Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.2002, Síða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. FEBRÚAR 2002 7
F
RANSKI félagsfræðingurinn
Pierre Bourdieu var brautryðj-
andi gagnrýnna félagsfræða sam-
tímans. Hann er einn þekktasti
fræðimaður okkar tíma og verk
hans hafa haft afgerandi áhrif á
fræðaiðkun um allan heim. Alls
staðar þar sem menn velta fyrir
sér endurskoðun fræðanna á þverfaglegum for-
sendum, endursköpun menntakerfisins og sam-
félagsins almennt á hinum „post-módernísku“
tímum, lesa menn Bourdieu. Þeir sem berjast
gegn kynjamisrétti, kynþáttahatri, fælni gagn-
vart samkynhneigðum eða innflytjendum, svo
fáein málefni séu nefnd, vísa oftar sem ekki í
verk hans máli sínu til stuðnings. Innlegg Pierr-
es Bourdieu til samtímaumræðunnar er það
mikilvægt að varla gæti talist ábyrgt, af hendi
fræðimanna og annarra borgara að leiða það hjá
sér.
Bourdieu lést nú á dögunum, sjötíu og eins
árs að aldri. Í frönskum dagblöðum minnast
helstu stjórnmála- og menntamenn landsins
hans af virðingu. „Nú er fallinn frá einn hæfi-
leikaríkasti menntamaður Frakklands,“ sagði
forseti landsins Jacques Chirac og forsætisráð-
herrann Lionel Jospin lýsti yfir trega sínum
vegna fráfalls meistara félagsfræðinnar og
sagði að hann hefði í lífi sínu náð að brúa bilið
milli fræðanna og hinnar pólitísku baráttu.
Fræðimenn og spekingar harma góðan dreng
og skemmtilegan og reyna jafnframt að skil-
greina stöðu hans í stjórnmála- og fræðiheim-
inum. Slíkar skilgreiningar eru ekki eins auð-
veldar og ætla mætti í tilfelli Bourdieus því
hann átti heima bæði alls staðar og hvergi.
Hann var félagsfræðingur sem talaði jafnframt
mál heimspekinnar, hagfræðinnar, bókmennt-
anna, tungumálafræðanna og svo mætti lengi
telja. En kannski er þó auðveldara að koma hon-
um á bás núna þegar hann er hættur að geta
gripið fram í!
Bourdieu sagðist líta á sig sem bardaga- eða
íþróttamann sem þyrfti að berjast til hins síð-
asta fyrir skilningi á sinni eigin stöðu sem fræði-
manns. Hann leitaðist ekki einvörðungu við að
skýra hana í ritverkum sínum heldur kom hann
einnig reglulega fram á opinberum vettvangi
stjórnmála og fjölmiðla til að sýna fram á mögu-
leika þess sem væri í stöðu menntamannsins til
að taka þátt í samtímaumræðunni. Spurningin
sem mennta- og listamenn hafa reynt að svara í
heila öld er sú hvort og hvernig þeir geti verið
pólitískt ábyrgir og tekið þátt í stjórnmálum án
þess að láta af fræðilegri ábyrgð og sannfær-
ingu. Heimspekingurinn Jean-Paul Sartre var,
svo eitt dæmi af mörgum sé tekið, flokksbund-
inn Kommúnisti og tók oft á tíðum beina póli-
tíska afstöðu í verkum sínum á meðan þýski
heimspekingurinn Martin Heidegger lét, til
dæmis, uppgang Nasismans í heimalandi sínu
með öllu afskiptalausan. Enn stendur yfir deila
meðal franskra fræðimanna um þessa afstöðu
eða afstöðuleysi eins helsta hugsuðar síðari
tíma og það yfirleitt dæmt sem í hæsta máta
óábyrgt. Pierre Bourdieu vildi síst af öllu vera
flokksbundinn og tala máli pólitískrar hug-
myndafræði en hann lét þó ekki stjórnmálin af-
skiptalaus. Hann skilgreindi sig sem „gagnrýn-
inn“ fræðimann og taldi starf sitt vera pólitískt í
sjálfu sér. Hann leitaðist við að skilja þau efna-
hagslegu, félagslegu og menningarlegu öfl og
lögmál sem eru ráðandi í samfélaginu og fannst
vera skylda sín að miðla þeim skilningi. „Ef ég
væri veðurfræðingur væri það á mína ábyrgð að
láta menn vita um væntanlegt snjóflóð,“ sagði
hann í viðtali og bætti við að sem félagsfræð-
ingur teldi hann það vera ábyrgð sína að benda
mönnum á þá hættu sem heimsvæðingin og
uppgangur nýfrjálshyggjunnar hefði væntan-
lega í för með sér. Ef menn vilja ekki vakna til
vitundar um núverandi hættuástand mun hið
svokallaða lýðræðisfyrirkomulag bráðlega ekki
vera nema orðin tóm og það misrétti sem við nú
þegar búum við aukast til muna.
Sem dæmi um baráttu Bourdieus á sviði
stjórnmála á níunda og tíunda áratugnum
mætti nefna stuðningsyfirlýsingu hans og Mich-
els Foucault við pólska verkfallsmenn (Solid-
arnosc), tilraunir hans til að styðja, ásamt Jacq-
ues Derrida, við bakið á alsírskum starfs-
bræðrum, gagnrýni hans á fordæmingu
Salmans Rushdie og gagnrýnisyfirlýsingu um
uppgang frjálshyggjunnar. Bourdieu hvatti
menntamenn til að stofna þrýstihóp til stuðn-
ings frönskum verkfallsmönnum og þegar at-
vinnulausir og skilríkjalausir innflytjendur í
París mótmæltu óréttmætri meðferð ríkisins í
sinn garð, fór hann út á götu með kalltæki og
lýsti yfir stuðningi sínum við alla þá sem berjast
„gegn eyðileggingu siðmenningarinnar“. Hann
var sannfærður um að eina leiðin til að berjast
gegn ríkjandi stjórnskipulagi væri, auk þess að
leggja stund á gagnrýnin fræði, að styrkja hið
borgaralega samfélag með stofnun félagasam-
taka, hagsmunahópa, rannsóknarhópa, útgáfu-
fyrirtækja og með því að betrumbæta skóla-
kerfið.
Pierre Bourdieu hóf rannsóknir sínar á sjötta
áratugnum í Alsír þegar hann leysti herskyldu
sína með kennslu. Þar kynnti hann sér stöðu
kvenna og uppbyggingu menntakerfisins auk
þess að eiga í löngum samræðum við félaga sinn
Jacques Derrida sem þá var barnaskólakennari
í sama landi. Síðan rannsakaði hann á vettvangi
svo árum skipti franska menntakerfið, menn-
ingar- og listaheiminn franska og fjölmiðla-
heiminn. Hann hefur síðan sent nemendur sína
út um heiminn til að gera svipaðar vettvangs-
rannsóknir. Til að skýra hin samfélagslegu fyr-
irbæri notaði hann meðal annars hugtök sín um
ójafna dreifingu auðmagnsins. En þar átti hann
ekki einvörðungu við hið efnahagslega auð-
magn, samanber hugmynd Karls Marx, heldur
jafnframt hið menningarlega og félagslega auð-
magn sem felst meðal annars í félagslegri virð-
ingu, hæfni til að tjá sig og mynda félagsleg
tengsl. Hann taldi að slíkt auðmagn erfðist og
því væru menn frá fæðingu misvel í stakk búnir
til að tala máli sínu, mynda tengsl og koma sér á
annan hátt áfram í lífinu. Sá mismunur væri síð-
an endurframleiddur í skólakerfinu og fjölmiðl-
um með því að telja mönnum trú um að þeir til-
heyrðu ákveðnum hópi og ættu þess ekki kost
að komast þaðan. Hann komst að því eftir veru
sína í barnaskólum að þeir nemendur sem koma
úr miðstéttarfjölskyldum eða menningarheim-
ilum, eru mun líklegri til að standa sig vel vegna
þess að þeir vita, ómeðvitað, hvernig á að þókn-
ast kennaranum, sem eins og þeir kemur úr
menntafjölskyldu, og þeir tala því sama mál og
hann. Það mál virkar hins vegar sem táknrænt
og útilokandi ofbeldi gagnvart hinum sem ekki
hafa sams konar uppeldi. Í hverjum og einum
hópi eða „heimi“ samfélagsins; menningar-
heiminum, menntaheiminum, trúarheiminum,
stjórnmálaheiminum, fjölmiðlaheiminum
o.s.frv., ríkja óskráðar og jafnvel ómeðvitaðar
reglur og því verða menn annaðhvort að hafa
fæðst inn í hann til að geta leikið þar réttan leik
eða leggja mikla vinnu á sig við að læra þessar
leikreglur. Þegar menn eru svo einu sinni eru
orðnir innvígðir í ákveðinn samfélagshóp berj-
ast þeir fyrir stöðu sinni þar, fyrir yfirráðum og
valdi, með því að sýna fram á sérstöðu sína
gagnvart öðrum einstaklingum, öðrum heimum.
Þeir tala sérstakt mál (samanber mál sérfræð-
inga), hafa betri listasmekk en aðrir, spila golf
en ekki fótbolta, taka „listrænar“ myndir en
ekki bara fjölskyldumyndir og svo framvegis.
Þegar Pierre Bourdieu kom til Parísar utan
af landi til að leggja þar stund á háskólanám tal-
aði hann landsbyggðarmál, komandi úr lágstétt-
arfjölskyldu. Hann lagði hart að sér að læra
hina menntuðu orðræðu til að geta innvígst í
hinn franska menntaheim. Menntakerfið í
Frakklandi byggist á samkeppni sem á að skapa
endurnýjun og tryggja gæði en þar sem aðeins
þeir sem í fyrsta lagi kunna samkeppnismálið
og í öðru lagi hafa efni á því að þjálfa sig í góðum
skólum komast í gegnum síuna, gerir sam-
keppnin ekki annað en endurframleiða sömu
fræðimennina og sömu hæfnisviðmiðin. En
Bourdieu komst samt með harðfylgi inn um
dyrnar og varð innsti koppur í búri! Árið 1981
fékk hann prófessorsstöðu við virtustu mennta-
stofnun Frakka, Collége de France, og gegndi
auk þess prófessorsstöðu í stofnun æðri fé-
lagsfræða (L’EHESS) auk þess að kenna reglu-
lega í skólum í Bandaríkjunum. Hann stýrði um
árabil stofnun evrópskra félagsfræða og var rit-
stjóri franskra og alþjóðlegra tímarita og bóka-
útgáfa.Verk hans skipta tugum og eru þýdd yfir
á fjölmörg tungumál og sitja á metsölulistum
víða um heim. Það má því segja að hann hafi náð
að gera það sem samkvæmt kenningu hans er
nánast ómögulegt en þó æskilegt, þ.e.a.s. að
eignast það menningarlega auðmagn sem hann
hafði ekki hlotið í arf, að njóta virðingar og vera
í stöðu til að láta hlusta á sig.
Í þeirri stöðu sem hann var kominn í ætlaði
hann sér að umbreyta menntaheiminum og jú
öðrum heimum um leið, innan frá og veita þann-
ig öðrum inngang. En er einhver möguleiki til
þess að slíkur maður geti sagt og gert eitthvað
raunverulega gagnrýnið þegar hann er orðinn
innvígður í menntaheiminn, talar mál hans og
fer eftir reglunum? Er hann ekki eins líklegur
til að endurframleiða það dulda ofbeldi sem er
samofið þessu máli, þessum reglum? Það var
einmitt um þessa erfiðu stöðu sem hann fjallaði í
verkum sínum. Hann talaði með klofinni tungu,
talaði málið til að tala máli annars máls. Og þess
vegna er ekki svo undarlegt að á stundum hafi
verið erfitt að skilja hvað hann var að fara! Oft
var hann gagnrýndur fyrir að vera með öllu
óskiljanlegur nema fyrir þá innvígðu sem
þekktu til sérviskulegra hugtakasmíða hans.
Hann reyndi þó að tala skýrt, tala ekki til lokaðs
hóps eins og sérfræðingur heldur reyna að
vekja aðra til umhugsunar (en var þá gagnrýnd-
ur fyrir að vera með áróður fyrir hugmyndum
sínum og vilja vera í sviðsljósinu!) En jafnframt
ítrekaði hann mikilvægi þess að menn legðu sig
eftir skilningi á því sem væri ekki endilega ein-
falt; á því sem virtist í fyrstu óskýrt og of flókið.
Að menn gæfu sér tíma. Bourdieu gagnrýndi
einmitt sjónvarpið fyrir að fylla tímann af engu,
af því sem engu máli skiptir en sem í nafni
markaðssamkeppni og „almenns“ vilja er talið
öllum fyrir bestu. Á meðan finna menn ekki hjá
sér nokkra hvöt til að gefa sér tíma til annars.
Hann gat ekki hugsað sér að koma fram í um-
ræðuþáttum þar sem alltaf er gripið fram í og
sagt að nú sé því miður ekki meiri tími fyrir
svona alvarleg mál eða að komið sé að auglýs-
ingum, loksins þegar umræðan var að komast á
skrið. En hann samþykkti hins vegar að fyr-
irlestrum sínum um gagnrýni á sjónvarpið yrði
sjónvarpað!
Í bíómynd sem gerð var um Bourdieu sjáum
við hann sitja á fundi í menntaskóla í útjaðri
Parísarborgar. Nemendurnir spurðu til hvers
hann væri eiginlega kominn, hann hefði enga
forsendu til að tala um hinn raunverulega sam-
félagsvanda, væri bara enn einn loddarinn kom-
inn til að slá ryki í augu. Bourdieu þakkaði
ábendinguna en svaraði svo fyrir sig. Sagði að
vissulega væru alltof margir félagsfræðingar
með einhverjar skyndilausnir á takteinum sem
ekkert gerðu nema láta menn gleyma vandan-
um, en hann væri hins vegar mikið búinn að
kynna sér vandamál innflytjenda og annarra
jaðarhópa innan skólakerfisins og ef þeir vildu
ekki njóta góðs af þekkingu hans þá þeir um
það. Og þá gáfu þeir honum tíma til að tala,
hættu að grípa fram í. Hann sagðist þá vera
ánægður með fundinn, ef nálægð hans gerði það
að verkum að menn stöldruðu við og hugsuðu og
tækju síðan til máls væri markmiði hans náð.
Nú þegar Bourdieu getur ekki lengur barist
með kjafti og klóm fyrir skilningi á ritum sínum
og gjörðum, þegar hann hefur ekki lengur
möguleika á að grípa fram í fyrir oft á tíðum
groddalegum rangtúlkunum á hugmyndum
hans, er aðeins hægt að vonast til að við erfingj-
arnir umgöngumst þær af ábyrgð og virðingu, á
gagnrýnan hátt og með djörfung. Hann var fyr-
irmynd sem ekki ætti að endurframleiða gagn-
rýnislaust heldur hafa sem viðmið í áframhald-
andi viðleitni til að breyta heimsmyndinni.
Franski félagsfræðingurinn Pierre Bourdieu lést 23. janúar síðastliðinn, sjötíu og eins árs að aldri. Bourdieu
sagðist líta á sig sem bardaga- eða íþróttamann sem þyrfti að berjast til hins síðasta fyrir skilningi á sinni eig-
in stöðu sem fræðimanns en hann er nú kvaddur í Frakklandi sem einn af áhrifamestu fræðimönnum landsins.
E F T I R O D D N Ý J U E I R I Æ VA R S D Ó T T U R
Höfundur er að skrifa doktorsritgerð í pólitískri
heimspeki í París.
BARDAGA-
MAÐURINN
BOURDIEU
Spurningin sem mennta- og
listamenn hafa reynt að
svara í heila öld er sú hvort
og hvernig þeir geti verið
pólitískt ábyrgir og tekið
þátt í stjórnmálum án þess
að láta af fræðilegri ábyrgð
og sannfæringu.