Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. OKTÓBER 2001
B
JARNI Einarsson hafði enga
þörf fyrir að láta á sér bera og
fyrir bragðið varð hann ekki
eins þekktur í samfélaginu og
búast hefði mátt við. En í heimi
fræðanna var hann í miklum
metum. Beint og óbeint hafði
hann mikil áhrif á þann sem
þetta skrifar. Þegar ég gekk frá doktorsriti
mínu um Egils sögu „láðist“ mér að geta Bjarna
á fremstu síðu. Eftir á að hyggja lýsti þessi þögn
mín sennilega kappi yngri fræðimanns sem ekki
vildi vera talinn of háður lærimeistara sínum.
Ég leyfði mér jafnvel að hnýta í lærimeistarann.
Það liggur við að ég hafi reynt að finna mér óvin
í Bjarna en það er að vísu algengt fyrirbæri
meðal fræðimanna. Þeir reyna stundum að
skerpa drættina í eigin röksemdafærslu með því
að ráðast á félaga sinn út af smámunum. Óþarfi
er að nefna dæmi þessu til stuðnings.
Hann hristi höfuðið
En Bjarni Einarsson lét ekkert á sig fá þótt
ég færi svona að ráði mínu. Hann var meira að
segja svo vinsamlegur að skrifa ritdóm um verk
mitt og fór um það mildum höndum. Vissulega
iðrast ég þess nú að hafa ekki getið um Bjarna
sérstaklega í upphafi rits míns. En á málþingi
sem haldið var í Norræna húsinu árið 1992 lét
ég þess að vísu getið að Bjarni Einarsson væri
maður hins nýja tíma í rannsóknum á Egils
sögu.
Eldra atvik rifjast upp. Ég var staddur í Rúg-
brauðsgerðinni í Borgartúni 6 á fornsagnaþingi
árið 1989 og var þar í pontu að tala um eitthvað
sem snerti Arinbjarnarkviðu. Þá verður mér lit-
ið í átt til Bjarna og ég sé að hann hristir höfuðið
og virðist hneykslaður. Ég vissi ekki hvaðan á
mig stóð veðrið. Eftir að þingi var lokið hitti ég
Bjarna í fatahenginu á útleið og þá kom í ljós
ástæða hneykslunar hans. Ég hafði talað um
Arinbjarnarkviðu eins og hún væri gamalt
kvæði, frá tímum Egils!
Atvikið í Rúgbrauðsgerðinni lýsir Bjarna.
Hann kaus að fara ekki í pontu til að ræða aldur
Arinbjarnarkviðu en greindi mér frá skoðun
sinni þegar við hittumst í einrúmi. Þessi stutti
fundur okkar í fatahenginu varð mér mikilvægt
veganesti.
Sonatorrek og Snorri
Ég þekkti dr. Bjarna ekki mikið. Hann var
ekki mannblendinn en tók þeim vel sem leituðu
til hans. Við Torfi Tulinius sendum honum
skeyti áttræðum árið 1997 og þökkuðum þess-
um meistara okkar fræðilega handleiðslu. Áður
hafði hann sent mér grein sína um skáldið í
Reykjaholti (frá 1992). Þar bendir hann á nánar
hliðstæður í lífi Snorra og Egils og ræðir þann
möguleika að Snorri hafi samið sjálft Sonator-
rek og styður þá skoðun sterkum rökum. Þessi
skoðun hans á ungum aldri hins stórbrotna
kvæðis (og þá væntanlega annars kveðskapar í
sögunni) þurfti reyndar ekki að koma á óvart.
Hún er í samræmi við skoðanir hans á skálda-
sögunum svonefndu sem hann skrifaði um í bók-
inni Skáldasögur árið 1961. Og vissulega eru
þessar hugmyndir einnig í anda þess sem hann
setti fram um Egils sögu og tilurð hennar í dokt-
orsriti sínu árið 1975, þ.e. að sagan væri samin
af manni sem þekkti vel til fjölda rita og styddist
við þau fremur en munnmælasagnir við eigin
skáldskapariðju. Til marks um það sam-
bandsleysi sem stundum verður í fræðum okkar
má geta þess að enn er skrifað um Egils sögu og
látið eins og hugmyndir Bjarna um hana hafi
aldrei komið fram. Ég hef t.d. í huga hinn stór-
snjalla Joseph Harris við Harvardháskóla sem
birti athyglisverða grein um Sonatorrek árið
1999 í Heiðnum minnum, greinasafni um fornar
bókmenntir.
Tvær doktorsritgerðir
Torfi H. Tulinius flutti minningarræðu við út-
för Bjarna og rakti þar starfsferil hans og gat
um helstu afrek hans á sviði fræðanna. Sú ræða
bíður nú birtingar í tímaritinu Griplu. Leið
Bjarna að æðstu menntagráðu var ekki létt.
Hann skrifaði í rauninni tvær doktorsritgerðir
áður en hann hlaut doktorsgráðu. Jafnvel mætti
tala um þrjár ritgerðir í þessu sambandi því að
bók Bjarna, Munnmælasögur 17. aldar, gæti vel
talist ígildi doktorsritgerðar. Bjarni var reynd-
ar ekki sá maður sem þurfti á titlum að halda.
En saga hans og samskipti við Háskólann er því
miður dæmi um tregðu háskólastofnana og
ákveðna hræðslu við nýjungar og óvænta hugs-
un.
Bjarni Einarsson sýndi fram á með óyggjandi
hætti að höfundur Egils sögu nýtti sér ritaða
texta úr ýmsum áttum, skapaði með öðrum orð-
um verk úr öðrum verkum. Af mikilvægum fyr-
irmyndum sem Bjarni getur um er Hallfreðar
saga en einnig Jómsvíkinga saga, Orkneyinga
saga og Þinga saga. Það er engin leið að ræða
þetta hér en segja má að Bjarni hafi á skýrari
hátt en aðrir haldið fram rithefð á kostnað
munnlegrar hefðar.
Í framhaldi af þessum inngangi lagnar mig að
ræða nokkur atriði sem snerta Egils sögu – í
þeim anda Bjarna Einarssonar að sagan sé
skrifuð af manni sem þekkti betur en flestir
landa sinna til bóka og nýtti sér þær við sköpun
verksins. Þetta var auðvitað Snorri Sturluson.
Og hann samdi ekki aðeins óbundna textann.
Hann samdi einnig vísurnar og kvæðin!
Heimskringla og Egla
Að einu leyti voru aðstæður okkar Bjarna
ólíkar við athugun á sögunni. Bjarni gekk út frá
því að sagan væri eldri en Heimskringla eins og
löngum hafði verið gert. Nú hafa flestir snúist til
þeirrar trúar að Egla sé yngri. Jónas Kristjáns-
son reið á vaðið árið 1977 og ég fylgdi honum
eftir. Við beittum ólíkum rökum en saman held
ég að þau verði að teljast allhaldgóð.
Þetta atriði, að Egils saga sé yngri en Heims-
kringla, leysir fjölmörg vandamál sem áður ollu
fræðimönnum heilabrotum. Þar má nefna þögn-
ina í Heimskringlu um ætt Egils og það skarð
sem hún hjó í norsku konungsættina; einnig
hina neikvæðu afstöðu til Haralds hárfagra sem
er augljós í Egils sögu og gjörbreytt frá því sem
er í Heimskringlu. Bein og óbein áhrif Heims-
kringlu á Egils sögu virðast nú blasa við þótt
ekki verði þeirra getið nánar hér. Hugum held-
ur að öðru mikilvægu atriði sem er „stefnan“
eða „andinn“ í Egils sögu og tilgangurinn með
ritun hennar. Ég ætla að byrja á því að slá því
föstu, sem ég hef reyndar gert áður, að ef Snorri
hefði búið í landnámi Ingólfs, t.d. í Reykjavík,
hefði hann ekki skrifað um ætt Skalla-Gríms
heldur Ingólfs Arnarsonar. Snorri velur sér Eg-
il sem söguefni, m.a. vegna þess að báðir bjuggu
á Borg auk þess sem Egill var forfaðir Snorra.
Síðan beitir hann allri sinni snilld og kænsku til
að skrifa þessa sögu og nýtur nú yfirburðaþekk-
ingar og meira frelsis en hann hafði leyft sér í
Heimskringlu. Hermann Pálsson hefur bent á
það í grein í Skáldskaparmálum árið 1992 að við
ritun Heimskringlu hafi Snorri verið varkár í
heimildanotkun. Þar hafi t.d. verið fjarri honum
að notast við „fábyljur“ sem voru fremur létt-
úðugar í anda að frönskum hætti. Þessi tíska
einkennir suma Íslendingaþætti, þætti sem
Snorri hefur áreiðanlega þekkt. Skoðun Her-
manns kemur heim og saman við það sem ég
þóttist sjá þegar ég athugaði meðhöndlun
Snorra á höfuðlausnarsögum. Hann sleppti í
Heimskringlu mörgum góðum Íslendingaþátt-
um sem geymdu höfuðlausnarsögur vegna þess
að hann sá að þeir voru „grunsamlegir“, þ.e.
hver öðrum allt of líkir. Í Egils sögu gat hann
aftur á móti skrifað höfuðlausnarsögu sjálfur og
notað það besta úr þáttunum sem hann sleppti í
Heimskringlu.
Ljóminn dofnar
Jafnframt gat Snorri gert upp sakir við
norsku konungsættina með því að lýsa sam-
skiptum Kveldúlfsættarinnar við hana. Á bók-
felli gat hann hefnt þess sem hallast hafði í per-
sónulegri reynslu. Þegar hér var komið var
ljóminn horfinn af norsku konungsættinni í aug-
um Snorra. Hann hafði yfirgefið Noreg í banni
Hákonar konungs árið 1239. Skúli hertogi var
fallinn (vorið 1240) en hann hafði reyndar tekið
sér konungs nafn áður en lauk. Það er að öllum
líkindum eftir að Snorri fréttir lát hans sem
saga Egils er skrifuð. Ég mun koma nánar að
þessu hér á eftir. En sagan er skifuð í skugga
mikilla átaka á Íslandi og í Noregi þar sem eng-
um er að treysta. Þá er gott að geta hugsað til
manna eins og Arinbjarnar hersis. Þess má geta
að ein helsta fyrirmynd að persónu Arinbjarnar
er 11. aldar skáldið Sighvatur Þórðarson sem
gat verið hvorttveggja í senn, maður konungs
og vinur vina sinna, eins og fram kemur í
Heimskringlu og víðar.
Arinbjörn og Freyr
Fyrsti hluti Heimskringlu, Ynglinga saga, fer
að nokkru leyti fram í veröld goðmagna. Þar eru
afar athyglisverðar hliðstæður við Egils sögu.
Goðmögn Snorra-Eddu og eddukvæða mótuðu
sögu Egils einnig eins og Haraldur Bessason
benti á í grein sem hann skrifaði í afmælisrit
Jakobs Benediktssonar árið 1977 og mikið hef-
ur verið vitnað til síðan. Þar sýndi hann fram á
hvernig Egill stæði ef svo má segja með annan
fótinn í goðheimi. Ég benti seinna á fleiri dæmi
um þetta og nefndi ekki aðeins dulda nálægð
Óðins og Þórs, heldur einnig Freys og Skírnis í
sögunni. Það má hér tala um ósýnileg tengsl
Egils sögu við goðafræðina. Samtal Freys og
Skírnis áður en sá síðarnefndi fer í Jötunheima
að biðja Gerðar Frey til handa endurspeglast í
samtali Arinbjarnar og Egils áður en Arinbjörn
hefur milligöngu um ráðahag Egils og Gerðar,
þ.e. Ásgerðar. Ef Egill á skylt við Óðin og Þór
má alveg tengja Arinbjörn, hinn friðsama og
gjafmilda, við Frey.
Starkaður og Egill
Fornaldarsögur bergmála einnig á margan
hátt í Egils sögu enda má víða í þeim skynja ná-
lægð Óðins og félaga. Lítið dæmi gæti sýnt hvað
við er átt. Á eynni Fenhring drýgir Egill miklar
dáðir og þar bjó á bænum Aski Atli hinn
skammi sem Egill beit á barkann. Samkvæmt
Gautreks sögu óx upp á Fenhring á bænum
Aski ein mesta hetja fornaldar hjá sjálfum Óðni,
Starkaður hinn gamli, sem Egill líkist um
margt. Til dæmis er svo að sjá sem þeir Óðinn
og Þór hafi tekist á um örlög Egils líkt og þeir
gerðu um örlög Starkaðar í frægum kafla Gaut-
reks sögu. Staðinn Fenhring valdi Snorri þann-
ig af nákvæmni. Og mótsagnakennda skapgerð
Egils mætti skýra að nokkru með afskiptum
goðanna tveggja af örlögum hans.
Upp skulum órum sverðum
Sögurnar af Hrafnistumönnum eru einnig
nátengdar Egils sögu og virðast hafa haft á
hana mikil áhrif. Ég ætla ekki að þreyta les-
endur með dæmum en minni þó á að í sögunum
af þeim Hrafnistumönnum birtist okkur sverð
með sama nafni og sverð í Egils sögu. Reyndar
er þarna um sama sverðið að ræða, Dragvendil.
Á báðum stöðum er Dragvendils getið í vísu og
sagt að hann bíti ekki því að eggjar hans hafi
verið deyfðar. Ég hef orðað þetta svo að Snorri
hafi lyft umræðunni upp á dróttkvætt plan.
Hann gerir dróttkvæða vísu þar sem fyrir-
myndin var undir fornyrðislagi. Slíkt og þvílíkt
sést oft í Egils sögu ef vel er að gáð. Sú fræga
vísa, „Upp skulum órum sverðum“, er t.d. ekk-
ert annað en betrumbót á gallaðri vísu í Ragn-
ars sögu loðbrókar um náskylt efni. Þessi vinnu-
brögð Snorra eru af sama toga og umbætur
hans í Heimskringlu á (prósa)textum eldri kon-
ungasagna.
Voru fornaldarsögur skráðar snemma?
Í þessu sambandi vakna margar spurningar,
t.d. sú hvort Snorri hafi þekkt fornaldarsögur af
bók. Víst er að fornaldarsögur voru fyrirferð-
armikið söguefni á 12. öld eins og orð Saxa fróða
um íslenska sögumenn eru til vitnis um. Æ
fleira bendir nú til þess að fornaldarsögur hafi
sumar hverjar verið skráðar miklu fyrr en al-
mennt er talið. Það þótti fjarstæðukennt þegar
Hermann Pálsson sló því fram árið 1962 að við
brúðkaupið á Reykhólum árið 1119, sem getið
er um í Þorgils sögu og Hafliða, hefðu þær sög-
ur sem þar eru nefndar verið skráðar á bók.
Jafnvel Hermann sjálfur hopaði frá þessari
skoðun um sinn en nú hefur hann færst í aukana
á ný og tekið upp fyrri trú. Á einum stað er bein-
línis getið um afskipti Jóns Loftssonar í Odda,
fósturföður Snorra, af skráningu slíkrar sögu.
Þetta er Yngvars saga víðförla. Og af því að
skáldskapur hefur verið hér til umræðu er skylt
að geta þess að í Þorgils sögu og Hafliða er full-
yrt að sögumenn hafi sjálfir ort vísur með sög-
um sínum á Reykhólum árið 1119.
Völu-Steinn og Egill
Þótt einkennilegt megi virðast hafa menn
ekki gefið því nægan gaum hvernig Snorri nýtti
sér Landnámu á margvíslegan hátt í Egils sögu.
Aðeins skulu nefnd tvö dæmi. Ketilbjörn gamli
á Mosfelli gróf silfur sitt með aðstoð tveggja
þræla alveg eins og Egill. Báðir bjuggu á Mos-
felli (að vísu ekki á sama Mosfelli). Báðir höfðu
þeir viljað ráðstafa fé sínu á óvenjulegan hátt en
voru hindraðir í því: ættingjar tóku í taumana.
Ekki er síður merkilegt hvernig frásögn Land-
námu af Völu-Steini virðist vera kveikjan að frá-
sögn Snorra af harmi Egils um syni sína. Völu-
Steinn var sonur Þuríðar sundafyllis og námu
þau Bolungarvík en ættirnar lágu til Háloga-
lands líkt og ætt Kveldúlfs. Synir Völu-Steins
voru þeir Ögmundur og Egill.
Frásögn Landnámu af harmi Völu-Steins er
knöpp en fram kemur að Ögmundur var veginn
á Þorskafjarðarþingi vegna sauðatökusakar:
Ögmundur hafði tekið að sér mál lítilsiglds
bónda á hendur Þórarni gjallanda sem svo vó
Ögmund. Egill Völu-Steinsson, bróðir Ögmund-
ar, kemur til Ljóts hins spaka á Ingjaldssandi
en þar er staddur Gestur Oddleifsson að haust-
boði. Egill bað Gest „að hann legði ráð til að föð-
ur hans bættist helstríð er hann bar um Ög-
mund, son sinn. Gestur orti upphaf
Ögmundardrápu“. Ætlunin með því hefur verið
að Völu-Steinn héldi áfram kvæðinu til að kveða
sig frá sorginni.
Óþarfi er að rekja hina þekktu sögu af harmi
MAÐUR HINS NÝJA TÍMA
E F T I R B A L D U R H A F S TA Ð
Hér eru rædd nokkur atriði sem snerta Egils sögu –
í þeim anda Bjarna Einarssonar að sagan sé skrifuð
af manni sem þekkti betur en flestir landa sinna
til bóka og nýtti sér þær við sköpun verksins.
Þetta var auðvitað Snorri Sturluson.
Samdi Snorri Sturluson Egils sögu?