Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. SEPTEMBER 2001 11
ALLA ofangreinda hætti mætti kalla þríhenda
þar sem í þeim eru aðeins þrjár hendingar
(braglínur). Fyrsta lína þessara rímnahátta er
lengst, oftast sex kveður en þó stundum fimm
(stuðlafall), en hinar línurnar eru aðeins fjór-
kvæðar.
Braghenda eða braghending er algengust
þessara hátta. Hún kemur fyrir í gömlum rím-
um, til dæmis í Þrymlum sem líklega eru ortar
á fyrri hluta fimmtándu aldar. Fyrst þegar
hátturinn kemur fram ríma allar línur vísunn-
ar saman og má því kalla að það séu einkenni
frumbragarins. Sem dæmi mætti taka þessa
aðsendu vísu eftir ÞK:
Lífsins megn er lagt í dróma, landið sefur.
Einn þó snusar úti refur,
ekkert skjól á fjöllum hefur.
Séu kveður fleiri en fimm í braglínu eins og í
fyrstu línu braghendu verður svonefnd brag-
hvíld eða bragrof og er það táknað með svolitlu
bili á bragmyndinni hér að ofan. Í slíkum brag-
línum eru þrír stuðlar og kemur sá seinasti þá í
fyrri kveðu eftir bragrof.
Frárímuð braghenda er algengur háttur en í
henni ríma seinni línurnar tvær saman en ekki
við þá fyrstu. Undir þeim hætti er eftirfarandi
vísa úr Hlíðar-Jóns rímum Steins Steinars:
Þykir mér á þessum slóðum
þrengjast hagur.
Fáir meta ljóðalestur,
langar mig í Dali vestur.
Einna íburðarmest afbrigði braghendu var
svokölluð skjálfhenda en hún er bæði samrím-
uð og samhend jafnframt því sem innrím lang-
setis er í fyrstu braglínu. Undir þeim hætti orti
Sveinbjörn Beinteinsson svo í Háttatali sínu:
Öxar þungar ófrið sungu yfir hausa,
stríði þrungið stef tók rausa
stálatungan blíðulausa.
Valhent eða valhenda er að því leyti einu
frábrugðin braghendu að allar línur hennar
eru stýfðar (þ.e. enda á einliðum). Valhent
kemur einstaka sinnum fyrir í eldri rímum inn-
an um braghent og í Hjálmþésrímum, sem lík-
lega eru ortar á fyrri hluta fimmtándu aldar, er
heil ríma kveðin undir þessum hætti. Má hér
taka aðsenda vísu útnesjamanns sem dæmi um
háttinn óbreyttan:
Vetur hörfar, vindur þagnar, vaknar sól,
geislum stráir grund og hól,
glæðir líf sem áður kól.
Afbrigði af þessum hætti sem nefnt hefur
verið blíðalag svarar til skjálfhendrar brag-
hendu hvað innrím varðar og er rétt að sækja
aftur í smiðju til Sveinbjarnar Beinteinssonar
um þennan bragarhátt:
Þó ég sendi þér í hendur þetta ljóð
lítt mér endist listin góð,
löngum blendinn kveð ég óð.
Stuðlafall er þriggja lína háttur eins og
braghent og valhent en greinir sig frá þeim að
því leyti að fyrsta línan er fimmkvæð og því
verður engin braghvíld í henni og aðeins tveir
stuðlar. Seinni línurnar eru báðar ferkvæðar
og stýfðar. Stuðlafall kemur fram sem sérstak-
ur rímnaháttur á sextándu öld. Algengast var
frárímað stuðlafall en þá ríma aðeins saman
lokakveður tveggja seinni línanna. Má um það
taka dæmi úr Vilmundar rímum viðutan eftir
Hall Magnússon (d. um aldamótin 1600):
Kóngsson sér að kappann sigrar mæði,
syndur út að sverða grér
síðan hann til landsins ber.
Seinustu vísuna á Sigurður Breiðfjörð en
hún er stuðlafall frárímað mishent og hálfdýrt:
Hjá mér þjóðin heimtar ljóð af sögum
uns ég flæmist út um höf
eða dæmist nár í gröf.
Vísur frá lesendum:
Lesendur eru hvattir til að senda inn vísur
undir ofangreindum
bragarháttum á vefsíðuna:
www.ferskeytlan.is eða í pósti með
utanáskriftinni:
Vísnaþáttur Ferskeytlunnar,
Ferskeytlan,
Háholti 14,
270 Mosfellsbær.
VÍSNAÞÁTTUR
BRAGHENT, VALHENT OG STUÐLAFALL
U M S J Ó N :
K R I S T J Á N E I R Í K S S O N O G J Ó N B R A G I B J Ö R G V I N S S O N
Kristján er íslenskufræðingur og Jón Bragi
verkfræðingur.
Hvernig geta veðurfræðingar
fundið út hvernig veðrið verður
daginn eftir?
Í grunnatriðum þarf tvennt til þess að hægt
sé að spá veðri: Fyrst þarf nákvæman skilning
á þeim náttúrulögmálum sem ráða þróun loft-
hjúpsins. Þessi lögmál eru sértilvik af grund-
vallarlögmálum í aflfræði, varmafræði og
geislunarfræði. Síðan þarf ástand lofthjúpsins
á gefnum tíma að vera þekkt. Þetta er venju-
lega kallað andrúmsloftsgreining, eða bara
greining.
Náttúrulögmálin eru sett fram sem ákveðn-
ar jöfnur, svonefndar grunnjöfnur, sem lýsa
því hvernig veðrið þróast frá gefnum upphafs-
gildum. Í stuttu máli þarf einungis að gera
tvennt þegar spáð er fyrir um veðrið:
(i) Afla sér staðgóðrar greiningar sem má
nota sem upphafsgildi fyrir grunnjöfnurnar.
(ii) Leysa þessar jöfnur til að sjá hvernig
veðrið verður í framtíðinni.
Þetta er þó hægara sagt en gert. Grunnjöfn-
urnar eru gífurlega flóknar og oftast er notast
við einfaldanir þegar þeim er beitt. Báðir
þættirnir hér að ofan geta valdið óvissu í spá,
upphafsgildin geta gefið ónákvæma mynd af
raunverulegu ástandi andrúmsloftsins og eins
geta einfaldanirnar leitt til villandi niðurstöðu.
Fyrir vikið eru því takmörk sett hversu langt
fram í tímann veðurspáin er marktæk.
Á síðustu áratugum hafa verið þróuð sér-
stök tölvuforrit sem leysa grunnjöfnurnar með
tölulegum aðferðum. Þessi forrit eru kölluð
veðurspálíkön og þróun þeirra hefur haldist í
hendur við tölvubyltinguna og í sumum til-
vikum verkað sem drifkraftur á framfarir í
þróun ofurtölva.
Ef veðurspá sem unnin er á Veðurstofu Ís-
lands og miðlað á rás 1 í Ríkisútvarpinu er
lögð til grundvallar er atburðarásin við gerð
hennar og miðlun í grófum dráttum þessi:
I. Veðurathugunum og mælingum á ástandi
andrúmsloftsins er safnað saman frá öllum
heimshornum, bæði á landi, sjó og í lofti. Um er
að ræða athuganir á mönnuðum stöðum á landi
og á skipum, sjálfvirkar veðurmælingar á landi,
háloftastöðvar á landi og á skipum, sjálfvirkar
athuganir úr flugvélum, veðurratsjám og veð-
urduflum á sjó, ýmsar beinar mælingar,
myndatöku og ratsjármælingar úr gervitungl-
um og fleira. Þessar upplýsingar fara svo um
alþjóðlegt fjarskiptanet til allra ríkisveðurstofa
á jörðinni. Þannig eru gagnkvæm skipti á upp-
lýsingum hornsteinn að öllum veðurspám.
II. Þrátt fyrir að þessar upplýsingar berist á
misjöfnum tíma er með tölvutækninni hægt að
„reikna“ þær til sameiginlegs upphafstíma og
þannig er ástand andrúmsloftsins kortlagt eins
nákvæmlega og kostur er. Þetta er gert einu
sinni til tvisvar á sólarhring fyrir alla jörðina en
tvisvar til fjórum sinnum á afmarkaðri svæð-
um. Til spágerðar fyrir einstök lönd eða lands-
hluta er gögnum safnað saman á 1–3 klukku-
stunda fresti eða jafnvel oftar. Í lok þessa
skrefs má segja að greiningin sé tilbúin.
III. Enn eru veðurspálíkön ekki „keyrð“
reglulega á Veðurstofunni og því notast stofn-
unin við niðurstöður úr svæðalíkönum, bæði frá
bresku veðurstofunni en einnig útreikninga
sem gerðir eru á dönsku veðurstofunni úr veð-
urspálíkani (HIRLAM) sem Veðurstofan á
ásamt átta öðrum veðurstofum í Vestur-
Evrópu. Þessir útreikningar eru notaðir til að
vinna veðurspána fyrir næstu 36 klukkustund-
irnar.
IV. Þessar tölvuspár, ásamt greindum veð-
urkortum þar sem veðurfræðingur á vakt
teiknar inn á skil, þrýstilínur, úrkomusvæði og
fleira, eru síðan grundvöllur þeirra spáa sem
miðlað er frá Veðurstofu Íslands. Veðurfræð-
ingur skrifar texta spárinnar og stýrir hinni
myndrænu framsetningu. Líklegt er að á
næstu árum verði allar veðurspár að mestu
leyti unnar með sjálfvirkum hætti undir um-
sjón og eftirliti veðurfræðings. Nú eru spárnar
samdar eða endurskoðaðar á þriggja stunda
fresti allan sólarhringinn og vaktaðar þess á
milli. Þannig er hægt að senda út sérstakar
viðvaranir ef nýjar upplýsingar berast á milli
reglulegra spátíma sem gefa til kynna að veð-
ur muni víkja verulaga frá gildandi spá. Slíkar
upplýsingar berast fyrst og fremst frá skipum
og eru afar mikilvægar fyrir alla veðurþjón-
ustuna.
V. Þegar spáin hefur verið gerð er hún lesin
af aðstoðarmönnum veðurfræðinga (eftirlits-
mönnum) í Ríkisútvarpinu, rás 1. Einnig er
hún lesin inn á símsvara og send á strand-
stöðvar til lestrar þar, auk þess sem hún fer
sjálfvirkt inn á vefsíðu Veðurstofunnar og
textavarp Sjónvarpsins. Þegar um sjóveð-
urspá er að ræða er hún þýdd á ensku og send
út á NAVTEX fjórum sinnum á sólarhring.
Halldór Björnsson, veðurfræðingur á Veðurstofu
Íslands, og Magnús Jónsson veðurstofustjóri.
Hvaða eldfjall hefur gosið mest?
Virkustu eldfjöll á Íslandi eru sennilega
Hekla, Grímsvötn og Katla. Sé litið svo á, sem
margir gera, að Skaftáreldagosið 1783 tengist
í rauninni Grímsvötnum, eru þau sú eldstöð
sem mest hefur gosið. Lakagígahraunið eitt er
talið vera um 15 km3 – mest að rúmmáli þeirra
hrauna sem runnið hafa á sögulegum tíma. Að
auki eru gos tíð í Grímsvötnum sjálfum, senni-
lega meira en 30 gos á síðustu 400 árum. Ætla
má að samanlagt rúmmál þeirra sé að minnsta
kosti 3 km3 en rúmmál gosmyndana eftir ísöld
(10.000 ár) sem tengjast Grímsvötnum er
sennilega nær 55 km3.
Katla hefur gosið 17 sinnum á sögulegum
tíma. Eldgjá virðist tengjast Kötlu með sama
hætti og Lakagígar tengjast Grímsvötnum, og
þar varð mesta gosið tengt Kötlu árið 934.
Eldgjárhraunið nálgast Lakagígahraunið að
rúmmáli. Sömuleiðis lítur út fyrir að heild-
arrúmmál gosefna frá Kötlu síðustu 10.000 ár
gefi Grímsvötnum lítt eftir.
Hekla hefur gosið að minnsta kosti 17 sinn-
um á sögulegum tíma, fyrst árið 1104, og á 20.
öld var hún sérlega virk – gaus fjórum sinnum:
1947–48, 1970, 1980–81 og 1991. Samanlagt
rúmmál gosmyndana Heklu á sögulegum tíma
er um 7 km3 en eftir ísöld 42 km3.
Þennan samanburð yfir virkni á sögulegum
tíma (1.100 ár) má taka saman í töflu:
Fjöldi
gosa
Gosmynd-
anir í km³
Grímsvötn 100? 18
Katla 17 12?
Hekla 17 7
Sigurður Steinþórsson, prófessor í jarðfræði við
Háskóla Íslands.
HVERNIG ER
VEÐRI SPÁÐ?
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
meðal annars um hvað táknmál er og hvort til sé
alþjóðlegt táknmál, hvað líkindarök og þagnarrök í sagnfræði eru,
hvernig kræklingur er ræktaður og hvort okkur sé nauðsyn á að varð-
veita tungumálið.
VÍSINDI
Morgunblaðið/Golli
Heklugos, gígar í suðurhlíð Heklu.