Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. MAÍ 2001
A
LDAMÓTIN 1900/1901:
Stórfelldur viðburður sem
skipti sköpum, saga sem
sólarupprás, fullkomin
umbylting hugsunar og
samfélags, ef marka má
skáldskap og umræðu tím-
ans. Þau voru viðburður
sem skipti alla máli þótt sumir misstu af þeim,
svo sem skáldið sem lá í sjúkdómskasti bak við
byrgða glugga uppi í Þingholtum. Viðburður
sem að nokkrum dögum liðnum var ekki annað
en endurminning um flugeldasýningu því auð-
vitað breyttist ekkert; nóttin leið og nýr morg-
unn tók við eins og ekkert hefði í skorist þrátt
fyrir ljóðrænan belging Einars Benediktsson-
ar.
Síðustu aldamót: Urðu þau ekki í hittiðfyrra
eða hvað? Sé svo þá missti ég af þeim eins og
skáldið forðum. Hið eina sem stendur upp úr í
endurminningunni er flugeldur á sveigjuferð
úr tómri flösku að hópi aldurhniginna kvenna
frá Þýskalandi, í langþráðu leyfi á sólarströnd,
en hinn skotglaði ferðalangur, þéttholda at-
hafnaskáld í Reykjavík, á harðahlaupum und-
an glöpum sínum inn undir skugga næstu
byggingar. Flugeldur, þrælólseigt nautakjöt á
borðum og enginn karlakórssöngur, – meira
var það nú ekki.
1
Það virðist hafa náðst almennt samkomulag
í samfélaginu um að seinustu aldamót væru ári
fyrir aldamót, hvað sem nöldri stjörnufræð-
inga leið, en sé svo þá missti ég öldungis af
þeim og raunar einnig ári síðar þótt skot-
eldahríðin tæki þá fyrst í hnúkana. Ég varð
ekki heldur var við huglæg mót, eða hvaða
gildi hafa hugtök eins og tíðarandi, lok og byrj-
un þegar grannt er skoðað? Menn hafa komið
sér saman um að aldamót marki skil eða hvörf
í tíma og menningu en í rauninni er vísun þess
óljós og margræð eins og sjá má af áður-
nefndri umræðu um hvort ný öld hafi tekið við
um seinustu eða næstseinustu aldamót. Málin
flækjast enn frekar þegar hugtakið er þanið út
yfir andlegt líf og bókmenntir því hvar skal
setja mörk, hvar hefjast endalok, hvar og hve-
nær lýkur þeim, hvernig tekur ný byrjun við
og hvað felst í henni? Spyrja má hvort hér sé
ekki um ímynduð mót að ræða, tilbúning sem
skekkt getur söguskyn okkar þegar fengist er
við fræði og skáldskap? Spyrja má hvort alda-
mótahugtakið sé ekki merkingarlaust í sjálfu
sér líkt og ýmis aldahugtök sem skipta eiga
sögunni í afmarkaðar heildir; siðaskiptaöld,
lærdómsöld, galdraöld, upplýsingaröld, hin
langa nítjánda öld, nútíminn (tuttugasta öld-
in)? Hér er ekki um hlutlæg tímahugtök að
ræða enda takmarkast þau ekki við mót raun-
verulegra alda auk þess sem sérhvert er
þrungið aukamerkingu, sögulegri túlkun sem
hefur stundum yfirbragð óvefengjanlegs sögu-
legs sannleika. Það vita til dæmis ekki allir að
hugtak lærdómsaldar varð til í huga Sigurðar
Nordals fyrir fáeinum áratugum, að það nær
yfir tvær aldir (1550–1750) og varð til í tog-
streitu andstæðra sögutúlkana. Lærdómsöld-
in hefur aldrei verið til, nema kannski í heila
Nordals meðan honum datt hún í hug, en samt
er henni oft lýst sem hlutlægri staðreynd í
kennslubókum.
Hugmyndin um menningarleg aldamót fær
varla staðist, en kysi ég að halda henni sem
fræðilegu tóli, til dæmis um upphaf nútíma þá
tengdi ég mót hans við löngu gleymd orða-
skipti um Charles Darwin, þau fyrstu hérlend-
is, á árinu 1874, tuttugu og sex vetrum fyrir
hin mælanlegu aldarlok. Ég held að þau skýri
betur atburðina sem fylgdu í kjölfarið en
margt annað því í þeim má greina frábrigði
hins fyrirsjáanlega; svala snertingu umheims-
ins við hörund og hug íslenskra menntamanna.
Þessi orðaskipti áttu sér að sjálfsögðu aðdrag-
anda, leynistíga tilfinninga og viðhorfa, en þau
benda samt sem áður á afdrifaríkt samstöðu-
leysi, upplausn sameiginlegs tíðaranda; ný og
snúin ferli sem áttu eftir að hafa sterk áhrif á
andlegt líf margra landsmanna. Það má jafn-
vel segja að orð sem þá féllu í Sæmundi fróða
og Norðanfara hafi hrundið af stað sögulegu
ferli sem endaði árum seinna í harmleik því í
þá daga gat innihald orða valdið hugarangri,
sekt og hjálparleysi, jafnvel ógleði og skelf-
ingu. Samt var þetta ósköp venjuleg ritdeila,
sumir mundu segja ómerkileg, en höfum í
huga að flestir landsmenn höfðu lifað öldum
saman við tíðaranda sem laut guðfræðilegri
formgerð. Formgerð sem gat tekið á sig hryll-
ingsmynd sökum innra ójafnvægis því smæð
mannsins var oft og tíðum hrikaleg í saman-
burði við risavaxna stærð guðs. Þegar ójafn-
vægið var sem mest gróf fánýtiskennd um sig:
lífið var augljóslega einskis virði, þúsundir sí-
hræddra einstaklinga, á stærð við orma eða
maura, lifðu við ægilega útskúfun í skarnhaug
náttúrunnar áður en þeir urðu gjöreyðingu að
bráð. Guð var með öðrum orðum of heiftræk-
inn til að nokkur náðarmeðöl dygðu enda hlaut
lífsviðhorfið að minna á þráláta martröð: ang-
ist frammi fyrir vísum dauðdaga. Aðstæðurn-
ar voru breytilegar frá einu tímabili til annars
en formgerðin var einlægt hin sama; og átti
sér kannski fyrirmynd í andstyggilegum
draumi sem við hrökkvum upp af með andfæl-
um án þess að geta greint svefn og vöku í
sundur með skýrum hætti. Þessi formgerð
hélt reynsluheimi flestra samt sem áður sam-
an því þótt hjálparleysið helltist stundum yfir
það þá var guðsmyndin örugg og óvefengj-
anleg. Það gat treyst því að draumurinn hefði
innihald, að sálin ætti sér skjól og tilgang í
Kristi; tilvist Guðs var rammi utan um sárs-
aukafullar spurningar. Ritdeilan árið 1874
sýnir að þessi rammi var að bresta, mönnum
var varpað inn í umhverfi þar sem efast var um
allt, í frjálsum skoðanaskiptum, þar sem sér-
hverjum var í sjálfsvald sett hvort og hvaða
lífsskoðun hann kaus. Fjölradda menning með
opnum umræðuvettvangi þróaðist, en jafnóð-
um og talað er um „byrjun“ vandast málið, því
það sem gerðist 1874 átti sér langan og flókinn
aðdraganda.
2
Okkur hefur verið kennt frá blautu barns-
beini að áramót feli í sér mikilvæg hvörf, skil,
umskipti, endi og byrjun en að sjálfsögðu eru
þau einungis teiknibóla á tímakortinu, eða svo
vitnað sé í Jón Helgason prófessor: „Áramót
eru í sjálfu sér eins og hver önnur mannaverk
sem ekki er ástæða til að taka með miklum há-
tíðleik. Þau tákna ekki annað en það að mönn-
um hefur komið saman um að á þessari til-
teknu stundu skuli breytt um tölustaf í
ártalinu.“ Þetta á enn frekar við um aldamót
þótt þeim hafi oft og tíðum verið lýst sem upp-
hafi stórkostlegs ævintýris. „Aldar á morgni
vöknum til að vinna,/ vöknum og tygjumst, nóg
er að sinna,“ orti Hannes Hafstein. Það er að
minnsta kosti nauðsynlegt að fara með gát því
þegar reynt er að aðgreina hvað gerðist frá því
sem á undan fór þá er sem merking hugtaksins
skreppi undan eða leysist upp. Hvar hefst upp-
haf hins nýja? Atburður felur ævinlega í sér
orsakir sem eiga sér undanfara svo byrjun
hlýtur að vera háð huglægu vali; eða hvaða
merkingu hefur hugtak upphafs: er það hlið-
arspor eða frábrigði frá hinu venjulega og fyr-
irsjáanlega, rof eða skurður; hvaða öfl breyta
stefnu sögunnar, hvaða ástæður móta það sem
á eftir gerðist? Þessi vandamál komu sjaldan
við sögu í íslenskum aldamótakvæðum fyrir
rúmum hundrað árum því samkvæmt þeim eru
aldamót meira en huglæg bóla; þau eru félags-
leg og tilfinningaleg reynsla sem lýst er á
skorinorðan hátt sem andstæðu svefns og
vöku, myrkurs og ljóss, nætur og dags, vetrar
og vors. Þau fela í sér rof fortíðar og framtíðar,
elli og æsku, dauða og lífs, – endurnýjun sem
náði jafnt til einstaklings, þjóðar og náttúru
„aldar á morgni“ eða með orðum Hannesar
Hafstein: „Strjúk oss af augum nótt og harm
þess horfna,/ hniginnar aldar tárin láttu
þorna.“
Þetta myndmál lá aldamótaljóðum Einars
Benediktssonar til grundvallar því tímabólan
er þar gædd merkingu með líkingum sólar-
hrings, árs, æviskeiða, ljóss og myrkurs; en
allar þessar líkingar tengjast líkt og hjá Hann-
esi Hafstein líkamlegri reynslu svefns, svefn-
rofa og vöku. Kveðið er um ljósadýrð sem
myndaði samhvörf við glæsiljóma stjörnu-
hvelsins, ljóslampar mannanna ljómuðu fram
og upp, kölluðu ljósið að ofan uns fullkomin
sameining átti sér stað við sólarupprás nýrrar
aldar. Skáldið dreymdi um atburð sem leysa
mundi áður ókunna orku úr læðingi, gildum
auðs, þekkingar og trúar er stefnt gegn fá-
tækt, fáfræði og sinnuleysi hins liðna.
Einar Benediktsson hafnaði þrátt fyrir
þetta hugmyndum um söguleg rof: aldamótin
voru ekki glænýtt upphaf, rifa eða skurður í
tímanum heldur liður í órofa samhengi sögu,
máls og þjóðernis. „Að fortíð skal hyggja ef
frumlegt skal byggja“ orti skáldið, „án fræðslu
þess liðna sést ei hvað er nýtt“. Íslendingar
hlutu að leggja rækt við þjóðlega fortíð sína,
fótsporin þungu og þrautirnar stríðu, eldforna
lifandi tungu, því þjóðarbandið mátti ekki
rofna, kjarninn eða frumstofninn sem „stóðst,
svo að kyn vort ei hvarf/ sem korn eitt í hafi
sandsins“. Þessi samfellusýn myndar and-
stæðu við táknmál sem átti sér rætur í frum-
stæðri skynreynslu líkamans; í sjónrænni
skynjun ljóss og myrkurs annars vegar en
reynslu fæðingar, vaxtar, hrörnunar og dauða
hins vegar, í eilífri skipting ævinnar þar sem
allt byrjar og hættir. Fordæmi feðranna skín í
gegnum „aldamyrkrið“, hið bölsins blakka kaf
miðaldanna, uns morgunn framfaranna bregð-
ur ljósi á hugi manna seint á nítjándu öld. Tala
má um goðfræði upphafs og endiloka sem hef-
ur endurtekist lítið breytt frá kynslóð til kyn-
slóðar í samfelldum nið um gamalt og nýtt,
morgun og kvöld, upphaf og endalok.
3
Einar Benediktsson tímasetti nýja byrjun í
T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN
TÁKNMÁL OG ALDAMÓT
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
„Síðustu aldamót: Urðu þau ekki í hittiðfyrra eða hvað? Sé svo þá missti ég af þeim eins og skáldið forðum.“
E F T I R
M AT T H Í A S V I Ð A R
S Æ M U N D S S O N