Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.2002, Qupperneq 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. FEBRÚAR 2002
K
OMIR þú einhverntíma til
Bergen skaltu fara í Bergens
Sjöfartsmuseum og finna
heimildir um söguna sem ég
var að segja þér.“ Þessi orð
frænda míns, Ófeigs Guðna-
sonar, sögð fyrir 50 árum eða
meira, rifjast upp fyrir mér
þegar ég alls óundirbúið sigli inn á höfnina í
Bergen við sólarlagsbil kvöld eitt haustið 1999.
Nú er slæmt að hafa ekki tekið með sér grunn-
upplýsingar til að byggja á. En hvað um það,
mætt er ég við dyrnar næsta dag þegar Sæ-
ferðasafnið er opnað. Málaleitan mín er sú, að
finna gögn um ferð skips, sem sökkt var á
Biscayaflóa í fyrra stríði. Ég held, en veit ekki
með vissu, að skipið hafi verið skráð í Bergen,
verið sökkt af Þjóðverjum nálægt strönd
Frakklands, björgunarbátar verið tveir, annar
sem var undir stjórn skipstjóra hafi týnst í hafi
en hinn komist eftir mikla hrakninga til Gijon á
Norður-Spáni. Nafn skipsins veit ég ekki en eft-
ir aðstoð að heiman fæ ég að vita að í Skip-
stjóra- og stýrimannatali (viðauka) standi nafn-
ið „Lotbakken“. Hins vegar líst Arild Hansen,
starfsmanni Sæferðasafnsins, strax illa á það
nafn enda finnst það hvergi í skrám safnsins.
Hann sýnir okkur kort af Biscayaflóa þar sem
merkt eru inn með númerum öll þau norsku
skip sem sökkt var á flóanum í fyrri heimsstyrj-
öld. Þau eru ískyggilega mörg. Við setjumst öll
niður til leitar, hr. Hansen, maðurinn minn og
ég. Stórir doðrantar eru fyrir hvert ár stríðsins
og tveir fyrir árið 1917. Þetta er eins og að leita
að saumnál í heystakki. Við flettum upp hverju
skipsnafninu á fætur öðru. Þvílíkur fjöldi sem
hefur farist á þessum árum! Við flettum og flett-
um. Hr. Hansen er orðinn vondaufur. Ef við
hefðum aðeins nafn skipsins! Er ég viss um að
skipið hafi verið skráð í Bergen? Við flettum
upp skipinu „Borg“ sem getið er um að Ófeigur
hafi siglt á, í þeirri von að hægt sé að átta sig
eftir útgerðarfélaginu. Borg finnst strax, 2111
tonna skip, útgerð O. Fretheim Olsen í Bergen.
Önnur skip sömu útgerðar: Solbakken ... Við
komust í uppnám – Solbakken! Hr. Hansen
flettir upp í seinna bindi ársins 1917 – Solbakk-
en – sökkt af kafbáti, fyrsti stýrimaður Ófeigur
Guðnason, Árnessýslu, Íslandi! Leitin hefur
tekið fjórar klukkustundir. Í sjöunda himni og
full þakklætis kveðjum við hr. Hansen og sam-
starfsfólk hans í Sæferðasafninu og göngum út í
rigninguna með dýrmætar upplýsingar í fórum
okkar.
Solbakken var smíðað í Middlesbrough á
Englandi af Sir Raylton Dixon & Co. árið 1895.
Til ársins 1909 bar það nafnið Homer en frá
1909 til 1915 nafnið Odila og 1915 til 1917 Sol-
bakken. Þetta var stálskip, 2.616 tonn, 310,2
ensk fet á lengd, breidd 42 fet, dýpt 23,6 fet.
Miðvikudaginn 3. janúar árið 1917 lét skipið
Solbakken úr höfn í Buenos Aires í Argentínu
með 4.200 tonna farm, þar af 3.600 tonn af ómöl-
uðu hveiti, sem flytja átti til Cherbourg í Frakk-
landi. Skipstjóri hafði veikst fyrr í ferðinni og
orðið eftir í Halifax í Kanada. Fyrsti stýrimaður
tók því stöðu skipstjóra. Annar stýrimaður, Ís-
lendingurinn Ófeigur Guðnason, var þá hækk-
aður upp í stöðu fyrsta stýrimanns og var það
sem eftir var ferðar eini stýrimaðurinn um borð.
Ýmsar breytingar aðrar urðu á mannskap vest-
an hafs. Í Buenos Aires gengu nokkrir hásetar
af skipinu og nýir komu í staðinn, sumt æv-
intýramenn og jafnvel afbrotamenn eða með
orðum Ófeigs „óttalegur rumpulýður“. Ekki
bætti úr skák að sextanti skipsins var stolið í
Buenos Aires og varð því að sigla efir áttavita
og himintunglum austur um haf. Fyrsti við-
komustaður var San Vincent á vesturströnd
Afríku. Þangað kom skipið 19. janúar og tók kol.
Næsta dag, hinn 20. janúar, var akkerum létt og
stefna tekin á Tenerife. Siglt var þar með
ströndu en ekki leitað hafnar og segir ekki frek-
ar af ferðum Solbakken fyrr en um það bil 60
mílur úti fyrir Brest í Frakklandi.
Sunnudaginn 4. febrúar um hádegisbil gekk
Ófeigur af vakt en skipstjóri tók við í brúnni.
Eftir að hafa matast hugðist Ófeigur sofna og
var að afklæðast þegar hann heyrði að vél skips-
ins var stöðvuð og í sama bili kvað við skot.
Klæddist hann þá í snatri og flýtti sér upp til
skipstjóra. Skipstjóri sagðist sjá fleytu eða eitt-
hvað ógreinilegt úti við sjóndeildarhring og
fékk Ófeigi sjónaukann. Var að sjá sem lítinn
vélbát þar úti, sem síðan hvarf sjónum. Eftir
drjúga stund kom þetta í ljós öðru sinni og þá
miklu nær. Leyndi sér þá ekki að þar var kom-
inn kafbátur. Norski fáninn var strax dreginn
að húni á Solbakken sem hélt enn kyrru fyrir.
Skaut þá kafbáturinn kúlu yfir stjórnpall skips-
ins og fann Ófeigur glöggt þytinn og sá hvar
hún féll í sjóinn hinum megin við skipið. Kafbát-
urinn hafði uppi gunnfána Þýskalands og gaf nú
merki um að hann krefðist skipsskjalanna.
Skipstjóri fór við tólfta mann um borð í annan
björgunarbátinn og síðan um borð í kafbátinn
með skipsskjölin. Ófeigur stóð við stjórnpall á
meðan og hafði gát á ef merki yrðu gefin. Bað
hann menn þá sem eftir voru í skipinu að tína til
vistir, fatnað og aðrar nauðsynjar. Veður var
fremur bjart, hiti 5–6 stig, strekkingsrok, tals-
verður sjór og gekk á með éljum. Skipstjóri var
u.m.b. þrjá stundarfjórðunga í kafbátnum.
Skipsskjöl skildi hann þar eftir en kom aftur um
borð í Solbakken ásamt mönnum sínum og til-
kynnti að gefnar væru 10 mínútur til að yfirgefa
skipið. Tveir þýskir hermenn komu með um
borð og settu tvær sprengjur í skipið. Sprengj-
unum var komið fyrir, annarri ofan þilja framan
við stórlestina og hinni niðri í vélarrúmi. Var nú
björgunarbáturinn stjórnborðsmegin sjósettur
og vistir fluttar um borð. Kafbáturinn tók síðan
báða björgunarbátana í tog og dró þá fram und-
ir miðnætti. Sprengjurnar sem komið hafði ver-
ið fyrir í Solbakken, sprungu en lítið sá þó á
skipinu. Frá kafbátnum var þá skotið ellefu fall-
byssuskotum, sem flest hittu og kom þá slagsíða
á Solbakken. Kafbáturinn sigldi umhverfis skip-
ið og lét skothríðina dynja þrátt fyrir að vera
með björgunarbátana tvo í togi. Ekki var skipið
þó alveg sokkið þegar það hvarf sjónum mann-
anna í bátunum. Þegar kafbáturinn hætti toginu
var staðsetning áætluð samkvæmt upplýsingum
hans 20 mílur frá Brest. Ekki sást þó til strand-
ar í Frakklandi eða ljós frá vitum og áleit Ófeig-
ur að lengra væri til lands en upp var gefið.
Vindur hafði aukist og var sterkur af aust-norð-
austri eða með öðrum orðum beint á móti ef ná
átti landi við Brest.
Björgunarbátarnir voru nýlegir, höfðu verið
keyptir í Barry á Englandi á leiðinni vestur um
haf, en hinn 3. febrúar hafði brotsjór riðið yfir
Solbakken, skollið á björgunarbátnum stjórn-
borðsmegin, fært hann úr stað og trúlega
skemmt hann. Það varð nú hlutskipti Ófeigs
Guðnasonar að taka við stjórn þessa hripleka
björgunarbáts en skipstjóri fór sjálfur í hinn
bátinn ásamt 12 mönnum, setti upp segl og
hvarf fljótlega úr augsýn. Fyrirskipun hans var
að báðir bátar skyldu sigla til Brest, sem var
skemmsta leiðin en móti vindi og straumi. Stór-
viðri var nú skollið á með haugasjó og slyddu-
veðri. Fljótt kom í ljós að segl lélega björg-
unarbátsins voru fúin og rottuétin og til lítils
gagns. Þess má geta að rottugangur var mikill í
Solbakken og þegar björgunarbátur þessi var
sjósettur leyndist rotta um borð en gerði ekki
vart við sig fyrr en eftir nokkurn tíma að hún
skreið út úr treyjuermi timburmanns. Skips-
hundurinn fór í bát skipstjóra en allir þeir
mörgu kettir sem voru um borð í Solbakken
fóru í bát stýrimanns. Var það timburmaður
sem gekkst fyrir björgun kattanna en það var
til lítils barist því allir króknuðu þeir í bátnum.
Tveir og stundum þrír menn jusu stöðugt, svo
lekur var báturinn. Mastur passaði heldur ekki í
grópið og fór hálftími í að reisa það. Í skjölum
sjóréttar er eitt vitni, timburmaðurinn, ekki
sammála öðrum í áhöfn um hvort mastrið pass-
aði ekki eða eins og hann heldur fram, að það
hafi einfaldlega snúið öfugt þegar menn glímdu
við að reisa það.
Mjög var farið að ganga á matföng Solbakken
þegar því var sökkt. Í bát Ófeigs fóru vistir sem
hér segir: 6–7 flöskur af Spánarvíni, 2 kaggar
drykkjarvatns og var sá minni aðeins hálfur.
Saltvatn hafði komist í hinn þar sem hann var
lekur og spillt vatninu. Það var því ódrykkjar-
hæft. Brauð það sem var í kassa um borð var
rakt, myglað og grænt að utan. Af þessu gæða-
brauði voru 4–5 kg. Auk þessa voru um borð 10–
12 hálfs punds dósir af niðursoðinni mjólk og 12
sardínudósir. Eitthvað af nýju skipsbrauði var
tekið um borð en það blotnaði strax og eyði-
lagðist í sjóganginum. Aðrar matvörur voru
ekki í þessum björgunarbáti en vélstjóri lýsir í
vitnaleiðslu síðar að í hinn bátinn, þann er skip-
stjóri réð fyrir, hafi verið fluttar meiri vistir,
m.a. skipsbrauð og 2 stórar dósir af niðursoðnu
kjöti.
Mannskapur skiptist í bátana eftir því hverjir
höfðu staðið vaktir með skipstjóra og hverjir
með stýrimanni. Svo hittist á að í bát skipstjóra
lentu margir hraustir menn en í bát stýrimanns
ýmsir pasturslitlir, sumir aldraðir en aðrir hálf-
gerð börn. Alls voru í þessum báti 14 menn. Líf
þeirra valt nú á stjórn íslenska stýrimannsins
og því hvort honum tækist að ná landi með
áhöfn sína. Einhverjir mannanna áttu úr og bað
Ófeigur þá að gæta vel að þeim gripum og halda
þeim gangandi. Sumir mannanna voru klæðlitlir
og var vosbúð fjótt mikil í bátnum. Mikill óhug-
ur greip um sig meðal þeirra þegar í ljós kom
hversu lélegur báturinn var og veðrið ískyggi-
legt. Ég minnist þess að Ófeigur lýsti ástandinu
í bátnum og hve ömurlegt það var, vonleysi,
skelfingu og ofsjónum manna.
Ófeigur hafði rætt við skipstjóra um hvort
ekki væri gerlegt að stefna til Spánar fremur en
að halda móti veðri. Ekki leist skipstjóra vel á
það enda 250 sjómílur ef staða var rétt sem kaf-
báturinn gaf upp. En nú fannst Ófeigi ekki um
annað að ræða. Hann settist undir stýri og
hugðist stefna að botni Biscayaflóa eða til Spán-
ar. Beitti hann fyrst inn flóann eins og auðið
var. Seglið var rásegl. Eins og áður sagði var
það stórskemmt af rottum. Það gaf sig fljótlega
og sprakk upp að rifi og síðar slitnaði álnarbreið
lengja aftan af segljaðrinum og ekkert varð að
gert. Sjókort tættist fljótt upp í veðrinu en
Ófeigur hafði þó áður náð að átta sig á því. Háa
leðurskó hafði Ófeigur á fótum og var í frakka
ystum klæða, ekki mjög þykkum. Engin olíu-
klæði hafði hann og enginn þeirra félaga nema
Finni einn, sem var þeirra best búinn. Háværar
raddir voru í bátnum um að nú væri Ófeigur að
ana með þá út í dauðann í stað þess að fara
sömu leið og skipstjóri, þ.e. í átt til Brest. En
Ófeigur þekkti hina sterku strauma Biscayaflóa
og treysti á að láta þá frekar vinna með sér en
móti. Þar sem báturinn var illa búinn til þess að
sigla beitivind og hann fylltist óðar af vatni ef
honum var snúið upp í vindinn ákvað Ófeigur að
ekki væri um annað að ræða og eina lífsvon
þeirra að stefna til Spánar, þrátt fyrir orð skip-
stjóra. Varð kurr meðal bátsverja þegar þeir
gerðu sér grein fyrir aðstæðum. Ekki sagði
Ófeigur þeim þó nærri strax hvert hann stefndi
en bað þá vera hughrausta og treysta sér. Einn
maður studdi stýrimann dyggilega. Ég kannast
strax við nafnið Carlsson, í sjóréttarskjölum
skráður Otto Carlsson Hjæme, háseti frá
Gautaborg. Ófeigur hafði oft talað um hann og
styrk hans og áleit að án Carlssons hefði bát-
urinn sokkið og þeir allir farist.
Það var á sunnudegi sem menn fóru frá borði
á Solbakken en strax á þriðjudegi þraut vatns-
birgðir í björgunarbátnum, mjólkin og sardín-
urnar. Dálítið var þá eftir af myglaða brauðinu.
Loftvog og áttaviti úr skipinu voru um borð,
en áttavitinn reyndist bilaður. Eldspýtur höfðu
þeir í krús undan ávaxtamauki og var segldúkur
vandlega vafinn utan um en þegar til þeirra átti
að taka reyndust þær samt blautar og ónýtar.
Ekki tókst því að kveikja á skipsluktum. Siglt
var án afláts og ausið í sífellu. Bagaði mjög hvað
báturinn var seglvana og ekki hægt að róa að
gagni þar sem leggja þurfti allan kraft í austur-
inn.
Strax hinn 5. febrúar höfðu sjö skipverja gef-
ist upp. Varð engu tauti við þá komið, hvorki
fortölum, blíðmælum né hótunum. Þeir höfðu
lagst niður, sumir frammi í barka en aðrir hing-
að og þangað um bátinn. Þennan dag dó kynd-
arinn Karl Svendsen frá Kaupmannahöfn. Hann
var 24 eða 25 ára. Hann dó úr kulda og vosbúð
enda var hann klæðlítill. Mjög kalt var um nótt-
ina og undir morgun skall á með haglél. Fyrsti
vélstjóri hafði léð honum teppi til skjóls en
Svendsen hafði varla krafta til að halda því utan
um sig. Þennan morgun átti hann að taka vakt-
ina við að ausa en var ófær um það og síðdegis
var hann kominn með óráð. Stuttu seinna and-
aðist hann. Svendsen hafði komið um borð í
Buenos Aires. Hvort hann var fjölskyldumaður
vissu menn ekki en í sjóréttarskjölum er skráð
að hann hafi verið hinn ágætasti maður í hví-
vetna. Miðvikudaginn 7. febrúar var líkinu varp-
að fyrir borð.
Heldur gerðust menn nú vondaufir og höfðu á
orði að nú mundi skipstjóri kominn til lands
með sína menn en fjölskyldur þeirra sjálfra
Á BISCAYAFLÓA
Í FEBRÚAR 1917
„Í báti Ófeigs Guðnasonar voru upphaflega 14 menn. Tveir dóu á leiðinni eins og
áður er sagt. Annar þeirra hlaut vota gröf en lík hins var greftrað í Gijon laugardag-
inn 10. febrúar. Í báti skipstjóra voru alls 13 menn. Þrátt fyrir að sá bátur væri betur
búinn á allan hátt og skipstjóri áliti að hægt væri að komast hina stuttu leið til strand-
ar Frakklands, kom sá bátur aldrei fram. Þarna fórust því 15 menn.“
Mynd þessi fannst í Sæferðasafninu í Bergen og e
ur Guðnason er þá háseti. Hann er sá hávaxni og h
fangin á frásagnir hans. Það segir nokkra sögu af
E F T I R H E L G U F R I Ð F I N N S D Ó T T U R