Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. FEBRÚAR 2002
N
Ú við upphaf ársins 2002,
þegar ætla má að náðst
hafi endanleg sátt meðal
áhangenda og almennra
notenda hins gregor-
íanska tímatals varðandi
þá skoðun að komin sé ný
öld – og raunar nýtt ár-
þúsund, hvorki meira né minna – er rík ástæða
til þess að leiða hugann enn og aftur að fortíð-
inni, líta um öxl og rifja upp stór og smá atriði
veraldarsögunnar, þessarar margþættu sögu af
atburðum, ákvörðunum og hugmyndum sem við
erum látin tileinka okkur í niðursoðinni mynd í
grunnskóla og burðumst síðan með í gegnum
lífið. Frásögnin af þeirri merkilegu iðju mann-
skepnunnar sem á íslensku heitir „heimspeki“
er einn þáttur í hinni miklu fléttu sögunnar – þó
að áhöld kunni að vera um það hversu gildur
þessi þáttur sé. Sú skoðun hefur reynst býsna
lífseig að heimspekin sé ekkert annað en skýja-
skraf sem standi í litlum sem engum tengslum
við raunveruleikann, hið daglega líf mannanna,
og sé fyrir vikið fullkomlega áhrifalaus eða, svo
valið sé eilítið skarpara orð, meinlaus. Þessi
skoðun er að sjálfsögðu góðra gjalda verð – að
minnsta kosti ef rétt er á málum haldið – og
þegar tekist er á við hana er til dæmis viðeig-
andi að velta því fyrir sér hvort hún lýsi því
hvernig málum er sannarlega fyrir komið eða
vísi á það hvernig málum ætti að vera háttað. Er
heimspekin sannarlega meinlaus? Og ef hún er
það ekki, ætti hún þá að vera það? Báðar þessar
spurningar sækja á okkur hér og nú; sú fyrri
skírskotar til fortíðarinnar og viðtekinnar vitn-
eskju okkar um hana en sú síðari höfðar til
framtíðarinnar og þeirra möguleika sem í henni
búa, til góðs eða ills. Þegar betur er að gáð
renna spurningarnar tvær saman og úr verður
ný spurning sem ef til vill er þeirra stærst:
Hvaða afstöðu til heimspekinnar eigum við að
tileinka okkur hér og nú – eigum við að leitast
við að halda henni niðri eða leyfa henni að
blómstra?
Heimspeki – hvað er nú það?
En bíðum nú aðeins við. Hvaða máli skiptir
það svo sem hvort þessi „iðja“, heimspekin
(hvað sem hún nú annars er!), stendur í sam-
bandi við hversdagsleikann eða ekki? Kemur
hún okkur nokkuð við? Yrði veruleikinn nokkuð
fátækari þó að hún hyrfi af sjónarsviðinu í eitt
skipti fyrir öll? Og, ég endurtek, hvað er hún
eiginlega fyrir nokkuð, þessi svokallaða „heim-
speki“? Skemmst er frá því að segja að frammi
fyrir spurningum af þessu tagi vefst málsvara
heimspekinnar, heimspekingnum sjálfum, eng-
an veginn tunga um tönn. Í fyrsta lagi gæti
hann átt það til að benda á að sá sem spyrji
slíkra spurninga um eðli, tilgang og tilverurétt
heimspekinnar sé þar með sjálfur farinn að
stunda heimspeki. Heimspekin sé í stöðugri leit
að eðli fyrirbæranna, þar á meðal (og ekki síst)
sjálfrar sín, og eiginlega sé hún einmitt þessi
leit að eðli, tilgangi og tilverurétti sínum. Sam-
kvæmt þessu er svarið við spurningunni „hvað
er heimspeki?“ hliðstætt við lausn gátunnar
„Hvað hét hundur karls“ – heimspekin býr í
spurnarorðinu „hvað“, í spurningunni um eðlið.
Í öðru lagi gæti heimspekingurinn brugðist
við með því að halda því fram að svarið við
spurningunni „hvað er heimspeki?“ sé ekkert
annað en gjörvöll saga heimspekinnar eins og
hún er jafnan sögð: heimspeki er það sem
mennirnir hafa komið sér saman um að kalla
heimspeki í gegnum aldirnar, og annað ekki;
eða, með öðrum orðum: heimspekin er sagan af
sjálfri sér. Komi efasemdir upp um notkun
nafnbótarinnar í einstökum tilvikum stendur
það upp á efasemdamanninn að leggja fram
mótrök sem síðan þarf að vega og meta; en al-
menna reglan er sú að þar til annað sannist
verði að líta svo á að það sem sé heimspeki sam-
kvæmt hefðinni sé heimspeki í raun.
Í þriðja lagi gæti heimspekingurinn tekið upp
á því að halda því fram að um heimspekina megi
segja eins og svo margt annað: spyr sá sem ekki
veit og veit sá sem ekki spyr, eða með öðrum
orðum: sá sem þarf að spyrja að eðli heimspek-
innar opinberar þar með að hann veit ekki hvað
hún er, ólíkt þeim sem finnur enga þörf fyrir að
spyrja slíkra spurninga og lætur sér nægja að
stunda heimspeki þegjandi og hljóðalaust – og
hlýtur þar með að vita hvað hún er. Heimspek-
ingur af þessu sauðahúsi lítur gjarnan svo á að
spurningar um eðli heimspekinnar séu skýrt
dæmi um viðfangsefni sem heimspekin eigi ekki
að eyða kröftum sínum í, og eftir að hann hefur
komist að þessari niðurstöðu tekur hann að
verja ákveðnum hluta krafta sinna í að gera
spurningar af þessum toga brottrækar úr heim-
spekinni. Markmið hans verður þannig að um-
breyta heimspekinni í samræmi við eigin skoð-
un á því, hvernig hún eigi að vera.
Í framhaldi af þessu þríþætta svari við spurn-
ingunni um eðli heimspekinnar (rétt er að taka
fram að þessari spurningu má án efa svara á
fleiri vegu) má hugsa sér að láta heimspeking-
inn takast á við ákæruna um meint áhrifaleysi
eða „meinleysi“ heimspekinnar. Eflaust brygði
hann þá á það ráð að tína til ýmis söguleg dæmi
um áhrif afurða heimspekinnar á veruleikann.
Með hliðsjón af þessum dæmum mætti síðan
bollaleggja um það hvort sýnt þyki að heim-
spekin sé sannarlega alltaf áhrifalaus, hvort af-
skipti hennar af veruleikanum skipti nokkru
máli, og hvort ástæða yrði til að sakna hennar ef
hún hyrfi af sjónarsviðinu eða tæki í það
minnsta svo róttækum breytingum að hún yrði
„óþekkjanleg“.
Heimspekisaga fyrir byrjendur
Nánar tiltekið kynni svar heimspekingsins
við aðfinnslum hins ímyndaða andmælanda að
vera á þessa leið (að hætti góðra fræðimanna
byrjar hann á því að slá góðkunnan varnagla):
„Ef vel ætti að vera þyrfti að svara spurningum
þínum í afar löngu máli, en því miður hef ég að-
eins takmarkað svigrúm til umráða hér. Þetta
ber að hafa í huga þegar svar mitt er lesið. En,
hvað um það, byrjum á byrjuninni: Samkvæmt
almennu samkomulagi hófst saga heimspekinn-
ar fyrir 2.500 árum í borginni Míletos á strönd
Litlu-Asíu, sem þá tilheyrði grískum menning-
arheimi. Fyrsti heimspekingurinn hét Þales og
um hann er fátt eitt vitað annað en það að hann
taldi að allt væri vatn; þar fyrir utan eru til um
hann nokkrar gamansögur sem ýmist lýsa því
hversu utangátta hann var eða sýna fram á
hversu slunginn og séður hann var þegar hann
vildi það við hafa. En það er nú önnur saga. Arf-
takar Þalesar hétu Anaxímandros (sem sagði
„allt er ótakmarkað“) og Anaxímenes („allt er
loft“); og helstu sporgöngumenn þeirra voru
spekingar á borð við Heraklítos („allt fram
streymir“), Pýþagóras („allt er tölur“), Parm-
enídes („allt er eitt“), Empedókles, Demókrítos,
Anaxagóras, Prótagóras, Sókrates, Platon og
Aristóteles. Þar með erum við komin á bólakaf í
yfirgripsmestu, margræðustu og áhrifamestu
kenningar heimspekisögunnar. Heimspekin
hefur fest rætur á afmörkuðu svæði við aust-
anvert Miðjarðarhaf, það er að segja í Grikk-
landi hinu forna; þar hefur hún blómstrað um
nokkurra alda skeið, en nú er þetta fyrsta
blómaskeið hennar að baki.
Eigum við samt ekki að halda áfram? Meðal
þeirra minni spámanna sem tóku við kyndli
heimspekinnar af hinum forngrísku meistara-
hugsuðum má nefna efahyggjumanninn Pyrrh-
on, nautnastefnumanninn Epíkúros, stóuspek-
ingana Epiktet, Seneca og Markús Árelíus,
nýplatónistann Plótínus og einn áhrifamesta
hugsuð kristninnar, Ágústínus. Hér erum við
komin fjórar aldir fram yfir Krists burð; sögu-
sviðið hefur stækkað og nær nú yfir mestallt
Miðjarðarhaf; og sá viðburður hefur orðið að
hin nýju trúarbrögð, kristnin, hafa slitið barns-
skónum og eru óðum að breiða úr sér norður yf-
ir Evrópu. Fyrir vikið hverfur heimspekin enn
frekar í skuggann; greinarmunurinn á heim-
speki og trúarbrögðum skýrist og á yfirborðinu
að minnsta kosti verður heimspekin að eins kon-
ar þernu kristinnar guðfræði – en raunin varð
þó sú að í aldanna rás voru áhrifin ekki öll í aðra
áttina, heldur þáði guðfræðin einnig ýmislegt af
þessari ambátt sinni. Þannig rann kenninga-
kerfi kristninnar saman við arfleifðina frá Forn-
Grikklandi í hinum viðamiklu skrifum helsta
heimspekings kristninnar, heilags Tómasar frá
Akvínó.
Þar með erum við langt komin á þessu hunda-
vaði, að minnsta kosti ef mælt er í árum.
Straumhvörf verða í mannkynssögunni: landa-
fundir, endurreisn, kirkjan klofnar og svokölluð
„nýöld“ gengur í garð. Þar með losnar um bönd-
in á lundabagga heimspeki og kristinnar trúar,
náttúruvísindin stíga fram á sjónarsviðið með
Kópernikusi, Kepler, Galíleó og Newton og
nafnaþula heimspekinganna sprettir úr spori að
nýju (hér gefst því miður ekki tóm til að fara í
saumana á kenningum þessara ágætismanna,
en um þá má lesa í alfræðiritum og handbókum
um sögu heimspekinnar!): Machiavelli, Bacon,
Hobbes, Descartes („ég hugsa, þess vegna er
ég“), Pascal, Spinoza, Leibniz, Vico, Locke,
Berkeley, Hume, Bentham, Voltaire, Rousseau,
Kant, Fichte, Schopenhauer, Hegel, Schelling,
Kierkegaard, Marx, Nietzsche, Freud, Mill,
Peirce, James, Dewey. Þar með er tuttugusta
öldin runnin upp; og hvort sem það er nálægð-
arinnar vegna, sökum þess að margfalt fleiri
einstaklingar af tegundinni „maður“ voru uppi á
tuttugustu öld heldur en á öllum fyrri öldum til
samans, eða einfaldlega vegna þess að manns-
andinn er í stöðugri útþenslu og sókn, þá lítur út
fyrir að tuttugasta öldin hafi framleitt óvenju-
marga heimspekinga. Hverja eigum við að
nefna? Það er ómögulegt að segja. Til dæmis
Adorno, Althusser, Arendt, Austin, Ayer,
Benjamin, Bergson, Camus, Carnap, de
Beauvoir, Deleuze, Derrida, Foucault, Frege,
Gadamer, Habermas, Heidegger, Husserl,
Jaspers, Kuhn, Lacan, Levinas, Marcuse,
Merleau-Ponty, Moore, Popper, Rawls, Ric-
œur, Rorty, Russell, Ryle, Sartre og Wittgen-
stein. Svo fáein dæmi séu tekin.“
Og þar með býst heimspekingurinn til að
ljúka máli sínu: „Þessi ágripskennda upptalning
er auðvitað ekkert annað en ákaflega einfaldað
yfirlit yfir sögu heimspekinnar. En þarna hef-
urðu þó, viðmælandi góður, fengið eins konar
ávísun á þær hugmyndir og kenningar sem eru,
þegar öllu er á botninn hvolft, hið eina sanna
svar við spurningunni „hvað er heimspeki?“.
Þessa ávísun verður þú sjálfur að innleysa.
Njóttu vel og góða skemmtun.“
Bræðralag heimspekinganna
Þar fór það. En skemmst er frá því að segja
að ég og þú, lesandi góður, við skulum ekki láta
heimspekinginn segja okkur fyrir verkum með
þessum hætti – að minnsta kosti ekki mótþróa-
laust. Ráðleggingar hans eru góðra gjalda verð-
ar, en þær nægja okkur ekki hér og nú; þær vísa
aðeins til fortíðarinnar, til þess sem þegar ligg-
ur fyrir á bókasöfnum, en ætlun okkar tak-
markast ekki við að leita fróðleiks um það sem
verið hefur heldur hyggjumst við einnig horfa
fram á við, inn í hyldýpismyrkur þeirrar aldar
og þess árþúsunds sem er að hefjast. Hvað eig-
um við að álykta um framtíð heimspekinnar? Á
hvaða forsendum gæti slík ályktun byggst?
Þegar við stöndum frammi fyrir slíkum spurn-
ingum verðum við raunar að viðurkenna að við
höfum ekkert í höndunum annað en söguna sem
við vorum að enda við að busla í gegnum (þann-
ig kemur ræða heimspekingsins okkur að not-
um þrátt fyrir allt), að viðbættum þeim „glæ-
nýju“ hugmyndum sem eru á ferli í
samtímanum – það sem við höfum úr að moða er
með öðrum orðum annars vegar sýn samtímans
á söguna og hins vegar það sem er „nýjasta
nýtt“ úr smiðju mannsandans. Lítum því aftur á
vasaútgáfu okkar af sögunni og rýnum í hana –
til dæmis með hliðsjón af landafræði, kynþátt-
um, trúarbrögðum og kynjaskiptingu.
Þegar heimspekingunum er raðað niður á
hnattlíkanið kemur upp úr dúrnum að saga
heimspekinnar fer að langmestu leyti fram á til-
teknu skýrt afmörkuðu svæði, það er að segja
við strendur Miðjarðarhafs og sér í lagi á þeim
kræklótta skaga út úr meginlandi Asíu sem
nefnist Evrópa. Heimspekingarnir eru fyrst í
stað íbúar við austan- og sunnanvert Miðjarð-
arhaf, en með kristninni taka þeir að skjóta upp
kollinum við hafið norðan- og vestanvert og síð-
an inn til landsins þar norður af, í Frakklandi, á
Bretlandseyjum og að lokum við Eystrasalt (sá
merki spekingur Kant sat alla sína tíð í borginni
Königsberg í Austur-Prússlandi, þar sem nú er
rússneska borgin Kalíníngrad). Þannig hefur
sögusvið heimspekinnar fram til þessa nær al-
gjörlega einskorðast við Evrópu eða öllu heldur
við þann heimshluta sem við nefnum nú Vest-
urlönd (því ekki má gleyma því að undir lok
nítjándu aldar nam heimspekin land í Norður-
Ameríku).
Þessum nána skyldleika heimspekinnar og
Evrópu fylgja tvö viðbótaratriði sem full ástæða
er til að benda á. Í fyrsta lagi eru heimspeking-
arnir allir af sama kynþætti: þeir eru hvítir, allir
sem einn; og í öðru lagi tilheyra þeir allir sömu
hefðinni hvað trúarbrögð snertir, það er að
segja þeirri gyðinglegu, grísku og kristnu hefð
sem öðrum fremur hefur verið ráðandi í Evr-
ópusögunni (flestir þeirra eru auðvitað kristnir,
en meðal þeirra leynast einnig allmargir gyð-
ingar og þar að auki var nokkur hópur þeirra
uppi fyrir daga Krists). Meðal heimspeking-
anna eru engir múslimar, engir búddistar, engir
hindúar og engir iðkendur þess sem heitir í
(gömlu) bókunum okkar „frumstæð trúar-
brögð“.
Þessu til viðbótar kemur í ljós þegar nafna-
listar heimspekisögunnar eru skoðaðir að heim-
spekingarnir eru nær eingöngu karlkyns (og
raunar er óvenjuhátt hlutfall heimspekinga allt
fram á tuttugustu öld ógiftir og barnlausir karl-
menn). Í gjörvallri nafnasúpunni sem heim-
spekingurinn okkar bar á borð eru aðeins tvær
konur: Hannah Arendt og Simone de Beauvoir
(báðar voru þær uppi á síðustu öld). Rétt er að
taka það fram strax, og í miklum flýti, að þessi
ójöfnuður í kynjaskiptingunni skýrist ekki ein-
vörðungu, eða jafnvel alls ekki, af duttlungum
greinarhöfundar, enda eru nafnalistarnir settir
saman með hliðsjón af viðurkenndum bókum
um sögu heimspekinnar. Staðreyndin er ein-
faldlega sú að allt fram á síðustu áratugi hafa
söguhetjur heimspekisögunnar verið, allar með
tölu eða því sem næst, karlkyns.
Útþensla og hörmungar
Þannig höfum við öðlast aukna innsýn í með-
limaskrá heimspekifélagsins í aldanna rás; enda
þótt við höfum skellt skollaeyrum við ráðlegg-
ingum hirðheimspekings okkar hefur okkur
engu að síður tekist að „fá kjöt á beinin“. Hvað
er heimspeki? Hún er tiltekið safn rita eftir
hvíta karlmenn af evrópskum uppruna sem alist
hafa upp í gyðinglegri, grískri og kristinni
trúarhefð. Hvað er ekki heimspeki? Til dæmis
hvaðeina sem fólk af öðrum kynstofnum en
þeim hvíta hefur hugsað og skrifað í Afríku, As-
íu, Ameríku og Ástralíu. Þannig eru mörkin
dregin – eða, öllu heldur, þannig hafa mörkin
verið dregin lengst af, meðan föðurland heim-
spekinnar, Evrópa, efldist og styrktist og tók að
lokum að leggja undir sig fjarlæg lönd (eða
„finna“ þau eins og það er ennþá orðað), út-
breiða siðmenningu sína, kristna heiðingjana og
þröngva þeim til að taka upp evrópska siði og
stjórnarhætti: til dæmis klæðaburð, bókmenn-
ingu og lýðræði. Eins og kunnugt er náði þessi
útþenslusaga ákveðnu hámarki á tuttugustu
öld: við upphaf aldarinnar teygðu angar Evr-
ópuvaldsins sig út um gjörvalla jarðarkringluna
HEIMSPEKI , T IL HVERS?
HEIMSPEKI VIÐ ALDAHVÖRF
Með þessari grein hefst greinaflokkur Lesbókar um heimspeki. Reynt verður að svara því hvert hlutverk heim-
spekinnar sé nú í byrjun nýrrar aldar, hvort hennar sé yfirleitt þörf og þá til hvers. Einnig munu höfundarnir tíu
velta fyrir sér stöðu heimspekinnar innan hugvísindanna og straumum og stefnum í aðferðum hennar. Í fyrstu
greininni er meðal annars spurt hvað heimspeki sé, hverjir hafi iðkað hana og til hvers.
E F T I R B J Ö R N Þ O R S T E I N S S O N
UM SÖGU, SEKT OG ÝMISLEGT FLEIRA