Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. SEPTEMBER 2001
H
VER er þessi Carreras?
Þegar óperutónleikar
aldarinnar í Caracalla í
Róm árið 1990 innsigluðu
frægð tenóranna þriggja,
var nafn Josés Carreras
minnst þekkt. Pavarotti
hafði þegar skapað sér nafn
sem einstakur úrvalssöngvari á 7. áratugnum,
og hafði þegar hlotnast talsverð frægð í byrjun
áttunda áratugarins. Þá voru Domingo og
Carreras enn grænjaxlarnir í tenóradeildinni,
þar sem ríkjandi nöfn voru Franco Corelli,
Carlo Bergonzi, Nikolai Gedda og Alfredo
Kraus. Domingo sló í gegn í Covent Garden
1970 og leið hans á stjörnuhimininn var greið
eftir það. Með sígildum óperumyndum Zeff-
irellis: La Traviata, I Pagliacci og Otello
snemma á níunda áratugnum var heimsfrægð
Domingos innsigluð. Talið var að um ein millj-
ón manna í 117 löndum hafi horft á Domingo í
víðfrægri sjónvarpsuppfærslu á Toscu á sögu-
stað óperunnar í Róm.
Carreras þurfti að bíða lengur. Þótt hann
væri sannarlega að gera góða hluti, og næði
langt, var hann ekki stjarna á borð við hina tvo.
Hann var á hápunkti ferils síns á miðjum ní-
unda áratugnum þegar veikindi settu strik í
reikninginn, og svo virtist sem ferill hans væri
þá á enda. Það var því með ólíkindum að hon-
um skyldi takast, eftir að vera vart hugað líf, að
snúa aftur og verða meir en bara frægur óp-
erusöngvari, og hlotnast sú stjörnufrægð sem
hann öðlaðist með tónleikunum í Caracalla í
Róm 1990. Nafn hans varð samstundis jafn
tamt í munni óperuaðdáenda og nöfn hinna
tveggja – hann varð einn þeirra þriggja bestu
og nafntoguðustu sem um getur í söngsögunni,
ef frá er skilinn Caruso, sem var ef til vill fyrsti
söngvarinn til að öðlast slíka ofurfrægð.
José Carreras hóf feril sinn í heimaborg
sinni Barselóna, þar sem hann söng hlutverk
Ismaele í Nabucco eftir Verdi. En söngurinn
var þó ekki nýr fyrir Carreras. Sjálfur hefur
hann sagt að barnæska sín hafi einkennst af
söng og enn meiri söng. Og þegar fjölskylda
hans var búin að fá nóg, lokaði hann sig inni á
baði og söng enn meira.
Söngelskur drengur
Josep Carreras fæddist 5. desember 1946 í
Barselóna, höfuðborg Katalóníu. Fjölskylda
hans flutti til Argentínu í leit að betra lífi þegar
hann var enn barn, en vistin þar stóð ekki und-
ir væntingum, og fjölskyldan sneri til baka til
Spánar innan árs. Faðir hans var kennari og
móðir hans hárgreiðslukona og hann átti tvö
eldri systkini. Faðir hans barðist með lýðveld-
issinnum í borgarastyrjöldinni á Spáni, og eftir
það átti hann erfitt uppdráttar; fékk ekki leng-
ur starf sem kennari, og gerðist því umferð-
arlögreglumaður. Sagan segir að á skipinu
sem flutti fjölskylduna heim frá Argentínu hafi
Carreras, fimm ára, skemmt ferðafélögunum
með söng. Hann söng fyrir kúnnana á hár-
greiðslustofu móður sinnar, og þegar hann
hafði fengið að sjá Mario Lanza í kvikmyndinni
um Caruso var hann óstöðvandi og söng arí-
urnar úr myndinni í tíma og ótíma. Aría her-
togans af Mantúu, La Donna e Mobile úr Rigo-
letto varð honum sérstaklega kær og hún var
sungin oftar en annað. Söngurinn var honum
árátta, sem ekki lét undan þótt hann hæfi pí-
anónám, átta ára gamall. Hann vildi syngja, og
hann söng vel. Það var eftir honum tekið, og
músíkhæfileikar hans voru ótvíræðir. Móðir
hans fékk því framgengt að hann komst í tíma í
Konservatoríinu í Barselónu eftir að venjuleg-
um skóladegi lauk á daginn, og þar fékk hann
fyrst formlegt tónlistarnám. Átta ára gömlum
var honum boðið að syngja uppáhalds aríuna
sína, La Donna e Mobile, í Spænska ríkisút-
varpið, og sú upptaka af sópraninum Carreras
er ennþá til og hana má heyra í myndbands-
ævisögu söngvarans. Ellefu ára var hann kom-
inn á svið óperunnar í Barselónu, Gran Teatro
del Liceo, þar sem hann söng hlutverk drengs í
El retablo de Maese Pedro eftir Manuel de
Falla. Þeir sem sáu La Bohéme í Íslensku óp-
erunni í fyrra muna eftir atriði í öðrum þætti
þar sem krakkar voru að tuskast í leikfanga-
sala og sníkja dót; trompet og leikfangahest.
Skömmu eftir frumraunina í verki Falla, fékk
Carreras að syngja hlutverk forsprakka þessa
krakkahóps í óperunni í Barselónu – lítið hlut-
verk en skemmtilegt. Það mátti ekki tæpara
standa, því nokkrum mánuðum síðar var
Carreras kominn í mútur, og allsendis óvíst
hvað yrði úr rödd hans eftir þau umskipti.
Áhrif Montserrat Caballé
Átján ára var söngglaði sópraninn Carreras
orðinn að syngjandi tenór. Hann vildi enn læra
að syngja og fór til Francisco Puig og Juan
Ruax í Barselónu. Puig hefur hann kallað list-
rænan lærimeistara sinn, og það var hann sem
hvatti Carreras til að prufusyngja fyrir fyrsta
alvöruhlutverk sitt í Liceo óperunni, hlutverk
Flavíós í Normu eftir Bellini. Þetta litla hlut-
verk átti þó eftir að valda straumhvörfum á
ferli hans. Það voru ekki bara óperugestir og
gagnrýnendur sem voru frá sér numdir af feg-
urð þessarar raddar; prímadonnan, Montserr-
at Caballé, sem var í titilhlutverkinu, var heill-
uð, og bað um að hann fengi að syngja á móti
sér hlutverk Gennaros, aðalkarlhlutverkið í
óperu Donizettis, Lucretia Borgia. Carreras
lítur á það sem sinn fyrsta sigur á óperusviði,
og á sama tíma debút sem alvöru söngvara.
Montserrat Caballé átti eftir að reynast
Carreras haukur í horni. Hún kom því einnig
til leiðar að Carreras, aðeins 25 ára, söng með
henni í tónleikauppfærslu á óperunni Maríu
Stúart eftir Donizetti, og saman sungu þau
meir en 15 óperur inn á hljómplötur. Þekktur
enskur óperugagnrýnandi, Alan Blyth, var í
Royal Festival Hall þegar María Stúart var
sungin. Í dómi sínum sagði hann: „Þetta var
eitt af þeim augnablikum þegar maður áttar
sig á því samstundis og ósjálfrátt, að maður er
að upplifa eitthvað algjörlega nýtt – nýjan og
alveg einstakan talent. Tenórröddin bjó yfir
djúpstæðri fegurð, með dökkum blæ í anda
spænsku tenórhefðarinnar. En það var ekki
allt og sumt; eigandi raddarinnar, José Carr-
eras, vissi nákvæmlega hvernig átti að beita
henni til að ná fram bestu hugsanlegu áhrifum,
og það sem var líka mikilvægt var, að hann
hafði geislandi fas þess sem fæddur er með
hæfileikann til að tjá og túlka.“
„Fullkominn listamaður“
José Carreras var nú kominn á skrið og
sporin á óperubrautinni urðu greiðfærari eftir
því sem viðkomustaðirnir urðu fleiri. Óperu-
stjórar hrifust af honum, hann þótti elskulegt
ljúfmenni hvar sem hann kom, en fyrst og
fremst voru það listrænir hæfileikar hans sem
veittu honum brautargengi. Lofti Mansouri,
stjórnandi San Francisco óperunnar, sagði um
hann: „Hann er ein fullkomnasta óperustjarna
sem ég hef nokkurn tíma unnið með. Músík-
hæfileikar hans, gáfur, dramatískt innsæi og
ekki síst yndisfögur röddin gera hann að full-
komnum listamanni.“ Það er sérstakt við feril
Carreras, að þegar hann var 28 ára, á þeim
aldri sem flestir óperusöngvarar eru rétt að
byrja að fá athygli, hafði hann sungið á þriðja
tug aðalhlutverka í óperuhúsum bæði austan
hafs og vestan, og hafði sungið stór hlutverk í
stærstu óperuhúsunum: Hertogann af Mantúu
í Rigoletto í Vínaróperunni 1974; Alfredo í La
Traviata í Konunglegu óperunni í London
1974, Cavaradossi í Toscu í Metropolitan óp-
erunni í New York 1974 og Riccardo í Grímu-
dansleik á La Scala í Mílanó 1975. Á hápunkti
ferils síns söng Carreras í meir en 70 sýn-
ingum á ári og var á stöðugu flakki milli
stærstu óperuhúsa heims.
Erfiðleikar og veikindi
Í viðtölum hefur José Carreras lýst því hve
erfitt honum hefur þótt að sameina líf óperu-
söngvarans og fjölskyldumannsins. Hann á tvö
börn með konu sinni, en þau skildu árið 1992.
Hann hefur ýjað að því að streitan vegna
starfsins, og það hvað hann fjarlægðist fjöl-
skylduna á löngum og tíðum ferðalögum hafi
haft þar mikið að segja.
Á hátindi ferils síns, 1987, greindist José
Carreras með hvítblæði og töldu læknar 10%
líkur á að hann myndi lifa sjúkdóminn af.
Carreras var mjög veikur, en meðferð við sjúk-
dómnum tókst vonum framar og hann lifði.
„Heldurðu að Caruso hefði
gert þetta betur?“
Einn af þeim fyrstu sem Carreras tók hús á
eftir veikindin var austurríski hljómsveitar-
stjórinn Herbert von Karajan, en þeir höfðu
unnið saman áður. Carreras dáði Karajan
mjög og sagði um hann í viðtali að Karajan
tækist ævinlega að láta honum líða vel í söngn-
um. Honum fyndist sem Karajan væri eins og
faðir og að hann væri aðeins að stjórna fyrir
sig einan. Þeir Karajan og Carreras áttu sam-
an tíu ára, nána og farsæla samvinnu sem skil-
aði af sér mörgum bestu listrænu sigrum
söngvarans, bæði á óperu- og tónleikasviði og á
hljómplötum. Karajan lýsti dálæti sínu á
Carreras í viðtali sem tekið var við hljómsveit-
arstjórann aldna árið 1989, skömmu áður en
hann lést. Þar segir Karajan við blaðamann-
inn: „Ég vil gjarnan spila fyrir þig upptökuna
af Sálumessu Verdis. Heldurðu að Caruso
hefði gert þetta betur? Ég efa það. Carreras
hefur átt við þessi átakanlegu veikindi að
stríða, en hann er vongóður. Hann hefur lýst
því fyrir mér hve skelfileg reynsla þetta hafi
verið honum. Og nú er hann á kafi í að koma á
fót stofnun til hjálpar öðrum hvítblæðisjúk-
lingum. Það er ekki hægt annað en að dást að
þessum manni. Þetta hefur hann lifað, og er
enn ungur. Ég vona bara að hann eigi eftir að
eignast annan söngferil eftir þetta.“
Dagar ofurfrægðar
Eftir veikindin fór Carreras aftur af stað
með miklum stæl, og vonir Karajans rættust.
Á árunum rétt fyrir 1990 komst nafn hans aft-
ur á lista yfir eftirsótta söngvara, en í stað þess
að syngja í óperum hallaði hann sér í meira
mæli að tónleikasviðinu og hljóðritunum. Í dag
syngur hann ekki nema í einni til tveimur óp-
eruuppfærslum á ári. Tónleikarnir í Caracalla í
Róm lyftu honum svo á stall sem hann hafði
aldrei áður komist á. Hann varð heimsþekktur
og frægð hans náði langt út fyrir raðir venju-
legra óperuunnenda; hann
naut alþýðuhylli sem einn
mesti söngvari okkar sam-
tíðar. Þar spilaði sjálfsagt
líka inn í aðdáun fólks á því
hvernig hann barðist við
veikindi sín og reis upp að
nýju; en músíklega séð var
þessi frægð engu að síður
vel verðskulduð. Fjölmarg-
ir söngvarar standa á
brúnni milli frægðar og
þeirrar ofurfrægðar sem
féll honum, Domingo og
Pavarotti í skaut. Við
þekkjum það hér heima
hvernig talað er um söngv-
arana okkar. Það er eitt að
vera frægur og annað að
komast á tindinn. En oft er
það lítið meir en tilviljun
sem ræður hverjir ná þeim
árangri, og það eru margir
jafn góðir, eða næstum jafn
góðir sem sitja eftir. Þar
kemur líka fleira til, eins og
peningar, auglýsingar og
trú umboðsmanna á sínum
mönnum.
Eitt af markmiðum með
tónleikunum í Caracalla var
að safna fé til styrktar hvít-
blæðistofnun Carreras, og
annað að gefa stóru nöfnunum, Pavarotti og
Domingo, tækifæri til að bjóða litla bróður í
listinni velkominn til heilsu og starfa. Carreras
hefur fundið sér nýtt viðfangsefni í aðstoð við
hvítblæðisjúklinga og hluti ágóða margra
þeirra tónleika sem hann syngur á rennur til
stofnunar hans, The José Carerras Internat-
ional Leukemia Foundation.
Veigrar sér ekki við að
læra ný hlutverk
Carreras er nú á miðjum sextugsaldri. Rödd
hans er eldri og dekkri en hún var, en enn þyk-
ir hún búa yfir þeirri hunangskenndu mýkt
sem gagnrýnendur og óperugestir heilluðust
svo af á árum áður.
Fáir söngvarar hafa sungið jafn mörg og
fjölbreytt hlutverk og Carreras. Auk þess að
syngja öll helstu tenórhlutverk óperubók-
menntanna, hefur hann ekki veigrað sér við að
læra hlutverk í minni og lítt þekktari verkum,
en það er eitthvað sem rennur mótstöðulítið af
mörgum söngvurum því meiri sem frægðin og
framinn verður.
Samvinnan við Domingo
og Pavarotti
Samvinna Carreras með Domingo og Pav-
arotti hefur farið fyrir brjóstið á mörgum þeim
er hafa talið sig sanna óperuunnendur. Skrum-
ið og sölumennskan sem fylgdi þeim viðburði
þóttu ekki par fín og jafnvel niðurlægjandi fyr-
ir óperulistina og heiður listamannanna.
Tenórarnir þrír hafa hver sinn stíl, og ólíkar
raddir, þótt allir séu þeir tenórar. Pavarotti er
gamli maðurinn, með óviðjafnanlega raddfeg-
urð, og ágætur maður lýsti honum sem komm-
óðu – það þarf ekki annað en að draga út skúff-
una, og unaðslegir tónarnir streyma út í
fullkomnum hendingum, algjörlega áreynslu-
laust. Nú er hans tími senn á enda, og lík-
amlegt ástand veldur því að hann kemur æ
sjaldnar fram. Domingo er töffarinn í hópnum
– hefur gert ótrúlega góða hluti í söngnum,
með fallega rödd, frábært músíkalitet og mik-
inn sviðssjarma. Hann er nú æ meira farinn að
snúa sér að hljómsveitarstjórn, sem er hans
fyrsta fag í tónlistinni. Carreras aftur á móti er
enn ungi drengurinn, og á líklega mest eftir í
söngnum af þremenningunum. Rödd hans er
enn falleg, og enginn efast um músíkalska
hæfileika hans. Mjúkar, tærar raddir eins og
hans, eldast líka betur en harðar, og enn hefur
hann hæfileikann til að lita hana með þeim
blæbrigðum sem hentar hverju sinni. Það hef-
ur verið sagt um Carreras að enginn söngvari
búi yfir jafn mikilli ástríðu í söngnum, ástríðu
sem skapast bæði af fegurð raddar hans og
einstökum túlkunarhæfileikum, jafnvel þótt
röddin eldist. Ef þetta er raunin á José Carrer-
as eftir marga góða daga í óperunni og á svið-
inu, aðdáendum sínum til yndis og upplifunar.
HUNANGSRÖDD MEÐ
LJÓÐRÆNA FEGURÐ
Einn frægasti tenórsöngvari samtíðarinnar, José
Carreras, syngur á Íslandi á mánudagskvöld.
BERGÞÓRA JÓNSDÓTTIR segir frá ferli söngvarans
með hunangsröddina sem stóð á hápunkti ferils síns
þegar hann veiktist og var vart hugað líf, en náði að
rísa í annað sinn til enn meiri frægðar.
José Carreras, einn frægasti tenórsöngvari samtímans.
begga@mbl.is