Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. SEPTEMBER 2001
Á
SINN hátt má segja að
kvikmyndin Dagbók
Bridget Jones sé ekki bara
aðlögun á samnefndri
skáldsögu, heldur einnig
eins konar aðlögun á
skáldsögu Jane Austen,
Hroki og hleypidómar, eða
kannski frekar á samnefndum sjónvarpsþátt-
um gerðum eftir þeirri skáldsögu. Aðalkarl-
leikari þeirra þátta, Colin Firth, leikur sam-
svarandi karlhetju Bridget Jones
kvikmyndarinnar og þannig eru tengsl mynd-
arinnar við sjónvarpsþættina undirstrikuð. Að
auki leikur Hugh Grant annað aðalhlutverk, en
hann lék eitt aðalhlutverkið í kvikmyndinni
Sense and Sensibility sem einnig var byggð á
skáldsögu Austen. Dagbók Bridget Jones er
því einskonar aðlögun á Austen-heiminum eins
og hann hefur birst í kvikmynduðu formi tí-
unda áratugarins.
Kvikmyndin um Bridget Jones er gott dæmi
um þau flóknu tengsl milli skáldsagna, kvik-
mynda, og sjónvarpsþátta sem hafa hrist ræki-
lega upp í öllum hugmyndum um „aðlaganir“,
sem einfalda og einhliða tilfærslu frá bók yfir í
mynd. Þær fjölmörgu kvikmyndir og sjón-
varpsþáttasyrpur sem gerðar hafa verið eftir
sögum Austen eru einstaklega gott dæmi um
þetta, að því leyti sem þær birta hvernig aðlag-
anir geta verið af ólíku tagi og tengsl skáld-
sögu og kvikmyndar oft öllu flóknari en virðist
við fyrstu sýn.
Við skulum byrja á öfugum enda.
I
Duldir drekar (drekar, ástin?)
Mynd taiwanska leikstjórans Ang Lee,
Krjúpandi tígur, dulinn dreki, var kynnt sem
„Jane Austen með bardagalistaívafi.“ Sagan
gerist í Kína snemma á 19. öld og segir frá
tveimur bardagalistamönnum, Li Mu Bai og
Yu Shu Lien, og árekstrum þeirra við unga og
villta bardagakonu, Jen. Li og Yu eru ástfang-
in, en strangar hefðir og heiðursreglur hafa
meinað þeim að eigast. En nú hefur Li ákveðið
að setjast í helgan stein og eyða því sem eftir
er af lífinu með Yu. Til þess að innsigla þetta
færir hann henni sverð sitt, til að setja það í
geymslu hjá sameiginlegum vini þeirra. En of-
urhuginn Jen stelur sverðinu og Li og Yu
verða að bjarga málunum.
Myndin er um þriggja tíma löng og þrátt
fyrir að um helmingi þess tíma sé vel varið í
fallegustu bardagalistasenur sem sést hafa á
hvítu tjaldi þá er hinum helmingnum ekki síð-
ur vel varið í hádramatíska rómantík. Senurn-
ar með Li og Yu eru hlaðnar tilfinningu sem
minnir ekki lítið á rómantískar senur í Austen
myndum, að því leyti að fátt er sagt, mynda-
vélin fylgir augum elskendanna og orð eins og
ljúfsár og þrunginn banka óbeðin uppá. Líkt
og í Austen myndunum eru það konur sem eru
í aðalhlutverkum, og átökin eru fyrst og
fremst á milli þeirra, öll ást er í leynum og
reglur samfélagsins meina elskendum að eig-
ast; mesti munurinn liggur kannski í því
hvernig allt fer að lokum.
Þrátt fyrir að hinn ofurenski heimur Austen
virðist eins fjarlægur nítjándu aldar Kína og
hægt er, þá er svona eftir á að hyggja bara af-
skaplega viðeigandi að bera þetta tvennt sam-
an. Siðareglur stýra samfélaginu, og agað
samfélag Kína minnir um ótrúlega margt á
hefðarsamfélag Englands – þó ekki væri nema
vegna allrar tedrykkjunnar. Hinsvegar er
ólíklegt að þessi fundur ólíkra menningar-
heima – ensks hefðarfólks og kínverskra bar-
dagalistamanna – gæti orðið nema í kvikmynd.
Því það er einmitt kvikmyndin sjálf, kvik-
myndamenningin og beiting myndavélarinnar
sem byggir upp líkingu milli Austen og Kína.
Eftir að hafa gert tvær myndir í Taiwan,
Eat Drink Man Woman og The Wedding
Banquet, í samvinnu við bandaríska framleið-
endur, færði Ang Lee sig alveg yfir til Banda-
ríkjanna. Fyrsta enskumælandi myndin sem
hann gerði var þó ekki sérlega bandarísk, en
það var hin fræga kvikmyndun á sögu Jane
Austen, Sense and Sensibility. Það þótti með
ólíkindum hvað þessi asíski leikstjóri náði full-
komlega fram hinum fínlegu blæbrigðum
Austen, skáldkonu sem hefur löngum þótt
enskari en allt enskt. Og að sama skapi er
heillandi að sjá hvernig hann endurskapar ein-
mitt tök sín á tilfinningaþrungnum ljúfsárum
(hvað sagði ég?) andartökum og augnatillitum
Austen í Krjúpandi tígri, duldum dreka.
Myndatakan krefur áhorfandann um óvæntan
en jafnframt heillandi samanburð á gerólíkum
menningarheimum og vekur óhjákvæmilega
upp spurningar um hin fjölbreyttu menning-
artengsl kvikmynda og bókmennta.
II
Vonir og væntingar (ah, Hugh Grant)
Sense and Sensibility var sú fyrsta af Aust-
en myndum tíunda áratugarins sem vakti
verulega athygli. Myndin var frumsýnd árið
1995, sama ár og sjónvarpsþættirnir Hroki og
hleypidómar rúlluðu upp áhorfendum BBC.
Það stóð heilmikill styr um þetta allt saman:
myndin hafði verið draumaverkefni leikkon-
unnar Emmu Thompson í mörg ár, en hún
skrifaði handritið. Þegar loks fékkst fjármagn
var Thompson skilin við frægan eiginmann
sinn, Kenneth Branagh og tekin saman við
yngri mann, Greg Wise, sem lék hlutverk flag-
arans Willoughby í myndinni. Thompson (þá
þrjátíu og sex) þótti allt of gömul í hlutverk El-
inor – sem á að vera nítján – og svo framvegis.
Gott ef Ang Lee þótti vart nógu enskur. En
hvað sem öllum þessum ástardrömum leið sló
myndin í gegn, enda á ferðinni aðlögun sem
tókst að ná jafnvægi milli tveggja helstu skylla
og karibdísa aðlagana: myndin er bæði „trú“
skáldsögu Austen, og „sjálfstætt“ verk.
Nú er ástæða til að staldra við og ræða þessi
hugtök aðeins. Fyrra hugtakið, það að vera
„trúr“ skáldsögunni, er algengasta viðmiðið
þegar meta á kvikmynd sem byggð er á skáld-
verki. Kvikmyndin er metin út frá samanburði
við skáldritið, hvernig hún „nær“ skáldsög-
unni, hversu vel hún heldur sig við hana og er
henni „trú“. Þessi trúfesta er mjög mikilvæg í
umræðu um kvikmyndaaðlaganir, því hún gef-
ur sér svo ljóslega að kvikmyndin sé eftirlík-
ing, einskonar útgáfa af skáldsögunni, en ekki
sjálfstætt verk. Við sjáum stigveldið hreinlega
birtast í orðinu að-lögun, sem gefur sér að ver-
ið sé að laga að nýju formi, skapa eftirmynd,
og jafnframt kemur klárt fram að skáldsagan
er hrein frummynd. Þessi hugsun gefur sér
einnig mjög einfalt stigveldi milli skáldsögu og
kvikmyndar þar sem skáldsagan, hið ritaða
mál, er talið æðra kvikmyndinni, sem mynd-
rænu efni, ímynd, sem er þá eftirlíking af
frummynd skáldsögunnar. Og í þessu stigveldi
getur kvikmyndin aldrei unnið, því miðlunar-
aðferð hennar, sjálf myndin, er bundin í þetta
gildismat orða og mynda, og því er myndin
alltaf, fyrirfram skilgreind sem síðri, eða
óæðri, hvort sem þetta er gert á meðvitaðan
hátt eða ómeðvitaðan. Að auki kemur þarna
greinilega fram gildismunurinn á afþreyingu
og fagurmenningu – því ekki má gleyma því að
hið almenna og undirliggjandi viðhorf til kvik-
myndana á skáldritum er að þar sé verið að
gera fagurmenningu að afþreyingu, að því
leyti sem ritverk er tengdara fagurmenningu,
en kvikmyndin álitin afþreying, eða fjölda-
menning. Þetta verður sérstaklega áberandi
þegar klassísk kanónuverk eins og skáldsögur
Austen eru mynduð.
Á undanförnum árum hefur þetta viðhorf til
aðlagana verið gagnrýnt sterklega. Bent hefur
verið á að kvikmynd er ekki myndskreyting á
skáldsögu, útgáfa af henni, eða eftirlíking.
Kvikmynd er alltaf „sjálfstætt“ verk og hlýtur
að gera þá kröfu að vera metin á eigin for-
sendum. Það að bera hana einhliða saman við
eina bók sem hún sækir efnivið til er heftandi,
því kvikmyndun er miklu margháttaðri sam-
setning en svo. Hver kvikmynd er flókinn vef-
ur annarra mynda sem móta hana og skipta
máli ekki síður en skáldsagan sem hún „er
byggð á“. Að því leyti er hún ekki bundin
skáldsögunni, sem er oft ekki annað en hrá-
efni, eitt hráefni af mörgum.
Og þetta kemur einmitt svo vel fram í mynd-
unum á skáldsögum Austen.
III
Hvítir hestar (en hvað með Darcy?)
Eitt af því augljósasta sem gerist í ferlinu
frá bók til myndar, er það að efni bókarinnar,
umhverfi hennar og hugmyndaheimur eru
færð í myndrænt form. Tökum dæmi: tvær
dramatískustu og jafnframt rómantískustu
senurnar í mynd Lee, Sense and Sensibility,
eru atriðin þar sem Marianne hleypur um í
rigningu. Í fyrra atriðinu hleypur hún niður
grasi gróna brekku í haugarigningu og dettur
og snýr á sér ökklann. Út úr rigningarþokunni
kemur skyndilega maður ríðandi á hvítum
hesti. Riddarinn fleygir sér af baki og fellur á
kné við hlið Marianne, kannar meiðsl hennar
kurteislega og tekur hana svo í fangið og ber
hana heim, kynnir sig þar sem Willoughby,
segir einn brandara og fer. Í þessari senu
kristallast rómantíska hliðin á Austen, með til-
heyrandi tengslum við gotnesku hefðina.
Riddarinn á hvíta hestinum kemur stúlku í
nauð til bjargar og úr þessu verður eldheitt
ástarævintýri. En að þessu sinni reynist ridd-
arinn ekki allur þar sem hann er séður, Marí-
anna tapar sér í ástarsorg og í öðru hádrama-
tísku atriði undir lok myndarinnar rýkur hún
af stað í aðra örlagaríka gönguferð; sem er
einskonar spegilmynd þeirrar fyrri að því leyti
sem það húðrignir, stúlkan verður gegndrepa
og – örmagna af langvarandi sulti vegna ást-
arsorgarinnar – fellur í yfirlið og út úr rigning-
unni kemur karlmannleg hetja, Brandon of-
ursti, grípur hana í fang sér og ber hana í
húsaskjól. Úr þeirri riddaramennsku verður
hins vegar hjónaband.
Þessi atriði eru svo fimlega felld inn í hug-
myndaheim skáldsagna Austen að þeir sem
þekkja skáldsöguna vel verða steinhissa þegar
þeir uppgötva að hvorugt atriðið er þar að
finna. Eða allavega ekki í þessu formi. Í skáld-
sögunni kemur Willoughby barasta labbandi í
rigningunni, enginn hestur í nánd. Og hitt at-
riðið er klassískt dæmi um sjónræna áherslu;
það speglar hina hetjusenuna og þjónar því
hlutverki að láta okkur áhorfendur átta okkur
á því að ást Maríönnu getur fullt eins flust yfir
á Brandon. Því í bókinni, í bókinni góðir les-
endur, þá ber Brandon ofursti Maríönnu aldrei
inn í hús. Eftir ítrekaðar rigningargönguferðir
veikist Maríanna heiðarlega, og leggst í rúmið.
Það er best að ítreka það að þessar viðbætur
þeirra Thomson og Lee eru á engan hátt að-
finnsluverðar: þær falla gersamlega að hug-
myndum okkar um Austen, heimi hennar og
rómantískum ímyndum hetjunnar – sem verð-
ur að vera á hvítum hesti, þannig tekur hún sig
best út á mynd. Hins vegar er ekki úr vegi að
benda á að viðbætur af þessu tagi eru ekki al-
saklausar: þær fela í sér ákveðna túlkun,
ákveðin skilaboð til áhorfandans. Í fyrsta lagi
eru vaktar með áhorfandanum falskar vænt-
ingar vegna Willoughby; við sjáum hann sem
dæmigerða glæsilega hetju, og því verður fall
hans mun hærra en annars. Að sama skapi
sættir spegilmynd síðara atriðins okkur við
það að Maríanna, hin lífsglaða, öra og sjálf-
RÓMANTÍSK ÆVINTÝRI
„Ó, og svo má ekki gleyma þeim nauðsynlega
hæfileika að sniðganga alla pólitík og hella sér
heilshugar út í þá dásamlegu rómantík sem Jane
Austen hefur upp á að bjóða, hvort sem er í
skáldsögunum eða aðlögunum.“
HETJUR OG DREKAR
E F T I R Ú L F H I L D I D A G S D Ó T T U R
Morgunblaðið/Ásdís
„Kvikmyndin er metin út frá samanburði við skáldritið, hvernig hún „nær“ skáldsögunni, hversu
vel hún heldur sig við hana og er henni „trú“.“