Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.2002, Page 5
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. FEBRÚAR 2002 5
– það var frumstig hnattvæðingarinnar svoköll-
uðu – en fallið varð hátt, Evrópuríkin tóku að
berast á banaspjótum og fyrir vikið glataði Evr-
ópa heimsyfirráðum sínum á methraða. Að vísu
var það bót í máli að veldissprotinn (og kyndill
siðmenningarinnar) féll ekki heiðingjunum í
skaut heldur gekk hann til hins skilgetna af-
kvæmis Evrópu, Bandaríkja Norður-Ameríku.
En það breytir því ekki að við lok aldarinnar, og
upphaf þeirrar nýju, er Evrópa í mikilli sjálfs-
myndarkreppu sem birtist í óvæginni sjálfs-
skoðun hvað varðar alla þætti menningarinnar
– þar á meðal heimspekina.
Nánar tiltekið einkennist þetta kreppuástand
af sektarkennd gagnvart umheiminum – öllum
þeim heimshlutum, menningarheildum, þjóð-
um, þjóðarbrotum og minnihlutahópum sem út-
þenslustefnan bitnaði á. Sektarkenndin birtist
til dæmis í fyrirferðarmikilli umræðu í samtím-
anum um hugtök á borð við „þjóðarmorð“,
„glæpi gegn mannkyni“ og „þjóðernishreinsan-
ir“. Hámark sektarkenndarinnar sprettur vita-
skuld af vitneskjunni um helför Gyðinga, en hún
nær til fjölmargra annarra glæpa og voðaverka
sem leynt eða ljóst er raðað eftir mikilvægi –
sumt þykir verra en annað, sumu er haldið á
lofti en öðru er markvisst sópað undir teppið.
(Nokkur dæmi til umhugsunar, í tilviljunar-
kenndri röð: grimmdarverk landvinninga-
manna í Mexíkó og Suður-Ameríku, aðskilnað-
arstefnan í Suður-Afríku, voðaverk á hendur
indjánum í Norður-Ameríku og frumbyggjum
Ástralíu, gúlagið í Síberíu, nýlendustríðið í Als-
ír, þrælahald í Bandaríkjunum og víðar, stuðn-
ingur við harðstjórnir í Mið-Ameríku og Araba-
löndum, kúgun kvenna í Evrópu sem birtist til
dæmis í því hversu seint þær fengu kosninga-
rétt.) Þessi dæmi úr sögunni bera glöggan vott
um óbilgirni okkar (karlkyns) Evrópumanna
gagnvart hverju því sem er (er óhætt að segja
„var“?) ólíkt okkur: öllu slíku urðum við ann-
aðhvort að umbreyta þannig að það yrði líkt
okkur eða jafnvel því sem næst eins og við; eða,
ef ekki vildi betur, þá varð að uppræta það,
ryðja því burt, kasta því á eldinn, eða í það
minnsta halda því í skefjum, undiroka það og
kúga. Með heimspekilegu orðalagi má segja að
útþenslustefnan hafi falist í vægðarlausri út-
breiðslu hins sama, þess sem er eins, á kostnað
þess sem er ólíkt eða frábrugðið.
Auðvitað hefur útþenslustefnan ekki verið
þekkt fyrir að nota slíkt og þvílíkt orðalag um
sjálfa sig – að minnsta kosti ekki opinberlega.
Hún hefur jafnan borið sjálfa sig á borð undir
yfirskriftum á borð við „útbreiðsla siðmenning-
arinnar“, „frelsun til kristinnar trúar“, „lausn
úr viðjum fátæktarinnar“, „upplýsing hinna fá-
fróðu og frumstæðu“. Evrópa hefur réttlætt
ásókn sína í auðæfi fjarlægra landa með skír-
skotun til (meintra) yfirburða sinna hvað varðar
menningu, trú, efnahag og menntun: hin ráð-
andi líking hefur (að minnsta kosti í seinni tíð)
verið á þá leið að Evrópa væri að færa hinum
frumstæðu og bjargarlausu ljósið. Á yfirborð-
inu hefur útþenslan þannig lengstum haft þann
mannúðlega tilgang að veita hinum vanþróuðu
hlutdeild í þeirri auðlegð sem Evrópumenn hafa
aflað sér í krafti framfara á sviði vísinda og
tækni, en eftir að áhrifa sektarkenndarinnar fór
að gæta fyrir alvöru og sjálfsgagnrýnin tók að
grípa um sig kom úr kafinu að sjálfar framfar-
irnar hafa hvílt á eigingjarnri nýtingu Evrópu-
manna á auðlindum í löndum hinna vanþróuðu
sem þannig eru í raun sviptir möguleikanum á
því að komast jafnfætis drottnurunum.
Sektarkennd og bræðravíg
En þetta er allt önnur saga og við erum kom-
in langt út fyrir efnið – eða hvað? Hvað varð af
heimspekinni? Hver eru tengsl hennar við
þessa svokölluðu útþenslusögu? Á hún, þessi
loftkennda líkanasmíð, nokkurn þátt í henni?
Ber hún nokkra ábyrgð á því sem miður hefur
farið hvað varðar hlutverk Evrópu í veraldar-
sögunni?
Þessum spurningum er vandsvarað: það er
vissulega ekki auðleyst verkefni að festa hendur
á því að hvaða leyti og að hve miklu marki heim-
spekin hefur orðið misindismönnum evrópskrar
útþenslustefnu að innblæstri í gegnum tíðina.
Þó virðist ríkja almenn sátt um tiltekin atriði.
Enginn getur til dæmis neitað því að höfundar
og harðstjórar Sovétríkjanna töldu sig komna í
beinan andlegan karllegg frá Karli Marx, og
eins er erfitt að horfa framhjá því að undirokun
kvenna í Evrópu studdist að mörgu leyti við
hugmyndir heimspekinganna um kveneðlið –
eða jafnvel við þögn heimspekinga um sama
efni. Þar að auki ber að hafa í huga það sem bent
var á framar, að trúarkreddur kristninnar, sem
telja má ábyrgar fyrir margvíslegum grimmd-
arverkum á hendur hinum „vantrúðu“, geta
ekki talist algjörlega hreinar af heimspekileg-
um áhrifum: samband heimspekinnar og krist-
innar trúar er flóknara en svo. Skýrt dæmi um
áhrifamikla hugmynd sem hefur í senn kristnar
og heimspekilegar rætur er sjálft líkingamálið
um upplýsingu hinna fáfróðu og frumstæðu, sem
skírskotar ekki einvörðungu til tilmæla Krists
um að „gjöra allar þjóðir að lærisveinum“, heldur
einnig til hugmynda spekinga á borð við Platon,
Descartes og Kant um yfirburði þess sem leyft
hefur „náttúrunnar skilningsljósi“ að glæðast
innra með sér. Annað dæmi, og öllu umdeildara,
er þáttur þýskra heimspekinga í hugmyndafræði
nasismans; sú skoðun hefur til dæmis reynst
langlíf að Nietzsche hafi verið einhvers konar
hugmyndasmiður og fyrirrennari nasismans og
jafnvel má sjá því haldið fram að án spekinga á
borð við Herder, Hegel og Fichte hefði Adolf
Hitler aldrei orðið það sem hann varð. Erfiðari
viðfangs er þó spurningin um hugsanlegan nas-
ískan þátt, eða jafnvel nasískan kjarna, í hinum
áhrifamiklu kenningum Heideggers. Af þessum
knöppu og óskipulegu athugasemdum má sjá að
hugmyndir um þátt heimspekinnar í hinni evr-
ópsku hörmungasögu eru að minnsta kosti ekki
algjörlega tilhæfulausar.
Er þá þar með sagt að heimspekin sé af hinu
illa – að okkur beri að varast hana eða halda að
minnsta kosti metnaði hennar í lágmarki? Eða,
með kunnuglegra orðalagi, að okkur beri að
forðast allar „stórar hugsjónir“ um eðli, ástand
og framtíð veraldarinnar? Síðari hluti tuttug-
ustu aldar einkenndist af mikilli togstreitu inn-
an heimspekinnar hvað snertir þátt hugsjóna í
veruleikanum. Á meðan kalda stríðið stóð sem
hæst var hvers kyns róttæk gagnrýni á þjóðfé-
lagið í anda frelsunar- eða byltingarhugsjóna
tortryggð með skipulegum hætti í Vestur-Evr-
ópu og Bandaríkjunum og tennurnar voru
dregnar úr talsmönnum slíkra hugsjóna með sí-
felldum og óvægnum samanburði við bág kjör
óbreyttra borgara í meintu föðurhúsi allrar
hugsjónamennsku, Sovétríkjunum. Til mót-
vægis við samfélagsgagnrýni af þessum toga,
sem jafnan fólst í einhvers konar úrvinnslu úr
arfleifð þýsku hughyggjunnar og arftaka henn-
ar, Karls Marx, tóku löndin vestan tjalds, eink-
um Bretland og Bandaríkin, að búa í haginn fyr-
ir iðkun heimspeki sem telja mætti ómengaðri
hvað samfélagsleg hugðarefni snertir, til dæmis
málspeki, rökfræði og þekkingarfræði. Þjóðir á
meginlandi Vestur-Evrópu, einkum Frakkland
og Þýskaland, létu hins vegar illa að stjórn að
þessu leyti og þar héldu spekingar ótrauðir
áfram að bollaleggja kenningar Marx.
Þetta borgarastríð spekinganna tók til dæmis
á sig mynd í yfirborðskenndum deilum um þá
margfrægu og undarlegu skepnu póstmódern-
ismann, en skýrasta holdtekning þess var þó ef
til vill þrætan um svonefnda kenningu um enda-
lok sögunnar sem kom fram í ofureðlilegu fram-
haldi af hinum skyndilegu endalokum kalda
stríðsins. Forvígismenn sögulokakenningarinn-
ar héldu því blákalt fram (til dæmis í líki slag-
orðsins „Marx er dauður!“) að nú væri þætti
hugmynda í sögunni, „stórra hugmynda“ að
minnsta kosti, lokið fyrir fullt og allt vegna þess
að komið væri fram þjóðfélagskerfi sem tæki
öllum öðrum fram og væri fyrir vikið hámark og
endapunktur sögunnar. Gagnrýnendur kenn-
ingarinnar bentu á hinn bóginn á að kenningin
sjálf væri ekkert annað en ákaflega „stór hug-
mynd“ sem reist væri á tiltekinni söguskoðun
sem væri augljóslega takmörkuð og umdeilan-
leg og gæti í það minnsta ekki talist „vísinda-
lega sönnuð“ á neinn hátt. Þegar þetta er ritað
stendur sögulokakenningin höllum fæti; forvíg-
ismenn hennar hafa snúið við henni baki eða í
það minnsta gert á henni svo miklar bragarbæt-
ur að hún er óþekkjanleg eftir, og skyldi engan
undra þegar haft er í huga að aðstæður í heim-
inum nú eru allt aðrar en við lok kalda stríðsins.
Þar með má kannski ætla að hinu kalda stríði
spekinganna sé einnig lokið: hinar stríðandi
fylkingar geta nú lagt niður vopnin og tekið
höndum saman í þeirri vitund að ágreinings-
efnin voru aðeins sögulegur og pólitískur tilbún-
ingur. Póstmódernisminn er liðinn undir lok,
sögulokakenningin hefur runnið sitt skeið og
tortryggnin í garð hugmyndanna hefur verið
lögð í gröfina (þó að hún eigi eflaust eftir að rísa
upp aftur og sækja á okkur að nýju).
… og framtíðin?
Nú erum við vonandi orðin einhvers vísari um
það, hvað heimspekin hefur verið í gegnum tíð-
ina – og þar með er kominn tími til að vekja að
nýju upp spurninguna um framtíð heimspek-
innar og heimspeki framtíðarinnar. Hvert er
samhengið á milli fortíðar og framtíðar í þessu
efni? Segir fortíðin okkur nokkuð um framtíð-
ina? Verður framtíðin eitthvað alveg nýtt og
framandi, eða verður hún kannski ekkert annað
en endurtekning þess sem heyrir fortíðinni til?
Nú eru góð ráð dýr. Reynum þetta: framtíðin
er í eðli sínu óútreiknanleg. Þegar við leggjum á
ráðin og gerum áætlanir og „framtíðarspár“
(svo gripið sé til þess skemmtilega orðs) getum
við sannarlega lagt mikla og vandaða vinnu í að
velja okkur forsendur og aðferðir; þannig eru
sumar spár óneitanlega betri og vandaðri en
aðrar og sumar þar með (að öllum líkindum!)
áreiðanlegri en aðrar. En þegar við setjumst
niður í einrúmi og leiðum í ró og næði hugann að
eðli spádóma, þá gerum við okkur óhjákvæmi-
lega grein fyrir því að allar spár geta brugðist.
Líkindareikningur tekur aldrei af öll tvímæli;
meira að segja það sem er ólíklegast getur alltaf
komið upp á teninginn vegna þess að sérhver at-
burður er einstakur, hann hefur aldrei áður átt
sér stað og mun aldrei aftur verða: formgerð
hans er bundin í formúluna „einu sinni aldrei
aftur“. Þar að auki takmarkast allur líkinda-
reikningur af þeirri einföldu staðreynd að sér-
hvert sjónarhorn er endanlegt: aldrei er hægt
að gera ráð fyrir öllum möguleikum, hið ófyr-
irsjáanlega sleppur ætíð undan.
En þar með er ekki sagt að það sé öldungis
fánýtt að reyna að hafa áhrif á framtíðina, á það
hvaða stefnu málin taka; né heldur að vitundin
um söguna komi okkur að engum notum þegar
við horfum fram á veg. Þvert á móti er það verk-
efni okkar á hverjum tíma að nota alla þá þekk-
ingu sem við höfum yfir að ráða í því skyni að
reyna að sjá til þess að veruleiki nútíðarinnar,
sem framtíðin veitir til okkar án afláts, verði
sem þolanlegastur og að hið óvænta verði okkur
uppspretta ánægju og gleði en ekki sorgar og
þrauta. Ein leið til þess að takast á við þetta
verkefni felst í því að halda vakandi vitundinni
um það sem miður hefur farið í sögunni og
rækta jafnframt virðinguna fyrir því sem er
ólíkt manni sjálfum og frábrugðið því sem mað-
ur hefur átt að venjast.
Vitundin um hörmungar Evrópusögunnar er
nýtilkomin; hún kviknaði á tuttugustu öld og er
enn í frumbernsku. Þessi vitund er staðreynd,
og hún á framtíðina fyrir sér eins og síðustu at-
burðir og aðstæður í heimssögunni vitna um.
Við getum að sjálfsögðu kosið að bæla niður
þessa vitund um óréttlætið í fortíðinni og nútíð-
inni, til dæmis með því að þvinga sagnaritara
okkar til að segja söguna í anda þeirrar sjálfs-
upphafningar og einhæfu sýnar sem öllu réð
fram á síðari hluta síðustu aldar. Þetta gætum
við reynt, en í hreinskilni sagt yrði okkur ekki
mikið ágengt: eins og Sísyfos yrðum við ekki
fyrr búin að velta steininum upp á fjallið en
hann ylti niður að nýju og við yrðum að byrja
upp á nýtt. Eina von okkar í þráhyggjunni yrði
að koma með einhverjum ráðum á stjórnarfari
þar sem við réðum ein og gætum látið það verða
okkar fyrsta verk að útrýma öllum málaflækj-
um, efasemdum og óánægjuröddum, jafna alla
sjónarhóla við jörðu og koma þannig loksins á
hinni algjöru flatneskju hins sama, flatneskju
okkar þar sem rödd hinna hefur verið kæfð í eitt
skipti fyrir öll. Þar með yrði framtíðin að eilífri
endurtekningu nútíðarinnar og vandinn um
sektina yrði úr sögunni – og ótal margt annað
líka, til dæmis sjálft lýðræðið.
Því að þrátt fyrir allt megum við ekki gleyma
því að framlag heimspekinnar til veraldarsög-
unnar – það er að segja þeirrar heimspeki sem
við verðum í þessu samhengi að kalla „evr-
ópska“ eða „vestræna“ – hefur ekki allt verið á
sömu bókina lært: göfugar, fagrar og almennar
hugsjónir, til dæmis um lýðræði, almenn mann-
réttindi og frelsi alþýðunnar, hafa orðið til í hug-
um hinna evrópsku heimspekinga og leitað út í
heiminn, flestum öðrum en harðstjórum til
hagsbóta. Verkefni heimspekinnar næstu ald-
irnar verður án efa fólgið í því að halda þessum
hugsjónum á lofti, breiða þær út og leitast þann-
ig við að þær nái fullnun, og halda jafnframt
uppi gagnrýni á ófullkomnar birtingarmyndir
þeirra nær og fjær. Það liggur nefnilega í aug-
um uppi nú við árþúsundamótin að hugsjónir
heimspekinnar, sem eru almennar í eðli sínu,
geta ekki lengur látið binda sig við ákveðinn
heimshluta, kyn, kynþátt, eða trúarbrögð.
Hvers vegna?
Í fyrsta lagi vegna þess að þær hafa spurst út
og eru ekki lengur einkaeign hins evrópska pip-
arsveins; og þeir sem hafa einu sinni öðlast inn-
sýn í kjarna hugmyndanna um almenn mann-
réttindi og lýðræði (svo dæmi séu tekin) hljóta
að gera þá kröfu til okkar að við liggjum ekki á
þeim eins og ormar á gulli heldur stuðlum þvert
á móti að útbreiðslu þeirra.
Í öðru lagi vegna þess að þekking okkar á
sögunni hefur flætt yfir bakka sína með þeim af-
leiðingum að við getum ekki annað en viður-
kennt að til er önnur heimspeki sem að sumu
leyti líkist „heimspekinni okkar“ en er jafn-
framt að öðru leyti býsna frábrugðin henni.
Hinn óhjákvæmilegi samfundur heimspekinnar
við þessar „óþekktu“ systur sínar (því þær
reynast vera fleiri en ein: til dæmis er ein kín-
versk, önnur indversk, sú þriðja japönsk og sú
fjórða arabísk) hlýtur að verða henni upp-
spretta nýrra möguleika.
Í þriðja lagi vegna þess að hnötturinn okkar –
okkar allra – hefur skroppið saman, þökk sé
tækninni, en um leið hangir framtíð hans – okk-
ar allra – á bláþræði: fólksfjöldinn í heiminum
vex með áður óþekktum hraða, andstæðurnar
milli fátæktar og ríkidæmis aukast og blikan á
hinum gráa himni umhverfismála er svartari en
nokkru sinni fyrr. Veröldin er loksins orðin að
heild, og enginn getur lengur neitað því að við
sitjum í súpunni – saman .
Saga Vesturlanda – hins ráðandi afls í sög-
unni – hefur einkennst af tilhneigingu til að
drottna yfir því sem er framandi og neyða það
til að samlagast sér. Hin vestræna hugsun hefur
einkennst af viðleitni til að eigna sér það sem er
ólíkt, tileinka sér það og leggja það að lokum að
jöfnu við sjálfa sig: breyta ólíku í eins . Heim-
spekin nýja hlýtur að fagna því sem er ólíkt,
opna því leið og bjóða það velkomið í anda rétt-
lætishugtaks sem ber merki gestrisni og lítil-
lætis fremur en ásælni og útilokunar.
Teikning/Andrés
Höfundur er heimspekingur.