Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. OKTÓBER 2001 5
sínu hér á landi. Andmælendur nútímalistar á
Íslandi tala nefnilega um „myrkraverk“ og finna
með þeim hætti að formi nútímaljóða. Sigfús
hvetur fólk hins vegar til að halda af stað og
hætta jafnvel á það að fá ekkert fyrir sinn snúð:
„Annað væri ykkur ekki samboðið, arfþegum ís-
lenskra bókmennta. Íslenzkar bókmenntir úa
og grúa af þessum myrku kvæðum. En hvílíkar
gersemar eignast ekki sá maður sem nennir að
brjótast gegnum t.d. Völundarkviðu, [eða]
kvæði Gríms Thomsens. Ég hygg að íslenzkir
lesendur sem þekkja bókmenntir okkar meira
en á yfirborðinu ættu að standa mun betur að
vígi gagnvart nútímaljóðum en erlendir, vegna
þessara sérkenna bókmennta okkar.“8
Hér er vert að staldra við og spyrja: Er það
yfirborðsþekkingin á sjálfum bókmenntaarfin-
um sem stendur Íslendingum fyrir þrifum, fag-
urfræðilega séð? Það er nefnilega eitt að eiga
andleg verðmæti í skáldskap, eins og Sigfús
minnir okkur á, en annað að „eigna sér“ bók-
menntir. Þær þjóðir sem nenna ekki að brjótast
í gegnum arf sinn eru þjóðirnar sem „eigna sér
bókmenntir“. Og þjóðir sem lesa ekki bók-
menntir, en hamra viðstöðulaust á mikilvægi
þeirra, geta orðið villtar í tíma, fagurfræðilega
séð, ekki bara á „sovét-tíma“ heldur jafnvel árið
2001 og það þrátt fyrir samruna, hagræðingu og
önnur síðkapítalísk undur. Listaverk er, eins og
Sigfús bendir á, samvinna þess sem skapar og
þess sem nýtur, eða réttara sagt, njótandinn
fremur einnig skapandi starf. Jafnvel Jónas
Hallgrímsson, segir Sigfús, er ekki allur þar
sem hann er séður. Það sjáum við þó núna, ekki
satt?
Skáldskapur eða form
Í lokahluta „Til varnar skáldskapnum“ ræðir
Sigfús spurningarnar Hvað er skáldskapur?
Eru nútímaljóð skáldskapur? Þar segir hann:
„Ég veit ekki hvað er eðli skáldskaparins.
Stundum finnst mér ég vita hvað er ekki eðli
hans og hlutverk.“9 Ólíkt því sem sumir Íslend-
ingar halda í kringum 1950 eru rím og hrynjandi
ekki aðaleinkenni skáldskapar. Takmark og
markmið nútímaskálda, eins og Sigfús setur það
fram, á ekkert skylt við hina öruggu, en tak-
mörkuðu, leiðsögn fortíðarinnar. Sigfús talar
nefnilega um afneitun á ófullkomleika mann-
legrar tjáningar, að nútímaskáld hafi reynt að
útmá bilið milli sannleika og tjáningar, milli lífs
og listar. „Eða, þar sem þessu marki verður
aldrei náð: þau hafa viljað gera þetta bil sem
allra minnst.“10 En hvað er þá nútímaskáldskap-
ur? Bein túlkun sannrar reynslu, þetta lítt
tempraða óp, segir Sigfús. „Vantraust á formi,
vantraust á máli, vantraust á orðum, krafan um
að skáldið hafi svo að segja lifað hvert orð áður
en það er sett á pappírinn: það er vinnuaðferð-
in.“11
Skömmu áður en Sigfús birtir grein sína í
Tímariti Máls og menningar var haldinn stúd-
entafundur í Reykjavík þar sem skáldið Tómas
Guðmundsson sté í pontu og benti „nútíma-
skáldunum“ í borginni á þá staðreynd að það
sem kallað væri nútímaskáldskapur á Íslandi
væri ekki lengur nútímaskáldskapur úti í heimi.
Sigfús nefnir í neðanmálsgrein að hann sjái ekki
ástæðu til að taka frásögn blaðanna af þessum
fundi til nákvæmrar athugunar, „flestir ræðu-
menn höfðu ekkert að segja eða ekkert annað
áhugamál en að vera fyndnir“.
Sigfúsi er ekki hlátur í hug, þegar hann bend-
ir lesendum ritgerðarinnar á eftirfarandi atriði:
„Ég gat þeirrar skoðunar í upphafi,“ segir Sig-
fús, „að „Ísland á sinn eigin tíma“, jafnt í bók-
menntum sem öðru. Já, ef til vill má segja að við
séum alltaf aftur úr. En mér finnst að skálda-
kynslóð sem ekki hefur í sínum skáldskap sýnt
mikinn vott þess að hafa tekið eftir því sem var
að gerast í skáldskap annarra þjóða geti varla
brugðið næstu kynslóð um að hún sé aftur úr. Ef
hún er það þá er það máski einmitt vegna þess
að kynslóðin á undan var ekki komin lengra. Við
hljótum þó alltaf að taka við af kynslóðinni á
undan!“12
Er það ástin á skáldskaparforminu og yfir-
borðsþekkingin á bókmenntaarfinum sem hefur
löngum ruglað bæði gagnrýnendur og skáld á
Íslandi í tíma, fagurfræðilega séð? Svo virðist
sem tímavilla fagurfræðinnar hér á landi varði
ekki aðeins ung ljóðskáld á Íslandi laust fyrir og
eftir seinna stríð. Ef litið er á fáein textabrot úr
sögu fagurfræðinnar hér á landi má greina
mögulegt samhengi í þessu efni. Líkt og Sigfús
bendir lesendum á, þá á nútímaskáldskapur eitt
og annað sameiginlegt með rómantíkinni. Og
hvernig fór fyrir rómantíkinni á Íslandi? Hvern-
ig brást þjóðin t.d. við skáldskap og fagurfræði
Benedikts Gröndal yngri? Halldór Laxness
sagði eitt sinn að íslenska þjóðin hefði verið of
kotroskin til að kunna að notfæra sér „jötungáf-
ur“ Benedikts: „Og þegar hann söng, þá berg-
málaði ekki annað frá hörpu hans, meðal þessa
vesalings fólks, en fölsku tónarnir.“13 Ritgerð
Benedikts „Nokkrar greinir um skáldskap“ frá
árinu 1853 hefur verið kölluð fyrsta heilsteypta
og ítarlegasta greinargerðin um fagurfræði á ís-
lensku.14 Þar reynir Benedikt í senn að gefa
heildarmynd af listgreinum og svara spurning-
um á borð við: Hvað er fegurð? Hvað er list?
Hvert er eðli þeirra og grundvöllur?15 Í grein-
inni má líka sjá hugmyndir Benedikts varðandi
heimkynni skáldskaparins og það er ekki síst í
því efni sem greina má róttækni hugmynda
hans, þá sem byggist frekar á rómantísku við-
horfi í anda þýskrar rómantíkur en hugmynd-
inni um mikilfengleika bókmenntaarfsins, þá
sömu og fóstrar tímavilluna: „Það sem menn
kalla þjóðlegt, það á bezt við þjóðina, sem á það;
það er eðlilegt. En því ríkari, sem sú tilfinning
er hjá manni, að hann (einstaklingurinn) standi í
sambandi við allan heiminn – og þetta samband
er vissulega til – því síður hirðir andi hans um,
hverrar þjóðar hugsanir hann leiðir í ljós; ein-
ungis ef mynd þeirra er efninu samboðin. Skáld-
skapurinn á ekkert föðurland, nema ríki andans,
og lög hans eru eilíft frelsi. Efnið þarf þess
vegna alls ekki að vera þjóðlegt, heldur skáld-
legt. Vér sjáum þetta og á sumum kvæðunum,
sem eru svo ágæt, að þau ryðja sér alltaf og al-
staðar til rúms – það er ekkert spurt að, á hvaða
öld þau séu gerð, og ekki hverrar þjóðar þau séu
– einmitt af því þau eru skáldleg, og eru því haf-
in upp yfir hin endanlegu takmörk rúmsins og
tímans. Þannig eru Hómers kvæði. En til þess
að komast á þetta sjónarmið, þarf mikla mennt-
un og miklar gáfur. Menn mega ekki lasta neinn
fyrir það, að hann tekur „óþjóðlegt efni“ til
skáldmæla sinna, því að það er rangt, og tjáir
ekki að álíta sig svo afskekktan, að menn eigi að
forðast aðra; á því læra menn ekkert, og standa í
stað.“16
Róttækni Benedikts verður ekki síður áþreif-
anleg, sé litið til hugmynda gagnrýnenda á 20.
öld um eðli rómantíkur og skáldskapar. Hér má
t.d. sjá viðbrögð Sigurðar Nordal í áðurnefndri
ritgerð, „Samhengið í íslenskum bókmenntum“
frá árinu 1924: „Fornbókmentir Íslendinga eru
enn gildustu bókmentir Norðurlanda. Ibsen og
Strindberg munu fyrnast og blikna eins og
Oehlenschläger og Tegnér, en Auðunar þáttur
og Hrafnkels saga eru jafnung nú og á 13. öld.
Það tæki langan tíma fyrir oss að skapa í skarð-
ið, ef þessi verk yrði útlend fyrir oss, og fullar
bætur þeirra gætum við aldrei fengið. Það er
samhengi bókmentanna að þakka […], að skáld
vor hafa farið svo fá gönuskeið á síðustu öldum,
og verk þeirra fyrir bragðið úrelzt miklu minna
en samtímarit annara þjóða. Mikið af róman-
tískum bókmenntum Þjóðverja og Norður-
landabúa er lítt lesandi fyrir nútíðarmenn, en
með Íslendingum var það Benedikt Gröndal
(yngri) einn, sem lét þá stefnu raska jafnvægi
sínu, svo að fám af kvæðum hans er lífvænt.
Með þessu móti hefur heilbrigt íhald bjargað
miklum kröftum frá því að fara forgörðum, og
það er ómetanlegt fyrir fámenna þjóð. Vér meg-
um ekki við því, að rithöfundar vorir svigni eins
og strá fyrir hverjum goluþyt bókmenntatízku,
er um Norðurálfuna blæs, og verk þeirra verði
svo framtíðinni ónýt.“17
Nú eru ofangreind ummæli Sigurðar um
skaðleg áhrif rómantíkur fyrir íslenskar bók-
menntir ekki einstæð í röðum fræðimanna hér á
landi á 3. áratug 20. aldar. Það er til að mynda
Einar Ólafur Sveinsson sem í ritgerðinni „Ís-
lenzkar bókmentir eptir siðskiptin“ skýrir hvers
vegna lítið beri á rómantískum öfgum í íslensk-
um bókmenntum: „Ísland er ekki vel til þess
fallið, að vera vagga sjúklegra drauma,“ segir
hann. Í sömu ritgerð má einnig lesa eftirfarandi
orð: „Ekki er þörf að ræða hér um hina róm-
antísku hreyfingu í öðrum löndum. Það eitt
skiptir máli sem að Íslandi veit.“18
Ég veit ekki hver glíma ungra skálda á Ís-
landi er í dag. En finni þau fyrir vandanum and-
spænis íslenskri bókmenntahefð, þeim sem Sig-
fús kemur ekki aðeins auga á um miðja 20.
öldina, heldur túlkar og skýrir, já, segjum að
skáld á Íslandi þurfi enn að velja milli gamals
skáldskaparforms og skáldskaparins sjálfs, er
von Sigfúsar í fullu gildi: að engum blandist
hugur um hvað beri að gera.
Greinin er lítið breytt erindi flutt á Súfist-
anum í nóvember 2000.
Heimildir:
Sigfús Daðason: „Til varnar skáldskapnum“, Ritgerðir og
pistlar, Þorsteinn Þorsteinsson annaðist útg. Forlagið 2000,
s. 26. Ritgerðin birtist fyrst í Tímariti Máls og menningar
árið 1952.
1 Sama, s. 27
2 Sama, s. 29.
3 Sigurður Nordal: „Samhengið í íslenzkum bókmennt-
um“, Ritverk I, Hið íslenzka bókmenntafélag, Reykja-
vík 1996, s. 37. Sjá einnig Sigfús Daðason: „Til varnar
skáldskapnum“,Ritgerðir og pistlar, s. 31, en hér að of-
an er textabrotið úr ritgerð Sigurðar Nordal lengra.
4 „Til varnar skáldskapnum“, Ritgerðir og pistlar s. 33.
5 Sama, s. 38.
6 Þjóðviljinn, 2. nóvember, 1951.
7 „Til varnar skáldskapnum“ Ritgerðir og pistlar, s. 41.
8 Sama, s. 41.
9 Sama, s. 44.
10 Sama, s. 45.
11 Sama, s. 46.
12 Halldór Laxness: „Úr drögum til Gröndals stúdíu“.
Morgunblaðið 20. mars 1924.
13 Sjá Þórir Óskarsson: Undarleg tákn á tímans bárum,
Bókaútgáfa Menningarsjóðs, Reykjavík 1987, s. 108.
14 Benedikt Gröndal Sveinbjarnarson: „Nokkrar greinir
um skáldskap“, Ritsafn III, Ísafoldarprentsmiðja,
Reykjavík 1950.
15 Sama rit, s. 39–40.
16 Sigurður Nordal: „Samhengið í íslenzkum bókmennt-
um“, s. 36.
17 Einar Ólafur Sveinsson: „Íslenzkar bókmentir eptir
siðskiptin“ ,Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga,
Winnipeg 1929, s. 142–157.
Í LJÓÐABÓK Sigfúsar Daðasonar Og hugleiða
steina sem gefin var út haustið 1997, ári eftir
andlát skáldsins, gefur að líta þetta prósaljóð.
Aðfaranótt annars janúar (1992) dreymdi
mig draum, langan, þótti mér, um Halldór
Laxness. Ég var með honum, lengi dags, að
því er mér fannst, heima hjá honum, og
gengum við þar um stéttir og röbbuðum
saman. Þar var margt breytt og prýtt frá því
ég stóð þar við síðast, og komin kapella, fag-
urlega myndskreytt, og allt hvað eina, snotr-
ir gangstígar og ríkulegur gróður. Við end-
uðum drauminn á því að draga meinlítið
skop að Norðmönnum en þó einkum að
norsku (það höfðum við víst líka gert ein-
hverntíma áður, í vöku). Dæmi sem barst í
tal rétt þegar ég ætlaði að fara að búast til
brottferðar: „Royna å komma avsted råt-
het“. Råthet skildi ég í draumnum að merkti
„logn“, svo að þetta hefði mátt þýða: „reyna
að starta logni“. Að þessu hlógum við svo
hátt að ég vaknaði reyndar við hláturinn.
Þetta var hamingjudraumur, þeir eru sér-
kennilegir, og svo léttir í sér og svífandi að
engu er líkt.
Hér er skáld að djóka. Hér eru tvö skáld að
djóka. Að djóka í draumi. En djók í draumi er
veruleiki í vöku.
„Reyna að starta logni.“
Er það ekki listin? Er það ekki ljóðið? Að
reyna að starta logni. Að reyna að finna skjól í
roki tímans, að leita vars fyrir vindum tísku og
tíðaranda, að reyna að mynda logn, einn lítinn
blett, eina blaðsíðu í kyrrlátu tómi til að yrkja
á, eitt lítið ljóð?
Þau þráðu það, atómskáldin. Árið 1952. Nóg
var víst komið af margra alda rímuðum út-
synningi og eilífum stuðlanna næðingi sem fúll
og þvældur var nú orðinn að hvimleiðum drag-
súgi í Ljóðhúsum. Þeir þráðu að finna nýjan
veg og aðra átt til að blása úr. Eitthvað nýtt.
Eitthvað ferskt. Hefðin gat setið áfram við sæ-
inn, bláan æginn, og rímað hann við blæinn, og
ást við brást. Rímorðin voru þá orðin svo
þreytt eftir þrjár rímóðar aldir að þau fundu
sín mótorð möglunarlaust og af sjálfsdáðum.
Allt var orðið átómatískt. Skáldskapurinn
þurfti nýjan kjarna. Atóm.
Skáldin þráðu að hreinsa til. Byrja uppá
nýtt. Hefðin var komin í þrot. Rímþrot. Og allt
var orðið svo sjúskað. Subbulegt. Við þekkjum
sömu þörf úr myndlist þess tíma. New York-
skólinn (abstrakt-expressjónisminn) vann að
því hörðum höndum „að hreinsa flötinn“. Þessi
flötur var orðinn svo útbíaður af úrkynjaðri
fígúratífu. Menn vildu mála abstrakt. Mynd af
ekki neinu, fyrir ekki neinn, því allt var orðið
að engu, og heimurinn líka ef ýtt var á einn
takka. Það var beðið eftir að atómsprengjan
springi en það gerðist aldrei. Samt þurrkaði
hún út allt mannlíf í myndlist og skáldskap.
Abstrakt var eina svarið. Sviðið var tómt og
flöturinn hreinn, blaðsíðan auð. Og þá var
hægt að byrja uppá nýtt.
Varlega. Nokkur orð á síðu, nokkur strik á
hvítan strigann, tvær persónur á sviði, sem
biðu eftir ... engum.
Og velti því fyrir sér
ódrjúga
aðkreppta tíð
hvort vera kynni
að sér auðnaðist
að lesa saman um síðir
viðlíka fagurhrein kvæði
og fletina hans Mondrians.
Mondrian. Lithreinir fletir rammaðir svört-
um ferningum, tómir fletir sem túlkuðu þó allt
það stórborgarinnar líf sem ekki varð þá túlk-
að með öðrum hætti en með lithreinum tómum
flötum.
Atómskáldin þráðu einfalda fegurð, fágaða,
fáorða. Hreina fleti, kjarnyrt mál. Þau höfðu
illan bifur á orðum og notuðu sífellt færri. Þau
voru alin upp við baðstofumalandi kveðanda,
langa rímaða kvæðabálka. Þau þráðu þögn.
Höfundareinkenni flestra þeirra eru þráin eft-
ir þögn, óbyggðum, mosagrónum heiðum,
heiðum himni, auðum morgni, logni. Hvítri
tómri örk þar sem hvert orð er öðru ofaukið.
Það þarf ekki nema einn fugl á himni til að
undirstrika logn. Því fleiri gætu raskað því.
Með vængjaslætti.
Hinn raunverulegi ævitími listaverks er 30
ár sagði franski listamaðurinn Marcel Duc-
hamp þegar hann var spurður útí listastefnur
tuttugustu aldar. Eftir þann tíma taka sagan
og söfnin við. Verkið er ekki lengur lifandi afl
heldur orðið að sjálfsögðum hluta menningar-
innar.
Fauvisminn lifði í tvö ár, kúbisminn í fimm
og dadaisminn litlu lengur. Súrrealisminn var
dauður um leið og Dalí fór yfir um, abstrakt-
expressjónisminn lifði sitt blómaskeið þar til
poppararnir fóru að gera grín að honum um og
uppúr 1960. Eftir 1970 tóku mínimalisminn og
konseptið við. Það er að vísu enn verið að
nauðga því uppá okkur þótt sá limur sé orðinn
ansi linur.
Atómskáldskapurinn íslenski átti sín góðu
tuttugu ár. Eftiriðkendur hans náðu að við-
halda honum fram yfir 1980 þegar þeir afhentu
hið bókmenntalega boðhlaupskefli næstu kyn-
slóð sem tókst að tálga úr því sín ljóð áður en
það trénaði endanlega í höndum þeirra. Hvert
form á sinn tíma. Hver tími sitt form. Ekkert
kefli verður tálgað lengur en efnið leyfir.
Fimmtíu árum eftir að Sigfús Daðason skrif-
aði grein sína „Til varnar skáldskapnum“ var
kominn annar tími, önnur öld, allt aðrar að-
stæður. Andstæður þeirra sem ríktu um og
uppúr 1950. Fletirnir voru ekki lengur eins
fagurhreinir, síðurnar ekki lengur fallega auð-
ar heldur bara tómlegar. Sá allsnægtatími sem
hafði gefið skáldunum slík ókjör af pappír að
þeim leyfðist að hafa tvær línur á síðu var lið-
inn. Tími endurvinnslunnar var runninn upp.
Ljóðformið var komið í blindgötu, sat þar
kyrrt í korrandi bíl og orti sig sjálfkrafa. (Sá
bíll var reyndar leigubíll: Ljóðskáldin sjaldn-
ast með bílpróf eins og góður maður hefur bent
á.) Endurnýjunar var þörf, rétt eins og fimm-
tíu árum áður. Eina leiðin út úr blindgötu ligg-
ur til baka. En leiðin til baka úr blindgötu verð-
ur alltaf leiðin áfram. Hún er bjartsýn og í
henni falin fegin lausn, að losna úr öngstræti.
Sú lausn sem yfirvinnur alltaf löngunina „til að
halda kyrru fyrir í þeim vanabundnu formum
sem menn hafa einhverntíma komizt í, af til-
viljun“ svo vitnað sé í grein Sigfúsar.
Vegna þess hve vel skrifuð og altímaleg
grein hans er á hún ennþá erindi. Við getum
gert orð hans að okkar.
„Satt er að ný list rífur alltaf ofan af manni
þakið, þak vanans,“ sagði hann árið 1952, og
síðan reisir sú list nýtt þak sem með tímanum
verður að þaki vanans, sem ný og allt önnur og
óvænt list rífur síðan ofanaf okkur.
Hver tími krefst sinna forma. Miskunnar-
leysi sögunnar veldur því að „formbylting at-
ómskáldanna“ hefur ekkert lengur að segja
ungu aldamótaskáldi heldur hvetur það aðeins
til gagnbyltingar. Hið óhefðbundna ljóðform
er nú loksins dautt.
Engum heilvita manni dettur til hugar að
mála abstrakt í dag. Enginn vill lengur sjá rísa
gráleitar bauhaus-blokkir. Enginn annar en
tímaskakkur maður yrkir tveggja línu atóm-
ljóð í dag. Ekki frekar en menn deili sín á milli
um Marshall-aðstoð og þorskastríð. Enginn
vill aftur eftirstríðsandann. Enginn vill aftur
árið 1950 frekar en þeir þá þráðu aldamótin
1900 aftur.
Hver kynslóð reynir að starta sínu logni.
Síðan kemur sú næsta og leysir vind.
Eftirlætisljóð mitt eftir Sigfús Daðason heit-
ir „Myndsálir“. Eitt af síðustu ljóðum skálds-
ins.
Hér hefur eitthvað gerst. Hér vaknar maður
fyrir miðjan morgun, og veit ekki sitt rjúkandi
ráð. Hér vaknar vindur í logni. Og maðurinn
sem hafði einatt illan bifur á orðum ryður þeim
út úr sér áður en bærinn vaknar. Hreinflat-
armaður fyllir fjórar síður. Mínimalisti fyllist
mælsku. Því þótt Sigfús hafi áður ort mælsk
ljóð er hér á ferð ný tegund flæðis. Hér er líkt
sem einn tími teygi sig yfir í annan. Þetta ljóð
er líkt og viðbrögð eins tíma við öðrum. Ort af
manni sem hefur einn þreytt sitt maraþon,
hlaupið líf sitt á enda en tekur óvæntan sprett í
lokin og opnar sig, lyftir höndum, veit sem er
að handan endamarksins bíður allt annað líf og
allt annar tími með hundrað myndavélum.
Símalandi „Myndsálum“. Og hann bregst við
því. Þetta ljóð er fyrsta ljóð Sigfúsar Daðason-
ar í næsta lífi. Það kom bara óvart í þessu.
Óvæntur endasprettur í æviverki hans. Og
glæsilegur.
Kynslóðin sem ólst upp í verstu stormum
sögunnar þráði „að starta logni“. Nú ríkir
lognið eitt í hinu tíðindalausa góðæri. Við skul-
um reyna sem best við getum „að starta
stormi“.
Erindi flutt á Súfistanum í nóvember 2000.
Heimildir:
Allar tilvitnanir eru í Sigfús Daðason: Og hugleiða
steina, Forlagið, Reykjavík 1997, bls. 30, 18, 39-40
AÐ STARTA LOGNI
E F T I R H A L L G R Í M H E L G A S O N
Höfundur er rithöfundur og myndlistarmaður.