Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.2001, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. SEPTEMBER 2001 9
merkjanleg áhrif á þær. Hið raunsæislega snið
verksins gerir hins vegar kröfu um slíka þróun
og fyrir vikið verður leikritið nokkuð sundur-
laust og persónusköpunin einfölduð; hver og ein
persóna stendur fyrir ákveðna manngerð frem-
ur en farið sé ofan í tilfinningalega sauma henn-
ar. Galli verksins felst í innri árekstrum þess
þar sem formið stangast á við hina leikrænu frá-
sagnaraðferð. Persónur eru kynntar til sögunn-
ar með breiðum pensildráttum og sagan sögð í
stórum stökkum en nærmyndarform þess setur
áhorfandann í stellingar fyrir nákvæmari úr-
vinnslu á persónulegum og tilfinningalegum
tengslum persónanna. Gauragangur og Þrek og
tár eru aftur á móti dæmi um verk eftir Ólaf
Hauk þar sem þessi frásagnaraðferð og tegund
persónusköpunar helst fullkomlega í hendur við
hið víða og opna form sem þeim verkum var val-
ið. Í Kennarar óskast gerir formið nánast sjálft
kröfu um einhvers konar dramatíska niðurstöðu
– hefðbundin sögulok – en þau fást ekki utan
það að eiginmaðurinn hverfur á braut og sifja-
spellirinn er hindraður í að kenna börnum
áfram en er að öðru leyti látinn óáreittur en þó
sniðgenginn. Hvort draga má þá ályktun af
þessum lokum verksins að lítil samfélög sjái um
sína og blandi helst ekki öðrum utanaðkomandi í
lausn vandamála sinna er áleitin spurning og
hvort það sé þá umfjöllunarefni höfundarins
þegar allt kemur til alls.
Óskastjarnan
Óskastjarnan eftir Birgi Sigurðsson er samið
í anda raunsæis hvað varðar umgjörð og per-
sónusköpun. Staðurinn er sveitabærinn, æsku-
heimili tveggja systra þar sem önnur fór út í
heim og varð þekkt kvikmyndaleikkona og hin
fórnaði glæstum frama sem sellóleikari fyrir
umönnun foreldra og síðar búsins. Hér er stefnt
saman sígildum þemum um skyldur og ábyrgð
einstaklingsins gagnvart sjálfum sér og þeim
sem hann elskar. Hvort vegur þyngra þegar á
reynir og hvort skapar meiri sálarró og lífsham-
ingju þegar öllu er á botninn hvolft. Eins og til
að tengja þetta alþjóðlega og sígilda efni við ís-
lenskan veruleika sérstaklega er fléttað inn í
frásögnina áhyggjum bóndans af afkomu sinni í
ljósi ákvarðana íslenskra stjórnvalda um ís-
lenskan landbúnað um miðjan 9. áratuginn.
Þessari samtímafléttu er nánast ofaukið, hún
gerir verkið heimóttarlegra en ella og dregur úr
þeim dramatíska krafti sem einkennir samskipti
systranna. Að þessu leyti er þetta leikrit sama
marki brennt og Í hvítu myrkri; það gæti gerst
hvar sem er og efni þess tengist ekki séríslensk-
um aðstæðum nema á mjög svo lauslegan hátt.
Það dregur hins vegar alls ekki úr gildi þess eða
krafti sem leikrits og dramatísk uppbygging
hins eldfima sambands milli systranna er frá-
bærlega unnin og fengur að þessu verki í ís-
lenska leikritaflóru.
Kaffi
Kaffi Bjarna Jónssonar gerist í fótboltabæ,
knattspyrna á hug persónanna allra en þó er
það ekki nema á yfirborðinu, knattspyrnuáhug-
inn er eins konar sameiginleg aðferð til afneit-
unar á mikilvægari þáttum mannlegra sam-
skipta. Drykkjuskapur og dauðsfall í
fjölskyldunni setja einnig mark sitt á samskiptin
og þegar gamall vinur, skáld úr höfuðstaðnum,
skýtur upp kollinum brotna vígi vanans end-
anlega.
Bjarni Jónsson er yngstur þessara höfunda
sem hér eru taldir en þeir geta talist til þriggja
kynslóða. Elstur er Birgir, þá Ólafur Haukur og
Karl Ágúst og Bjarni síðan yngstur. Ekki verð-
ur þó séð af þessu fyrsta verki Bjarna að honum
sé sérstaklega hugleikið hlutskipti hans eigin
jafnaldra. Þrjár kynslóðir eiga fulltrúa í Kaffi og
áherslan er á millikynslóðina og finna má því
stað að verkið sé öðrum þræði uppgjör höfund-
arins við æskustöðvarnar; eins konar lifandi
staðfesting þess að viðfang ofangreindra leikrita
sé raunverulegt; Bjarni er sonurinn sem flutti
burt úr plássinu og skrifar síðan um smábæj-
arlífið með sjónarhorni heimsborgarans sem
sest hefur að í höfuðborginni eftir dvöl á er-
lendri grund. Smábæjarlífið, uppruninn, skilur
þó aldrei við hann og verður honum að yrkisefni
umfram annað.
Hinn óvænti gestur
Það er sammerkt öllum leikritunum fimm að
atburðarásin fer af stað við heimsókn einhvers/
einhverra sem verið hefur lengi í burtu. Í öllum
verkunum er lífið á landsbyggðinni kyrstætt og
staðnað, þar gerist ekkert og engar breytingar
eru fyrirsjáanlegar fyrr en skyndilega að ein-
hver stendur á miðju gólfi langt að kominn; hon-
um fylgir tilfinningalegt umrót og uppstokkun. Í
Hafinu er gestahópurinn stærstur, öll börnin og
makar þeirra eru snúin aftur og heimsókn
þeirra mun breyta bæði fjölskyldunni og gamla
bæjarsamfélaginu þannig að það verður aldrei
samt aftur. Konan, gamla kærastan, í Í hvítu
myrkri ætlaði kannski ekki að koma við í þorp-
inu en heimsókn hennar hefur óafturkræf áhrif.
Enginn verður samur aftur, ekkert verður eins.
Tengsl fólksins hafa riðlast, einn er dáinn, aðrir
fara burt. Í Kennarar óskast eru það ungu
kennarahjónin sem kveikja framvinduna og
þegar verkinu lýkur hafa tengsl slitnað og önnur
myndast í staðinn. Leikkonan, systirin sem fór
til Hollywood, er hinn óvænti gestur Óska-
stjörnunnar, uppgjör systranna er afleiðingin.
Skáldið setur líf fjölskyldunnar í Kaffi á annan
endann, heimsókn hans er jafnóvænt fyrir per-
sónur verksins og hún er fyrirsjáanleg fyrir
áhorfandann. Ekkert kemur á óvart eftir að
hinn óvænti gestur kemur óboðinn í Kaffi.
Það er freistandi að nefna verk Sigurðar Páls-
sonar, Einhver í dyrunum, í þessu sambandi,
þar sem höfundurinn leikur sér meðvitað og
markvisst með þessa klisju leikbókmenntanna;
aðalpersónan fær aldrei frið fyrir óvæntum
gestum sem standa óvænt í dyrunum og heimta
athygli þegar hún vildi helst vera ein og ótrufl-
uð. Annað verk og nokkrum árum eldra eftir
Ólaf Hauk Símonarson, Bílaverkstæði Badda
(1987), er byggt á sömu aðferð þar sem Har-
aldur, gamall vinnufélagi Badda og elskhugi
konu hans, snýr aftur á hið afskekkta sveita-
verkstæði hans með hroðalegum afleiðingum.
Brýnt erindi og beittur húmor
Enginn efast um hin dramatísku áhrif þess að
leikrit sé byggt upp í kringum heimsókn
óvæntra gesta. Heimsóknin setur atburðarásina
í gang og veldur óafturkræfum atburðum. Hinn
innri trúverðugleiki verksins byggist heldur
ekki á því hversu dramatísk framvindan verður í
kjölfar heimsóknarinnar. Trúverðugleikinn
byggist á því hversu sannfærandi ástæðu gest-
urinn hefur til að koma í heimsókn. Hvað geng-
ur honum til? Hvers vegna kemur hann? Kemur
hann til þess að hleypa öllu í bál og brand eða
vill hann vel og sér einfaldlega ekki fyrir afleið-
ingarnar af heimsókn sinni? Að þessu leyti er
Hafið best heppnaða verkið af þeim sem hér um
ræðir. Systkinin hafa ekki snúið aftur til að
leggja fæðingarbæ sinn í auðn. Þeim gengur
ekkert annað til en skipta á milli sín lögbundn-
um arfi. Gera upp bú foreldra sinna með lög-
mætum hætti. Þau greinir á um siðferðilegt
réttmæti þess að selja kvótann en þau takast
ekki á um lögmæti eignarréttarins. Hverjar af-
leiðingarnar verða er ekki þeirra að hafa
áhyggjur af, það er stjórnvalda. Styrkur verks-
ins liggur í því grimmilega hlutleysi sem höf-
undurinn nær að halda í lýsingu sinni á þessari
fjölskyldu sem er gegnsýrð eiginhagsmuna-
hyggju og gjörsneydd allri félagslegri sam-
kennd; Hafið verður að einu sterkasta verki
þessa áratugar fyrir þá skörpu sýn sem það
birtir á afleiðingar hægristjórnarstefnu í land-
inu á 9. áratugnum. Brýnt erindi verksins, hár-
beittur húmor og skýr persónusköpun gera svo
verkið að þeirri leikhússkemmtun sem nær þrír
tugir þúsunda áhorfenda nutu á þeim tveimur
árum sem Þjóðleikhúsið sýndi verkið. Vonandi
kemur væntanleg kvikmynd Hafi Ólafs Hauks
Símonarsonar óbrengluðu til skila því að þetta
er verk sem á fyllilega skilið svo varanlega um-
gjörð sem kvikmyndin er.
Einn á ferð um landsbyggðina
Landsbyggðin fær hins vegar á sig annað
svipmót í leikriti Árna Ibsen Himnaríki, þar
sem hópur ungra borgarbúa tekur stefnuna út á
land í sumarhús til þess að njóta kyrrðarinnar
eina helgi. Í farteskinu eru ótal bjór- og brenni-
vínsflöskur ásamt óuppgerðum samböndum og
undirliggjandi ósætti milli persónanna. Lands-
byggðin – eða dreifbýlið öllu heldur – verður hér
eins konar vígvöllur borgarbúans, þar sem hægt
er að öskra hærra, drekka meira, sleppa betur
fram af sér öllum hömlum en í þéttbýlinu heima
fyrir. Þeir sem byggja dreifbýlið koma hvergi
við sögu, þeir skipta engu máli lengur, unga
fólkið af mölinni þekkir þá ekki og veit ekki hvað
þeir standa fyrir. Málsnið verksins er svo þann-
ig uppbyggt að gera má ráð fyrir að íbúar dreif-
býlisins og þessir fulltrúar þéttbýlisins ættu í
erfiðleikum með að skilja hvorir aðra. Að tvö
tungumál eru töluð í landinu án þess að íbúarnir
geri sér grein fyrir því er ein af þeim ályktunum
sem draga má af Himnaríki. Hvort tvær þjóðir
búi í landinu líka er áleitin spurning sem verkið
leggur fyrir áhorfandann. Kemur hér upp í hug-
ann skáldsaga Huldars Breiðfjörð, Góðir Íslend-
ingar, þar sem ungur borgarbúinn ferðast um
landið að vetri til og kynnist landi og þjóð sem
hann vissi ekki að væri til nema af afspurn.
Sögumaður er útlendingur í eigin landi, fákunn-
andi um sögu og líf þess fólks sem hann er
sprottinn af; tengsl þéttbýlis og dreifbýlis eru
endanlega rofin nema þegar borgarbúinn gerir
svona einstaklega meðvitaða tilraun til þess að
nálgast landsbyggðina og skrifar svo ferðasög-
una í stíl landkönnuðar sem hætt hefur sér á
óþekktar slóðir. Þar með eru skilin orðin algjör
og fullkomnar andstæður hafa skapast, lands-
byggðin er framandi heimur þar sem allt önnur
gildi og viðmið ríkja; borgarbúinn sem hættir
sér á þær ókunnu slóðir snýr aftur sigri hrós-
andi og skrifar ferðasögu sína í sama anda og
göngugarpurinn sem gekk einsamall á norður-
pólinn.
havar@mbl.is
Hafið (1992) eftir Ólaf Hauk Símonarson. Leikarar: Margrét Guðmundsdóttir, Lilja Guðrún Þorvaldsdóttir, Þórey Sigþórsdóttir, Randver Þorláksson,
Stefán Jónsson, Edda Arnljótsdóttir og Pálmi Gestsson.
n. Leikari: Atli Rafn Sigurðarson.
Ragnheiður Steindórsdóttir og Kristbjörg Kjeld.
arar: Elva Ósk Ólafsdóttir og Halldóra Björnsdóttir.