Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.2002, Side 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. FEBRÚAR 2002
ELIZABETH Wurtzel vakti
mikla athygli árið 1994 fyrir
Prozac Nation, sjálfsævisögulega
frásögn af glímu sinni við alvar-
legt þunglyndi.
Wurtzel var aðeins
25 ára gömul þegar
bókin kom út og
varð metsölubók.
Þar lýsti Wurtzel,
sem þá stundaði
nám í bókmenntum
við Harvard-
háskóla, hvernig
þunglyndið hafði gert vart við sig
þegar á barnsaldri og síðar um-
turnað lífi hennar. Líkt og vísað
er til í titli bókarinnar, benti
Wurtzel jafnframt á að þótt þung-
lyndislyf hefðu hjálpað henni yfir
versta hjallann, fælu þau ekki í
sér töfralausn við vandanum.
Nýjasta bók Wurtzel, More,
Now, Again: A Memoir of Addict-
ion (Meira, strax, aftur: Minn-
ingar fíkils) sýnir ef til vill betur
en nokkuð annað að stríði þung-
lyndissjúklinga er sjaldan lokið
þótt stór orrusta sé unnin. Í bók-
inni lýsir Wurtzel og viðurkennir
þá eiturlyfjafíkn sem hún hefur
átt við að stríða undanfarin ár, og
felur í sér misnotkun á ofvirkni-
lyfinu ritalin. Af umsögn um bók-
ina má ætla að þessi þriðja bók
Wurtzel sé engin skemmtilesn-
ing, en gagnrýnandi hjá Booklist,
vikuriti útgefenda, felur hún í sér
blákaldan veruleika sem erfitt er
að horfast í augu við.
Ný Burke-skáldsaga
BANDARÍSKI rithöfundurinn
Andrew Vachss hefur sent frá
sér nýja skáldsögu um undir-
heimamanninn og sjálfskipaða
laganna vörðinn Burke. Nefnist
bókin Pain Management: A
Burke Novel (Sársaukastjórnun:
Burke-skáldsaga). Andrew
Vachss er höfundur magnþrung-
inna glæpasagna, þar sem ofbeldi
gegn börnum og þeirra er minna
mega sín í bandarískum stór-
borgum er meginviðfangsefnið.
Söguhetjan Burke, er harðjaxl
mikill sem fengið hefur nóg af
ráðaleysi og sinnuleysi lögreglu-
og dómsyfirvalda í garð kynferð-
islegs ofbeldis, sifjaspells og sak-
lausra fórnarlamba annarrar
glæpastarfsemi í undirheimum
New York borgar. Í nýjustu bók-
inni fer Burke um undirheima
Portland og Ney York í leit að
týndri unglingsstúlku.
Andrew Vachss er lögfræð-
ingur sem hefur í skrifum sínum
og starfi helgað sig baráttu gegn
kynferðislegu ofbeldi gegn börn-
um. Hann rekur ásamt eiginkonu
sinni vefsíðu helgaða baráttunni.
Undarleg átakasaga orðs
Í FRÆÐIRITINU Nigger: The
Strange Career of a Troublesome
Word (Negri: Undarleg átaka-
saga orðs) fjallar lögfræðipró-
fessorinn Randall Kennedy um
þróun og orðsifjar hins for-
dómahlaðna orðs „negri“ eða
„nigger“ í menningarlegu og
sögulegu ljósi. Kennedy lýsir þar
hvernig orðið þróaðist frá því að
vera notað sem ógildishlaðin
sögn, til þess að verða gild-
ishlaðið niðrunartæki á fyrstu
áratugum átjándu aldar. Þannig
rekur höfundur bókarinnar birt-
ingarmynd orðsins í bók-
menntum, sönglagatextum, kvik-
myndum, íþróttum, pólitískri
umræðu og daglegu tali. Þá ræð-
ir Kennedy flókna og mótsagn-
arkennda stöðu orðsins í Banda-
ríkjum samtímans og speglar það
í ýmsum þáttum í sögu landsins.
Randall Kennedy, sem er virt-
ur lögfræðiprófessor við Har-
vard-háskóla, hefur áður sent frá
sér bókina Race, Crime, and the
Law.
ERLENDAR
BÆKUR
Glíma Eliza-
beth Wurtzel
Elizabeth
Wurtzel
ÉG HORFI gjarnan á Silfur Egils ef ég kemþví við, enda efnistök fjörleg þótt viðmæl-endahópurinn sé fullþröngur. Ég hefðienda ekki trúað því að óreyndu að Egill
Helgason yrði höfundur verstu hugmyndar sem
unnt er að leggja fyrir samfélagið, en nú hefur það
þó gerst. Og þar sem ég hef jafnan metið Egil
mikils er ég alveg krossbit og gersamlega miður
mín.
Ég missti af þegar Egill hringdi í Bobby Fisch-
er, fyrrum heimsmeistara í skák. Þetta símaviðtal
er nú vistað á heimasíðu Fischers. Þar er einnig
viðtal útvarpsstöðvar á Filippseyjum við Fischer
frá 11. september sl. Hann er inntur álits á tíð-
indum þess dags. „Þetta eru dásamlegar fréttir!“
hrópar skákmeistarinn. Hann segist vilja „Banda-
ríkin þurrkuð út“ og óskar þess að „herinn taki
völdin“ í landinu og „handtaki alla Gyðinga […]
þessa geðbiluðu þjóð“.
Forsaga málsins er vitaskuld sú að sumarið
1972 gisti Fischer Ísland ásamt Sovétmanningum
Borís Spasskí, þáverandi heimsmeistara í skák,
og tefldu þeir einvígi um heimsmeistaratitilinn.
Viðburðurinn gerði Ísland heimsfrægt fyrir eitt-
hvað annað en þorskastríð og hugmyndin um að fá
Fischer hingað nú tengist 30 ára afmæli einvíg-
isins.
Sumarið ’72 var skemmtilegur tími, einvígið
fangaði athygli almennings og á vinnustöðum
víðsvegar um land rýndu menn í skákirnar, pældu
og greindu.
Á kaffistofum voru vasatöfl dregin upp og bið-
skákirnar tefldar með öllum hugsanlegum af-
brigðum. Prúðmennið Spasskí vann hug almenn-
ings fyrir siðfágun og hrokaleysi, meðan Fischer
vakti andstyggð og jafnvel óhug með hroka sín-
um. Framganga hans varð reyndar til þess að
gömul og listavel skrifuð nóvella eftir Stefan
Zweig var dregin fram úr bókahillum á ný og
rædd manna á meðal líkt og þar væri komin lýsing
á hinum ódæla ameríska skáksnillingi.
Saga Zweigs heitir Manntafl og greinir frá geð-
trufluðum manni með skáksnilld að sérgáfu.
Í viðtali Egils birtist vilji til að öngla saman tíu
milljónum Bandaríkjadala til að fá Fischer til
landsins. „Ef við finnum stuðningsaðila þætti okk-
ur vænt um að fá þig hingað,“ segir Egill í símann.
Í íslenskum krónum leggur þetta sig á meira en
milljarð eða þúsund milljónir.
Ég bið lesendur að hugleiða í alvöru hvernig
megi verja annarri eins upphæð í þágu þess litla
samfélags sem situr Ísland. Nefndi einhver geð-
deildirnar sem við „höfum ekki efni á“ að halda
opnum? Það býr stríðnispúki í Agli Helgasyni,
kerskinn kóni sem blæs út ef tekst að egna við-
mælendum saman, en þessi ári hefur tekið ráðin í
umræddum þætti. Hugdettan um að bjóða Fisch-
er til landsins er vonandi sett fram sem grín. Ég
neita að trúa því að Egill sé fær um að fóstra jafn
afleita hugmynd í dauðans alvöru.
Hvað sem því líður hefur Fréttablaðið fylgt
hugmyndinni eftir. Sl. miðvikudag birtist þar við-
tal við Guðmund G. Þórarinsson, fyrrum forseta
Skáksambandsins, sem er kunnur að öðru en
kerskni. Guðmundur segir að reynt hafi verið að
fá Fischer til landsins til að minnast einvígisins!
Fram kemur að hann hafi farið við fjórða mann á
fund bandaríska sendiherrans til að fá handtöku-
skipun á hendur Fischer aflétt. Menn eru í raun
og veru að þreifa fyrir sér um innflutning á trufl-
uðum ofstækismanni.
Saga Bobbys Fischers er sorglegri en harm-
leikur eftir Shakespeare.
Einungis skrattanum yrði skemmt ef Fischer
fengi athygli fjölmiðla á ný. Ég lýsi því yfir að
hvert fyrirtæki sem leggur fé í þetta ógeðfellda
púkk verður án minna viðskipta um aldur og ævi.
FJÖLMIÐLAR
VERSTA HUGMYND Í HEIMI
Ég bið lesendur að hugleiða í al-
vöru hvernig megi verja ann-
arri eins upphæð í þágu þess
litla samfélags sem situr Ísland.
Á R N I I B S E N
IAugljóst er að hin svokölluðu hugvísindi tókunokkrum breytingum á síðustu öld. Að vísu eru
þau ekki ýkja gömul sem slík, flestar greinar innan
þeirra spretta upp úr hugmyndagerjun upplýsing-
arinnar og verða til sem sérstök fræðasvið á
nítjándu öld. Nægir þar að nefna málvísindi, bók-
menntafræði og mannfræði. Á síðustu öld bættust
ýmsar nýjar greinar við eða urðu til sem eins konar
hliðar- eða undirgreinar eldri greina. Kvenna-
fræðin hefur raunar náð fótfestu sem sjálfstæð fræði-
grein en einnig mætti nefna menningarfræði, kynja-
fræði og kvikmyndafræði. Sömuleiðis hafa einstakir
hugsuðir og fræðimenn sprengt utan af sér þröngar
skilgreiningar og blandað sér – eða verið blandað –
í umræðuna á fleiri sviðum en einu. Nietzsche,
Freud, Kristeva og Foucault eru dæmi um þetta.
Talað er um þverfaglega nálgun sem hinar nýju
greinar hugvísindanna hafa nærst á að verulegu
leyti en um hana hefur þó ekki ríkt nein sátt.
IIAðferðafræðilegur margbreytileiki ætti undirflestum kringumstæðum að vera til góðs en á
vissan hátt hefur hann valdið sundrungu innan
hugvísindanna og jafnvel óvissu um hlutverk
þeirra. Sérstaklega hefur það orðið deiluefni þegar
fræðimenn hafa teygt sig út fyrir eigið fræðasvið eftir
kenningum. Þá hefur verið algengt að talað sé um
ónákvæma hugtakanotkun, misskilning eða hrein-
lega misnotkun á hugmyndum. Einnig eru fræg um-
mæli um hugvísindamenn sem kjaftastétt sem tali
eins konar klíkumál sem í raun segi ekki neitt sem
máli skipti fyrir framþróun þekkingarinnar á
manninnum og heiminum. Hörðustu gagnrýnend-
urnir hafa haldið því fram að hugvísindin hafi að
hluta til þróast út í botnlausa efa- og afstæðishyggju.
Það er því kannski engin furða þótt spurningar um
tilgang og markmið fræðanna hafi vaknað. Til
hvers eru hugvísindin? Eru þau að segja eitthvað
sem máli skiptir?
IIIÞessara spurninga hefur ekki síst verið spurt íheimspekinni en sjálf hefur hún ekki farið
varhluta af aðferðafræðilegum klofningi, ekki síst
milli engilsaxneskrar rökgreiningarheimspeki og
meginlandsheimspeki, auk þess að hafa verið í svo-
lítið stormasömu sambandi við aðrar greinar hug-
vísindanna síðustu öld. Í greinaflokki sem hefst í
Lesbók í dag verður reynt að leita svara við þessum
spurningum um tilgang, markmið og mismunandi
aðferðir en yfirskrift hans er Heimspeki, til hvers? Í
fyrstu greininni veltir Björn Þorsteinsson upp
spurningunni hvað heimspeki sé og til hvers hún
hafi verið iðkuð til þessa og af hverjum. Bendir
hann meðal annars á að hvítir evrópskir og
ókvæntir karlar sem tilheyra hinni gyðinglegu,
grísku og kristnu hefð hafi mótað vestræna heim-
spekihefð, þar hafi konur, múslimar, búddistar eða
fólk af öðrum kynstofnum en þeim hvíta hvergi kom-
ið nærri.
IVHugvísindin sem og önnur fræði hafa oftlegaverið gagnrýnd fyrir að hafa fjarlægst almenn-
ing, kannski ekki síst vegna þess að þau noti fræði-
hugtök eða klíkumál sem engir nema innvígðir
skilja. Í greinaflokknum verður leitast við að nálg-
ast flókið efnið með skýrum hætti.
NEÐANMÁLS
DANS- og söngvaatriðin í
Rauðu myllunni eru sko ekkert
slor, raunar þau flottustu sem
lengi hafa sést, blandað er
saman öllum tónlistarstefnum
seinustu áratuga og öllum
klisjum um ástina og annan
fjára úr dægurlögum í eins
konar póstmódernískt mósaík-
verk sem stundum er eins og
safn tónlistarmyndbanda,
hvert öðru fagmannlegar unn-
ið. Þar fær hugmyndaauðgin
að njóta sín, allt frá því að
hinn ágæti skoski leikari Ewan
McGregor hefur upp raust
sína í gervi sjálfrar Julie
Andrews. Erfitt er að gera
upp á milli atriða. Þau Ewan
og Nicole Kidman syngja lag
gert úr fleygum laglínum sem
er býsna snyrtilegt. [...]
Handritið reynist akillesar-
hæll myndarinnar og það er
engu líkara en Luhrmann hafi
ekki vitað nógu vel hvað hann
vildi gera. Í stílfærslu tekur
honum enginn fram og ekki
heldur í að búa til nútímaleg
og eitursnjöll söng- og dans-
atriði. Vandinn er það sem
kemur á milli.
Þannig reynist dirfskan öll í
umbúðunum en ekki innihald-
inu og fléttan er flöt og laus
við dirfsku.
Ármann Jakobsson
Múrinn
www.murinn.is
Framfarir og þekking
skapa vald
En er greinargerð Atla fyr-
ir undirstöðum siðlegrar
breytni nægileg? Hugsanlegt
væri að fallast á að svo sé ef
maður er tilbúinn til að sam-
þykkja það sem virðist vera
forsenda Atla að sú lýðræð-
isskipan sem nú er að ryðja
sér til rúms í heiminum sé
farvegur „reynsludygða og
formlegra réttinda“ (bls.
126). Um þetta má hafa
ýmsar efasemdir. Vald og of-
beldi er oft falið á bakvið yf-
irbragð lýðréttinda og vís-
indin eru langt frá þeirri
hreinskiptnu sannleiksleit sem
Atli trúir á. Þó að menningin
sé vaxin upp úr ríki nátt-
úrunnnar og siðferði sé
mögulegt án yfirnáttúrlegs
löggjafa þá er staðreyndin
engu að síður sú að menn-
ingin lýtur stjórn og valdi
sem dreifist ekki jafnt. Menn-
ingin einkennist einmitt af því
að framfarir og þekking
skapa vald. Þess vegna er
erfitt að fallast á að siðfræði
sem einblínir á sjálfstýrð
kerfi, manneðli og verald-
arhyggju um siðferðileg verð-
mæti sé fullnægjandi.
Jón Ólafsson
Kistan
www.kistan.is
Morgunblaðið/Árni Sæberg
„Frelsið er ei verðlögð vara“, orti Hannes Hafstein.
RAUÐA MYLLAN