Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.2001, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. SEPTEMBER 2001
NÝLEG skáldsaga eftir Beryl
Bainbridge, According to
Queeney (Að mati Queeny) hef-
ur vakið töluverða athygli með-
al breskra lesenda og er m.a.
ein af bókunum sem komust á
langlista Booker-verðlauna-
nefndarinnar þetta árið. Segir
þar frá síðustu árum kenni-
mannsins og háðfuglsins Samu-
els Johnsons en atburðum bók-
arinnar er lýst frá sjónarhóli
dóttur ástkonu hans, Queeney.
Bainbridge þykir hafa tekist
með eindæmum vel að end-
urskapa liðna tíð og fanga per-
sónuleika. Rithöfundurinn
Margaret Atwood kallaði verkið
„bókmenntaviðburð“ og annar
gagnrýnandi var fljótur að
skipa Bainbridge í flokk með
höfundum á borð við Peter
Ackroyd og William Golding
sem „endurskapa sögulegan
veruleika á máta sem lesandinn
treystir“.
Bulgari-hneykslið
FÁTT hefur undanfarið vakið
meira umtal í bókmenntaheim-
unum beggja vegna Atlants-
hafsins en nýjasta skáldsaga
breska rithöfundarins Fay Wel-
don sem frægust er fyrir skáld-
söguna Ævi og ástir kvendjöf-
uls. The Bulgari Connection
(Bulgari-tengslin) kemur út
núna í haust
en það eru
hvorki gæði
né gallar sög-
unnar sem
vekja umtalið
heldur sú
staðreynd að
höfundurinn
þáði greiðslu
frá ítölsku
skartgripa-
fyrirtæki fyrir að minnast á
vörutegund sína í sögunni. Þyk-
ir þar sumum síðasta listræna
vígið hafa fallið í hendur
smekkleysingjanna. Jane Fried-
man, framkvæmdastjóri Har-
perCollins, hefur hins vegar lýst
yfir hrifningu á framtaki Wel-
don og sagði að þetta gæfi sér
„margar hugmyndir“. Á öðru
máli er t.d. Michael Chabon,
sem hlaut Pulitzer-verðlaunin í
ár, en hann taldi framtakið
„ömurlegt“. Þá álítur Ron Han-
sen að tilraun þessi muni ekki
aðeins skaða orðspor höfund-
arins heldur einnig fyrirtækið
sem á í hlut. Weldon hlær hins
vegar að öllu saman og segir að
burtséð frá auglýsingunni sé
þetta ein af bestu skáldsögum
sem hún hafi skrifað.
Galdramenn Le Guin
BANDARÍSKI rithöfundurinn
Ursula Le Guin nýtur nokk-
urrar sérstöðu þar sem hún til-
heyrir svokölluðum „geirabók-
menntum“, þ.e. hún skrifar
vísindaskáldsögur en sú bók-
menntategund er sjaldnast tek-
in alvarlega, en hefur engu að
síður hlotið mikið lof innan bók-
menntaheimsins. Meðal vinsæl-
ustu verka hennar er bókaröð
sem kennd er við „Earthsea“ og
segja má að séu eins konar for-
verar Harry Potter-bókanna.
Þær lýsa hliðlægum veruleika
jarðarinnar þar sem galdrar
eru daglegt brauð en ævintýri
ungs manns eru miðpunktur
sagnanna. Um þessar mundir er
fimmta bókin í röðinni að koma
út, The Other Wind, og þykir Le
Guin, sem er á sjötugsaldri,
engu hafa gleymt þar sem hún
snýr allri atburðarásinni fram
að þessu á hvolf í nýstárlegu
verki.
ERLENDAR
BÆKUR
Síðustu ár
Samuels
Johnsons
Fay Weldon
Á
FÖSTUDAGSKVÖLDI fyr-
ir skömmu, þegar sjón-
varpsdagskráin var með
sínu hefðbundna versta
móti eins og jafnan í lok
vinnuviku, var ég að vafra á
milli hér um bil 20 stöðva
sem mér standa til boða.
Eftir stutt innlit á CNN, SKY, TCM, MTV,
CNBC, BBC PRIME (sem er reyndar skárri en
flest annað á föstudagskvöldum), Hallmark,
National Geographic, Bíórásina, Skjá einn, Stöð
2 og Sýn (þar sem bjórplebbarnir voru að efna í
helgarhausverk) staldraði ég ósjálfrátt við á
Rás 1. Ég kom þar inn í mynd sem var talsvert
meira en hálfnuð og náði því engu sambandi við
söguþráðinn, en samt gómaði hún athygli mína.
Það var verið að leika á íslensku! Og þetta virt-
ist í kallfæri við einhverja tegund af íslenskum
veruleika. Blossi hét myndin og kveikti í mér þó
ég vissi lítið um efni hennar eða erindi.
Myndvinnsla til fyrirmyndar, klippingar, öll
tæknivinna eins og miklir og margreyndir fag-
menn hafi vélað þar um. En það skipti reyndar
minna máli en sú fágæta staðreynd að þarna
var bókstaflega leikið á íslensku.
Þegar búið er að innbyrða svo og svo marga
filmukílómetra af amerísku unglingalífi með sín
eilífu „dating-problem“, „locker-problem“ og
„parent-problem“, eða endalausar andlitlar
setukómedíur, þar sem persónurnar tala aldrei
saman nema á öskrinu og skiptast þess á milli á
misjafnlega smellnum staklínum eða „one-lin-
ers“, veitir ekkert af duglegu móteitri, skammti
af leiknu efni á íslensku til að afrugla áhorfand-
ann og minna hann á hvar hann á heima.
En hvar er þá allt íslenska leikna efnið? Hvar
eru myndirnar um íslenska menntaskóla-
krakka? Hvar eru hinar íslensku sápuóperur?
Hvar eru íslensku krimmarnir? Hvar eru ís-
lensku stofukómedíurnar? Hvar eru hinar ís-
lensku framhaldsmyndir, hinir íslensku fram-
haldsþættir? Það er margbúið að varpa þessum
spurningum fram en enginn orðið til svara. Við
höfum heykst á því að framleiða íslenskt efni við
alþýðuskap af eintómu lítillæti og borið fjár-
skorti við. Hvernig væri nú að snúa dæminu við
og segja: „Við höfum ekki efni á að framleiða
ekki íslenskt efni.“ Það er nefnilega ekkert ann-
að en stórbrotin menningarleg hneisa að reka
hér hverja „íslensku“ sjónvarpsstöðina eftir
aðra þar sem uppistaða dagskrár er miðlungs-
efni frá Bandaríkjunum.
Menn hafa reynt að koma til móts við þörfina
fyrir leik á íslensku með talsetningu og vel má
svo sem vera að slíkt sé til einhvers gagns. Sú
nytsemi er þó alls ekki sjálfgefin, því verkið
krefst mikillar fagmennsku.
Nýlega sá ég tvær Disney-myndir með son-
arsyni mínum. Þetta voru The Lion King með
upprunalegu tali en skýringartexta og Risaeðl-
urnar sem var talsett. Ólæs drengurinn hafði
auðvitað engin tök á að skilja skýringartextann,
en þar fóru hinir enskutalandi leikarar á kost-
um. Talsetta myndin var hins vegar svo illa leik-
in að sárt var á að hlýða, en sökin var ekki leik-
aranna eingöngu heldur fyrst og fremst
textans.
Það er vitaskuld grundvallaratriði að íslensk-
ir leikarar sem vinna við talsetningar fái veru-
leikatengdan, sæmilega leikhæfan texta til að
vinna með, en slíku var ekki að heilsa hér. Það
er einfaldlega ekki hægt að skila trúverðugri
leiktúlkun gegnum texta sem er ekki bara flat-
ur og ósnjall, heldur með brenglaðri orðaröð,
ambögum og amerískri setningaskipan, óraveg
frá íslensku talmáli. Gerum þetta á íslensku!
FJÖLMIÐLAR
HORFANDINN AFRUGLAÐUR
En hvar er þá allt íslenska
leikna efnið? Hvar eru mynd-
irnar um íslenska mennta-
skólakrakka? Hvar eru hinar
íslensku sápuóperur? Hvar eru
íslensku krimmarnir? Hvar
eru íslensku stofukómedíurnar?
Á R N I I B S E N
I Margir fyllast andúð þegar minnst er á peningaeða markað í sömu mund og listir og menningu.
Sennilega er ekki langt síðan fór að bera á þessu í
menningarsögunni. Upphafin hugmynd nítjándu
aldarinnar um snillinginn, sem skapaði verk sín
af guðlegri innsýn eða sjálfsprottnum innblæstri,
gerði listamanninn að hálfgerðri hornreku í
mannlegu samfélagi. Hann átti ekki og þurfti jafn-
vel ekki að sækjast eftir veraldlegum gæðum.
Listamenn voru nánast af öðrum heimi og sú hug-
mynd að þjáning þeirra í þessum heimi væri upp-
spretta verka þeirra var ríkjandi. Laun lista-
manna voru því aldrei annað en ölmusa á þessum
tímum, ólíkt því sem verið hafði fyrr á öldum er
listamenn nutu velvildar konunga og kirkjuhöfð-
ingja enda nauðsynlegir miðlar boðskapar, lofs og
skemmtunar.
II En með einstrengingslegri áherslu nítjándu ogtuttugustu aldarinnar á listamanninn eða höf-
undinn á kostnað listaverksins tóku hugmyndir
um eignarrétt hans á listaverkinu eða hinn svo-
kallaða höfundarrétt að þróast. Höfundar lista-
verka hófu kjarabaráttu sína í lok nítjándu aldar
er hugmyndir raunsæismanna um samfélagslegt
hlutverk listarinnar komust í hámæli. Þessi bar-
átta hefur skilað sér í æ betri kjörum listamanna
en eigi að síður eimir enn eftir af viðhorfum róm-
antíkurinnar um að listin skuli vera óháð pen-
ingum og prjáli.
III Algengt er að heyra talað um að listamenneða listastofnanir og jafnvel heilar listgreinar
séu ofurseldar peninga- og markaðsöflunum. Það
er orðin viðtekin venja að tala um að kvikmynda-
gerð í Hollywood sé frekar iðnaður en list enda
beri verkin þess glögg merki, frásögn þeirra sé
formúlukennd og inntakið klisjur, í þær skorti með
öðrum orðum frumleika og sköpun hins frjálsa
listamanns. Svipuð viðhorf eru ríkjandi um popp-
tónlist og metsölubækur og önnur listaverk sem
virðast fyrst og fremst hugsuð sem vörur á markað.
En þau virðast einnig fljót að skjóta upp kollinum
um listamenn sem almennt eru viðurkenndir sem
skapandi og frumlegir (hvað sem það annars
merkir) ef þeir eiga mikilla vinsælda að fagna eða
tengja sig með einhverjum hætti peningaöflum og
markaði. Tenórarnir þrír eru gott dæmi, Pav-
arotti, Domingo og Carreras, sem syngja mun hér
á landi í komandi viku og fjallað er um í Lesbók í
dag. Og í vikunni fékk breski rithöfundurinn Fay
Weldon fyrir ferðina eftir að hafa gert fáheyrðan
samning við skartgripaframleiðandann Bulgari
um samningu skáldsögu þar sem nafn fyrirtæk-
isins kemur ítrekað fyrir, eins og greint er frá í
dálknum um erlendar bækur á þessari síðu.
IV Spyrja má hvort þessi viðhorf og harðir dóm-ar sem þeim fylgja iðulega eigi rétt á sér. Lita
tvö hundruð ára gömul viðhorf rómantíkurinnar
ef til vill sýn okkar? Í sögulegu samhengi mætti
líka velta því fyrir sér hvort svipuð viðhorf hefðu
getað átt við listamenn á borð við Michelangelo og
Da Vinci sem voru sannarlega ofurseldir kapítali
samtíma síns. Og hvað með hirðskáld konunga?
Eru dróttkvæðin ómerkilegt popp?
NEÐANMÁLS
ÞÓTT mér finnist oft erfitt að skrifa
eru ritstörf það skemmtilegasta
sem ég geri. Þar liggur mesta
ástríðan. Í myndlistinni er ég meiri
skipuleggjandi. Gleðin þar felst í
að vinna með öðru fólki. Í skrif-
unum er maður hins vegar aleinn
en fullur af fólki. Svo á ég annan
heim sem heitir Vasaleikhúsið.
Það er mest óuppsetjanleg sviðs-
verk, skrifuð upphaflega fyrir út-
varp og bók þótt eitthvað hafi rat-
að inn í sjónvarp líka. Það hafa
reyndar margir reynt að setja
vasaleikritin á svið og engum tek-
ist eins vel og Stefáni Jónssyni
sem bjó til frábæra sýningu úti í
Flensborg fyrir nokkrum árum.
Vasaleikhúsið er skrifað fyrir leik-
svið hugans og þess vegna miklu
myndrænna en önnur leikrit eftir
mig. Það er gaman að skrifa
myndir, þótt ég geti ekki gert slíkt
fyrir alvörusvið. Eins og þegar
Blíðfinnur varð til, þá fór ég bók-
staflega inn í þann heim. Steig
inn í myndina.
[...]
Maður kemur inn í Háskólann
tiltölulega tilgerðarlegur úr ís-
lenskunámi menntaskólans upp úr
1980 og getur ekki skrifað setn-
ingu án þess að hún sé lúmskt
stuðluð. Það hemar yfir alla polla
og maður er voðalega mikið á
ferð með rökkrinu að vitja um silf-
urfiskana í möskvum trjánna. Það
var fátt sem hvatti til sjálfstæðrar
hugsunar í þessum listasöfnum ís-
lenskunnar. Ég fékk nasasjón af
því í menntaskóla og svo staðfest-
ingu á því í Háskólanum, að
svona skrifuðu menn á Íslandi sem
vildu láta taka sig alvarlega. En
ekki svona. Maður hafði á tilfinn-
ingunni að góðskáldin gætu ekki
einu sinni gert það öðruvísi en
skáldlega með sínum Amors fylli-
penna.
Þorvaldur Þorsteinsson
„Ský“
Hjá Leikfélagi
Akureyrar
Það er ekki hægt að segja að
ég hafi tekið við góðu búi því að
ég þurfti að byrja að vinna ým-
islegt frá grunni og þar á ég ekki
síst við samskipti leikhússins við
áhorfendur. Þetta var meginverk-
efnið þegar ég byrjaði aftur en
það er ekki mitt að dæma um
hvernig til hefur tekist.
Sigurður Hróarsson
ak
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
Rof í landslagi.
EN EKKI
SVONA