því tilgangurinn helgar meðalið. Hér er
ekki sú fjölradda óratóría sem Bakhtin lýsir og
er aðal hinnar evrópsku bíómyndar sem leitast
við að lýsa sannleika, heldur vegsömun á vilja
einstaklingsins, bíómyndir sem skjalla litla
manninn fyrir drauma hans.
Þetta er kjarninn í hinni amerísk-stalínsku
bíóformúlu. Og nú hefur þeim tekist að fara feti
lengra með þessa uppskrift, fundið nýja um-
gerð til að beita henni og kalla hana „veruleika-
sjónvarp“. Að þessu leyti er delluþáttur á borð
við Survivor – hin melódramatíska vegsömun
samkvæmisleiksins – engin nýjung í sjálfum
sér. Og á ekki heldur neitt skylt við Veru-
leikann. Ekki frekar en Lone Ranger.
FJÖLMIÐLAR
LONE RANGER Á VERULEIKAFLIPPI
Þetta er kjarninn í hinni am-
erísk-stalínsku bíóformúlu.
Og nú hefur þeim tekist að
fara feti lengra með þessa upp-
skrift, fundið nýja umgerð til
að beita henni og kalla hana
„veruleikasjónvarp“.
Á R N I I B S E N
AF Lundúnamúrnum er það annars
að segja að litlar heimildir eru um að
hann hafi komið að verulegu gagni
og þegar Rómverjar yfirgáfu Lond-
iníum á fjórðu öld var það fremur
vegna þess að yfirvöld í Róm höfðu
ekki lengur efni á að greiða hermönn-
um sínum málann en vegna þess að
veruleg ógn hafi stafað af barbörum.
Hvað sem öðru líður er ljóst að Ástrík-
ur galvaski átti þess aldrei kost að
koma til Lundúna né að berja augum
múrinn sem umlukti bæinn. Ætti það
að vera fólki ágætis áminning um að
trúa ekki öllu sem það les í bókum,
enda flest sem þar stendur skrök eða
raup. Er raunar með öllu óvíst á þess-
um seinustu og verstu póstmódernísku
tímum hvort sannleikshugtakið eigi yf-
ir höfuð nokkurn rétt á sér.
Stefán Pálsson
Múrinn
www.murinn.is
Útskriftarsýning LHÍ fyrir alla
Í heildina er fjölbreytni verkanna,
sköpunargleðin, ákafinn, bjartsýnin
og hugmyndaflugið er svo frábært á
þessari sýningu að maður fyllist gleði,
von og trú á framtíð myndlistarinnar í
landinu. Það er líka einhver lifandi
stemmning á sýningunni, þegar ég
var að skoða hana fór aftur og aftur
hávaxin stúlka á hlaupahjóli hjá,
greinilega ein þeirra sem verk áttu á
sýningunni, ein listakonan vökvaði
verk sitt af umhyggju, hópur unglings-
stráka skemmti sér konunglega, borð-
aði hnetur og drakk gos og sprakk úr
hlátri á viðeigandi stöðum. Þetta er
svo sannarlega sýning fyrir alla.
Ragna Sigurðardóttir
Kistan
www.kistan.is
Búið á baðherberginu
Nú er að segja frá baðherbergjum.
Undanfarinn áratug hið minnsta, er
eins og hálfpartinn sé gert ráð fyrir að
fólk búi á baðherberginu. Þar sjást
fölbleikir hægindastólar, eða notaleg
basthúsgögn, og víðáttumiklar dún-
mjúkar mottur sem fólk sekkur ofan í.
Líkast því að það sé að vaða kaf-
gresi með sælusvip í stíl. Sjónvörp
ekki algeng en sjást þó. Töfrandi
blaðagrindur eða hreinlega bókahill-
ur úr víravirki. Mega vera ryðgaðar
eins og flest annað, t.d. húsveggir. Í
slíkum baðherbergjum er beinlínis
pínlegt að koma fyrir hversdagslegum
hlut eins og þvottavél, slíkur gripur
eyðileggur ekki aðeins stemmn-
inguna, og varpar rammhversdags-
legum skugga á heildaráhrifin, heldur
það sem verra er; leggur konseptið í
rúst.
Konseptið er ekki það að ganga
örna sinna, kasta af sér þvagi, og
skola af sér rykið í fljótheitum – það er
hugleiðsla og hvíld, hitt eru svona
femur hvimleið, en óhjákvæmileg
aukaatriði.
Guðrún Ægisdóttir
Spegillinn
www.visir.is
SKRÖK OG
RAUP Í BÓKUM
NÝ skáldsaga eftir breska rithöfund-
inn Nick Hornby kemur út í lok maí-
mánaðar. Höfundurinn hefur notið
mikilla vinsælda undanfarið og er ef-
laust þekktastur fyrir skáldsöguna
High Fidelity, sem ágæt kvikmynd
var gerð eftir.
Nýja bókin heitir
How to Be Good (Að
vera góður) og segir
frá giftri konu, sem
gerir sér far um að
vera góður sam-
félagsþegn, allt þar
til að hún fellur í
freistni og heldur
fram hjá með ókunn-
um manni. Eftir það
tekur fremur ódæll eiginmaður
hennar stakkaskiptum og breytist í
nokkurs konar nútímadýrling. Í
verkum sínum fjallar Nick Hornby
um tilfinningar og lífskreppur ungs
fólks í samtímanum. Í How to Be
Good beinir hann sjónum að hjóna-
bandinu, foreldrahlutverkinu og síð-
ast en ekki síst spurningunni um
hvað það felur í sér að vera góður.
Stórvirki Højholts
DANSKI rithöfundurinn Per Højholt
hefur sent frá sér skáldsöguna
Auricula (Eyra). Óhætt er að segja
að hennar hafi verið beðið með
nokkurri eftirvæntingu í Danmörku,
en bókin hefur verið í smíðum um
árabil og er að mati
gagnrýnenda metn-
aðarfyllsta verk höf-
undarins. Auricula
telur tæplega 400
síður en þar tvinnar
höfundurinn saman
þeirri heimspeki sem
hann hefur þróað á
ferli sínum, menn-
ingarsögulegum pæl-
ingum og því ein-
staka skopskyni sem þykir einkenna
verk hans. Per Højholt, sem er fædd-
ur árið 1928 og er mjög virtur í
Danmörku. Á sínum fimmtíu ára
ferli hefur hann gefið út ljóðabækur,
fræðirit og skáldsögur.
Ný skáldsaga eftir Canin
RITHÖFUNDURINN Ethan Canin
sendi frá sér nýja skáldsögu í maí-
mánuði. Ber hún heitið Carry Me
Across the Water: A Novel (Berðu
mig yfir vatnið: Skáldsaga) og segir
þar frá rosknum gyðingi af efnaætt-
um, sem rifjar upp ævi sína.
Ethan Canin hefur vakið athygli
fyrir meistaraleg tök sín á smá-
sagnaforminu, m.a. í fyrstu bók
sinni, smásagnasafninu Emperor of
the Air (1988) sem naut mikillar
hylli. Í Carry Me Across the Water
hagnýtir Canin smásagnaformið, en
skáldsagan byggist upp á stuttum
sögum sem eru tvinnaðar saman í
haganlega heild.
Líf H.C. Andersens
NÝ ævisaga Jackie Wullschlager um
H.C. Andersen hlýtur góða umsögn í
The New York Times. Bókin ber tit-
ilinn Hans Christian Andersen: The
Life of a Storyteller (Hans Christian
Andersen: Líf sagna-
þularins) og kom
hún út í síðasta mán-
uði. Sjáfur ritaði
Andersen: „Saga lífs
míns verður besta
umsögnin um verk
mín,“ og þá sögu
leitast Wullschlager
við að draga fram á
lifandi hátt í bókinni.
Höfundur ævisög-
unnar er listgagnrýnandi dagblaðs-
ins Financial Times í Evrópu og hef-
ur hún áður sent frá sér bókina
Inventing Wonderland, þar sem
fjallað er um líf og ævintýri Lewis
Carroll, Edward Lear, J.M. Barrie,
Kenneth Grahame og A.A. Milneby.
Nick Hornby
og hið góða
H.C. Andersen
Per Højholt
ERLENDAR
BÆKUR
Nick Hornby
Morgunblaðið/Golli
Tíðarandinn liggur í loftinu.