Lesbók Morgunblaðsins - 02.06.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. JÚNÍ 2001 7
lega spurður hvort hann finni einhvern tíma
fyrir votti af söknuði eftir þeirri virðingu sem
bannárin færðu honum. Hann neitar því alfarið
og segir að allir séu fegnir því að vondir tímar
séu að baki.
„Það er kannski einn tiltekinn þjóðlaga-
söngvari sem myndi svara þessari spurningu
játandi. Hann var ekki í hópi bannfærðra lista-
manna og naut mikilla vinsælda á þessum ár-
um. Eftir Flauelsbyltinguna gleymdist hann
hins vegar alveg og enginn kom lengur á aug-
lýsta tónleika. Ég held að hann sakni áttunda
áratugarins. En ekki við hin,“ ítrekar hann en
bætir við að Flauelsbyltingin hafi þó ekki
breytt eins miklu fyrir sig sem rithöfund og
halda mætti.
„Það er aðeins eitt sem hefur breyst; ég get
loksins gegnt öllum þeim opinberu og félags-
legu embættum sem ég kýs. Ég hef að vísu
ekki tekið þátt í beinu stjórnmálastarfi eins og
sumir höfundanna af minni kynslóð, en ég er í
margvíslegum klúbbum og menningarstjórn-
um, hef setið í stjórn Tékklandsdeildar P.E.N.-
klúbbsins og látið til mín heyra í útvarpi. Í
stuttu máli: ég hef fengið aðgang að tékknesk-
um áheyrendum. Svo get ég náttúrlega ferðast
að vild, en í tuttugu ár var mér bannað að
ferðast.“
Bókmenntum er ekki skylt
að hafa skilgreint markmið
Í Bréfi frá Prag, stuttri ritgerð sem þú birtir
fyrir fáeinum árum, skrifaðirðu að hin svo-
nefnda Kundera-kynslóð tékkneskra rithöf-
unda hafi ekki síst öðlast frægð á alþjóðavett-
vangi fyrir viðleitni sína við að ná sambandi við
lesendur. Eftir millikafla undir öðrum for-
merkjum sé „yngsta kynslóð tékkneskra rit-
höfunda nú þrungin þrá eftir svipuðum gildum
og Kundera-kynslóðin“. Hvað áttirðu við með
þessu?
„Hmm, kannski hefur enska þýðingin á
þessum texta ekki verið nógu nákvæm. Eða þá
að ég hef ekki klárað að útlista hugmyndina,“
svarar hann hugsi. „Í rauninni var ég að tala
þarna um þrjár kynslóðir rithöfunda. Til ein-
földunar kenni ég mína eigin kynslóð við
Kundera, þótt mér sé að upplagi illa við ein-
faldanir. Sú kynslóð skrifaði sem sagt það sem
kalla má raunsæisbókmenntir; umfjöllunar-
efnið var mannlegt hlutskipti við ýmsar að-
stæður. Í kjölfar hennar kom aftur á móti milli-
kynslóð sem var að stórum hluta skipuð
póstmódernistum, höfundum sem lögðu mun
meiri áherslu á form en innihald. Þetta voru
abstrakt-bókmenntir og reyndust mörgum les-
andanum erfiðar. Unga kynslóðin er hins veg-
ar aftur komin í raunsæisbókmenntirnar. Ung-
ir skrifandi menn og konur nýta sér nú
raunsæishefðina í nýju samhengi og skrifa
læsilegar bækur. Það var þetta sem ég meinti,
að við værum komin í eins konar hring.“
– Það er sem sagt aðferðin sem nýju höfund-
arnir eiga sameiginlega sögum frá 7. og 8. ára-
tugnum, en ekki vægið. Hefur pólitískt hlut-
verk bókmennta í Tékklandi minnkað mikið
frá því sem áður var?
„Já, bókmenntir hafa mun minni vigt í sam-
félaginu en á tímum fullveldisbaráttunnar á 19.
öld eða sjálfstæðisbaráttunnar á síðari hluta
20. aldar. Hið pólitíska umhverfi er einfaldlega
annað. Þegar við bjuggum við alræði komm-
únismans voru bókmenntir liður í baráttunni
fyrir lýðræði og sjálfstæðri menningu. Nú höf-
um við öðlast hvorttveggja, þannig að bók-
menntirnar geta snúið sér að frumvirkni sinni.
Þegar það er ekki lengur þörf á að berjast fyrir
neinu, fara bókmenntirnar á ný að snúast um
raunverulega hluti: samskipti fólks. Baráttan
er í mesta lagi fyrir einhverjum félagslegum
umbótum, býst ég við,“ segir Klíma og setur
upp kæruleysissvip.
„Þrátt fyrir þetta er ég alls ekki að segja að
bókmenntir skuli hafa markmið, skilgreind
markmið. Slíkt er undir hverjum og einum höf-
undi komið. Sumir álíta að fagurfræðileg gildi
séu þau einu sem máli skipta, aðrir vilja gagn-
rýna stjórnvöld með skrifum sínum og enn aðr-
ir fjalla um samfélagsleg tabú. Svo eru það þeir
sem átta sig ekki á lífi sínu nema með því að
skrifa um það.“
Sjálfum var Klíma talið til tekna, meðan
hann skrifaði bækur sem lýstu bönnum og
böndum kommúnismans, að hann missti aldrei
sjónar á mennskunni. Í skáldsögum hans eru
mannleg samskipti í forgrunni, hið pólitíska
ástand er einungis sviðið í kring. Þess vegna,
skrifaði Klíma eitt sinn í eftirmála skáldsögu,
hafa tékkneskir höfundar getað haldið áfram
að skrifa eftir fall Múrsins. Þeir skrifuðu nefni-
lega aldrei eingöngu um kúgun og ofsóknir,
þeir skrifuðu um fólk.
Skáldskapurinn bjargar
brostnu minni
– Í skáldsögum þínum lenda aðalpersónurn-
ar gjarnan í aðstæðum sem þú þekkir af eigin
raun. Í Love and Garbage er höfuðpersónan að
skrifa ritgerð um Kafka – þú hefur sjálfur birt
ritgerð um Kafka. Í My Golden Trades er að-
alpersónan bannfærður rithöfundur sem tekur
að sér ýmis störf – þú varst sjálfur bannaður
höfundur og sinntir sumum þessara starfa á
meðan. Þótt þú takir oft sérstaklega fram að
sögumaður og aðrar persónur séu uppspunn-
ar, ertu þá ekki með óbeinum hætti að skrifa
ævisögu þína?
„Ég held að flestir samtímahöfundar skrifi
einhvers konar ævisögur í þeim skilningi að
verkin eru byggð á þeirra eigin reynslu. Nefna
má Hemingway, Green og Marquez – þessir
menn skrifa verk sem eru sambland uppspuna
og þess sem þeir hafa reynt á eigin skinni.
Hvað mínar sögur varðar, skilgreini ég þær
sem skáldskap. En reglan er að ég fer helst
ekki inn á svið sem ég þekki ekki. Ég hef til
dæmis aldrei skrifað um Afríku eða Asíu, því
þangað hef ég aldrei komið. Stundum færist
hins vegar sögusviðið til Englands eða Banda-
ríkjanna því þar þekki ég dálítið til. Ég reyni
líka að velja persónum mínum starfssvið sem
ég hef sjálfur prófað eða þekki í gegnum aðra.
Ég á til dæmis vin sem er lögfræðingur og í
Judge on Trial gegnir höfuðpersónan einmitt
því starfi.
Sögurnar eru þannig alltaf að hluta byggðar
á eigin upplifunum. Hins vegar er ég þeirrar
skoðunar að þótt unnt sé að lýsa vel því sem
maður þekkir, getur skáldaði hlutinn oft orðið
meira sannfærandi. Raunverulegir atburðir
eru nefnilega stundum þannig að það er ekki
hægt að lýsa þeim – einfaldlega vegna þess að
enginn myndi trúa manni. Svo getur líka verið
erfitt að koma alvöru atburðum í orð. Smásag-
an „Truthful Games“ í bókinni My First Loves
lýsir til dæmis nokkru sem henti mig í raun
fyrir margt löngu, en það var ekki fyrr en tutt-
ugu árum síðar að mér tókst að finna leið til
þess að lýsa því sem gerðist. En annars hef ég
svo lélegt minni að það sem ég rifja upp og
ætla sannleik, er alltaf dæmt til þess að verða
skáldskapur að stærstum hluta,“ segir Klíma
og kímir.
Erfitt að finna nýjar fléttur
– Ef mér leyfist að vitna í eina bók þína, My
Golden Trades, þá fær aðalpersónan snemma
bókar á tilfinninguna að „allt hafi þegar verið
skrifað“. Hann er rithöfundur, en strandar um
stund þegar það slær hann að allar heimsins
sögur hafa sennilega verið sagðar, kvikmynd-
aðar eða hljóðritaðar. Færð þú stundum þessa
tilfinningu og hvernig vinnurðu þá úr henni?
„Heyrðu, þetta er býsna svartsýn athuga-
semd hjá sögumanni,“ segir Klíma glottandi
eftir að hafa hlýtt á tilvitnunina til enda í
enskri þýðingu. „Hins vegar má segja að þetta
sé einföldun á mun stærri athugasemd. Það
sem ég á við, í það minnsta persónulega, er að
það er erfitt að finna ný plott. Í raun og veru
eru plottin í bókmenntum mjög fá, þau eru
kannski tveir til þrír tugir, og hafa öll verið
margnotuð. Það sem bjargar málunum er að
það eru til milljón tilbrigði við þessar grunn-
fléttur; það eru til óteljandi afbrigði af sögunni
um Óþelló, galdurinn felst í því að finna eitt-
hvað sem auðgar söguna.“
Hann nefnir sem dæmi aðra grunnfléttu,
elskendur sem ná ekki saman. „Ein leiðin er að
láta þau deyja í lokin, eins og Shakespeare
gerði í Rómeó og Júlíu. Önnur leið er að láta
þau flýja til útlanda, þriðja leiðin er að þau
drepi foreldra sína... Það eru endalausir mögu-
leikar í stöðunni. Lokalendingin væri að láta
Rómeó og Júlíu giftast og fylgjast með þeim
allt þangað til þau sækja um skilnað, tuttugu
árum síðar.“ Hann skellir upp úr.
Svo heldur hann áfram og segir skáldskap-
inn vera eins og arkitektúr, efniviðurinn sé sá
sami en útkoman sjaldan eins. „Allir nota múr-
steina og í öllum húsum þurfa að vera veggir,
gluggar og þak. Orðin eru múrsteinar höfund-
anna og þeir velja sér þá herbergjaskipan sem
þeir kjósa. Þannig verða húsin og sögurnar til,
með verkum kunna að vera líkindi en engin tvö
verk eru alveg eins.“
Klíma bætir því við að trú höfunda á eigin
frumleika sé landlæg, og kannski ekki skrýtið.
„Mannsheilinn hefur þann kost að vera tak-
markaður, hann kemst aldrei yfir að vita um
allt sem skáldað hefur verið. Meðalmaður les
kannski nokkur hundruð bækur á lífsleiðinni,
aðeins brotabrot af því sem skrifað hefur verið.
Þess vegna á hann auðvelt með að skrifa eitt-
hvað sem hann heldur að sé nýtt. Hann stend-
ur í þeirri trú að það sé frumlegt og það er auð-
vitað alveg dásamleg blekking.“
Sjálfur segist hann gjarnan reyna að leiða
saman mörg mótíf í bókum sínum, það sé
helsta leiðin til þess að nálgast frumleika. „Það
hefur margt verið skrifað um keltneska menn-
ingu, fjölmargt um Víetnama og sitthvað um
uppgröft í borgum, en að leiða það allt saman í
einni sögu er kannski pínulítið nýtt,“ segir
hann og vísar í frásögn fornleifafræðingsins í
My Golden Trades. „Flókin samsetning
minnkar líkurnar á því að eins bók hafi þegar
verið skrifuð.“
Nýjasta skáldsaga Klíma kemur út innan
þriggja mánaða á ensku undir heitinu No
Saints or Angels, en hún er þegar komin út á
tékknesku.
– Hvernig lesendur hefurðu í huga þegar þú
skrifar?
„Þessu er erfitt að svara. Ef ég hef verið ást-
fanginn hef ég kannski haft þá stúlku í huga.
Það hefur þá helst verið eiginkona mín, á síðari
tímum,“ svarar hann kankvíslega. „Annars
skrifa ég aðallega til þess að fullnægja sjálfum
mér og ég er um það bil erfiðasti lesandi sem
ég þekki. Þess vegna verð ég mjög glaður þá
sjaldan mér tekst að gleðja sjálfan mig með
einhverju sem ég skrifa.“
– Sagt hefur verið að þú skrifir með útlenska
lesendur í huga, fremur en Tékka?
„Því er ég ekki samþykkur, það væri ómögu-
legt að hafa í huga kínverskan lesanda og
skrifa með þeim hætti. Ég reyni að skrifa á
þann hátt að fólk skilji mig. Og til þess að texti
skiljist, hvar og hverjum sem er, verður hann
að vera nákvæmur. Það þarf að leggja áherslu
á atriði sem eru nauðsynleg til skilnings á sög-
unni sem slíkri, án þess að bakgrunnur lesand-
ans skipti þar sköpum. Þetta er það sem ég
reyni að hafa í huga.
Hins vegar gegnir öðru máli um verk sem
ekki eru skáldverk, til dæmis er ég nú að
leggja lokahönd á ævisögu Capeks sem bein-
línis er skrifuð fyrir ameríska lesendur.“
Prag er ekki París
– Vel á minnst, Capek. Hann var eins og þú
skrifandi höfundur í Prag og hér hafa búið
fleiri frægir höfundar, frá Kafka til Kundera.
Auk þess virðast útlendingar sækja hingað
unnvörpum til þess að skrifa. Hvað er það við
Prag sem er svona hvetjandi til skrifta?
„Það er rétt, hingað kemur mikill fjöldi fólks
í því augnamiði að skrifa bækur. En veistu, ég
veit ekki nema þetta sé allt saman misskiln-
ingur!“ svarar Klíma að bragði og hlær. „Ég
kem einmitt inn á þetta í ritgerðinni sem ég er
að skrifa. Að einhverju leyti er þetta goðsögn,
á fyrri hluta 20. aldarinnar var því til dæmis
haldið fram að Prag væri spennandi staður til
sköpunar því hún væri suðupottur þýskrar og
tékkneskrar menningar, auk gyðingamenning-
ar. En gyðingar voru hér aðeins áberandi í
skamman tíma og menning þeirra var fremur
einangruð. Sama gilti um Þjóðverjana, áhrif
þeirra voru hverfandi. Svo má ekki gleyma því
að margir þessara rithöfunda sem þú nefndir
voru óþekktir þegar þeir voru uppi, það þekkti
til dæmis ekki nokkur maður Kafka á sinni tíð.
Það var því ekki þannig að frægir listamenn
gengju hér um götur, öðrum til andagiftar.“
Klíma tekur sér dálítinn umhugsunartíma
og heldur svo áfram.
„Reyndar var hér á tímabili mjög líflegt
menningarlíf, á öldinni sem leið. Hugsuðir úr
mörgum hópum – rithöfundar, arkitektar,
listamenn og aðrir – hittust á kaffihúsum og
ýmsum samkundum og ræddu saman. Slíkar
samræður hljóta ávallt að vera innblásnar, en
þetta er hins vegar ekki svona lengur. Amerík-
anar koma hér í hópum í þeirri trú að þetta sé
svona enn, að andrúmsloftið hér eins og í París
á 3. áratugnum. Svo er ekki. En þessir amer-
ísku höfundar kynnast heldur ekki Prag eins
og hún er í raun og veru, því þeir hafa búið til
sinn eigin menningarkima í borginni með eigin
bókabúð, kaffihúsi og svo framvegis,“ segir
hann og vísar til bókakaffisins The Globe og
annarrar skipulagðrar menningarstarfsemi
enskumælandi rithöfunda í Prag. „Með þess-
um hætti kynnast þeir borginni varla náið. En
ég get hins vegar skilið hvers vegna Amerík-
anar koma til Prag, listamenn og aðrir. Borgin
er vel staðsett, í hjarta Evrópu, og ef maður er
frá Detroit eða Alaska hlýtur byggingarlistin
hér líka að vera stórkostleg. En það er þó ekk-
ert sem aðrar evrópskar borgir státa ekki af
líka, sömu áhrif fást í París og Róm, jafnvel
Kraká.
Það sem Prag hefur helst fram yfir, er að
hún slapp tiltölulega óskemmd út úr heims-
styrjöldunum. Annars er staðreyndin samt sú
að fjölmargar gamlar byggingar voru endur-
byggðar á nýliðinni öld. Betlemska kapellan,
einn af viðkomustöðum ferðamanna, var til
dæmis algjörlega endurbyggð frá grunni árið
1951. Ég held samt að þú ættir ekkert að vera
að skrifa það – túristar vilja nefnilega helst
trúa því að allt sé voðalega gamalt,“ segir
Klíma að endingu og kann ekki frekari skýr-
ingar á því hvers vegna Prag er álitin borg inn-
blástursins. Hann er sjálfur fæddur í borginni
og hefur búið þar nær alla sína ævi. Hún er
sérstök í hans huga því hann þekkir hana best
allra borga. Að hún sé sérstök í sjálfri sér er
annað mál. Líklega misskilningur. Býsna þrá-
látur misskilningur.
Presslink/Sean Gallup
Rithöfundurinn Ivan Klíma – áður en skærunum var brugðið á loft.
sith@mbl.is