Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.2002, Page 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. FEBRÚAR 2002 11
Ílát í formi hnúðuxa, Marlik Tepe,
gröf 18, Gilan, Norður-Íran. Hæð 19
sm, lengd 26 sm, breidd 11 sm.
1200 –1000 f. Kr.
Kvenskurðgoð, Tepe Hissar, Norður-
Íran 2000–1700 f. Kr. Hæð 20 sm,
breidd 14 sm, þykkt 2 sm.
EUGÉNIO de Andrade er að verða átt-ræður og er kunnasta ljóðskáld Portú-gala. Umræða um skáldskap hans hefuraukist víða um heim og verk hans eru
þýdd á fjölda tungumála.
Meðal þýðenda hans er Marianne Sandels.
Hún skrifar nýlega grein um Andrade í tímarit
sænsku akademíunnar, Artes (4/2001), og þýðir
ljóð hans.
Að sögn Sandels hefur Andrade nú gefið út
heildarútgáfu verka sinna, Poesia. Þetta er
endurskoðuð útgáfa, aðeins eru tekin með verk
sem skáldið er fullkomlega sátt við. Úr tveimur
fyrstu ljóðabókunum eru aðeins birt fáein ljóð.
Það er fyrst með Höndunum og ávöxtunum
(1948) sem hann telur feril sinn raunverulega
hefjast og um það eru gagnrýnendur honum
sammála.
Líkt og Nóbelsverðlaunahöfundurinn José
Saramago er Eugénio de Andrade frá lands-
byggðinni. Móðirin var af spænsk-portúgölsk-
um uppruna. Það olli því að hann kynntist Spáni
barn að aldri og hreifst af spænskum bók-
menntum. Hann var líkt og sleginn leiftri þegar
hann heyrði fyrst ljóð Federicos García Lorca,
en það var andalúsískur flamenco-dansari sem
söng ljóð hans. Spánn festi í honum rætur.
Í Oporto búa margir lista- og menntamenn. Í
byrjun tíunda áratugar beindist athyglin sér-
staklega að Andrade og það var þá sem stofnun
um hann og tileinkuð honum var sett á stofn.
Hún er í úthverfi Oporto og þangað flutti
Andrade með allar bækur sínar. Í stofnuninni
eru sýningar og menningardagskrár auk út-
gáfustarfsemi.
Andrade hefur ekki lagt skáldskapinn á hill-
una. Hann vinnur líka að persónulegu portú-
gölsku ljóðasafni. Sumarið 2001 fékk hann
helstu bókmenntaverðlaun Portúgalska menn-
ingarheimsins, Prémio Camoes. Hann hefur
einnig unnið náið með myndlistarmönnum,
meðal þeirra er Armando Alves, sem hefur ráð-
ið útliti bóka hans og myndskreytt ljóðin.
„Skáldskapur minn og líf eru eitt, þau verða
ekki aðskilin,“ segir Andrade.
Meðal þess sem Andrade er upptekinn af er
hinn galisíski portúgalski arfur ástaljóða, ásta-
ljóð frá sjónarhóli kvenna en ort af karlmönn-
um. Ljóð hans eru mjög suðræn, bæði að efni
og formi (sólin, akrarnir, dýrin, ávextirnir, lík-
ami mannsins). Íbería og hinn klassíski evr-
ópski heimur, Ítalía og Grikkland Rómaveldis,
setja svip sinn á ljóð hans.
Klassíkin er sjálfsagður vettvangur ljóða
hans og þau eru tær og oft einföld.
Eitt ljóða hans nefnist Mávarnir:
Mávarnir. Þeir koma og fara
gegnum sjáöldrin.
Hægt koma bátarnir einnig.
Að lokum, hafið.
Sálin þreytist senn.
Af að sjá svo margt,
svo margt.
Í ljóði um Róm sér hann keisarana birtast og
segist sverja að hafa séð birtuna verða að steini.
Hann yrkir líka með Hómer í huga. Persónur
hans stíga fram. Skáldið andvarpar: „Hvernig á
maður að geta sofið við hlið ellinnar/ með þessi
þyngsl á brjóstinu?“
Meðal ljóðanna er einstaklega falleg móður-
minning þar sem regn leikur stórt hlutverk.
Sé fylgt leiðbeiningum Marianne Sandels má
finna hús skáldsins í Foz í Oporto á götunni Rua
do Passeio Alegre.
SKÁLDIÐ
Í OPORTO
Eugénio de Andrade er jafnan kenndur við Oporto í Portúgal
þar sem hann býr og þar sem sérstök stofnun er honum til
heiðurs. JÓHANN HJÁLMARSSON fjallar um þetta kunnasta
núlifandi ljóðskáld Portúgala og rifjar upp nokkur ljóða hans.
johj@mbl.is
Hvers vegna er fjörusandurinn
mismunandi eftir því hvar hann er?
Til dæmis eru að minnsta kosti
þrjár sandtegundir hér í Garðinum.
SVAR:
Fjörusandur við strendur Íslands er af
margvíslegum uppruna og má í stærstum
dráttum flokka hann í fernt:
– Sandur sem hafaldan molar úr föstu bergi
við ströndina.
– Sandur sem borist hefur fram með jök-
ulhlaupum, til dæmis úr Kötlu eða Gríms-
vötnum.
– Gosaska.
– Skeljasandur.
Hafstraumar bera sand meðfram ströndinni
og í Garðinum mætti hugsa sér að sandurinn
væri til kominn
– vegna rofs á grágrýtis- og blágrýt-
ishraunum Reykjanesskaga,
– vegna rofs á móberginu á suðvesturhluta
skagans, og
– úr skeljum.
Margar fisktegundir lifa á skelfiski, til dæm-
is steinbítur og ýsa, og mikið af skeljasandinum
hefur farið gegnum fiskmaga áður en brimið
skolar honum upp á ströndina. Liturinn á
skeljasandinum er mismunandi eftir skeljateg-
undum, á Rauðasandi er hann úr hörpudiski
sem er rauðleitur og í Sauðlauksdal bláhvítur
af kræklingi, svo að dæmi séu tekin.
Sandkorn hafa mismunandi eiginleika, til
dæmis hörku, lögun og eðlisþyngd. Þannig get-
ur vikursandur verið svo eðlisléttur, vegna loft-
bólna, að hann fljóti á vatni, en kornin í ólivín-
sandi vestur á Búðum á Snæfellsnesi eru meira
en þrisvar sinnum eðlisþyngri, um 3,3 g/cm3.
Kornin í skeljasandi eru flöt og hegða sér öðru-
vísi en ef þau væru hnöttótt. Af þessum sökum
aðgreinist sandurinn í fjörunni eftir eig-
inleikum sínum – misfínn og miseðlisþungur
sandur, hnöttótt korn og flöt, misgrófur sandur
– og safnast í belti eftir ríkjandi aðstæðum um-
hverfisins.
Sigurður Steinþórsson, prófessor í jarðfræði.
Hvers vegna dragast sum
efni saman þegar þau blotna,
til dæmis kaðlar, snæri og ýmis
vefnaður? Hvers vegna þenjast
þau ekki út við að bæta við
sig efni?
SVAR:
Það er vissulega rökrétt að hugsa sem svo að
efni þenjist út við að draga vatn í sig. Það er
líka vel þekkt að bómullar- og nælonþræðir, svo
að dæmi séu tekin, drekki í sig vatn og bólgni
út. Á hinn bóginn hafa margir tekið eftir að
vefnaðarvörur ýmiss konar, strigi og kaðlar
virðast styttast við vatnsbleytu.
Þótt það hljómi þversagnakennt er þessi
þensla eða bólgnun annars vegar og styttingin
hins vegar í raun og veru sami hluturinn. Skýr-
ingin liggur í innri gerð vefnaðarins. Strigi og
aðrar vefnaðarvörur eru búnar til úr þráðum
sem eru fléttaðir eða undnir saman. Auðvelt er
að sjá í vefnaðarvöru hvernig þræðirnir liggja
þvert hverjir á aðra. Þannig er það líka í flest-
um köðlum en þá snýr reyndar stærsti hluti
þráðanna í svipaða stefnu, það er að segja eftir
lengdarás kaðalsins. Venjulega hefur þó hluti
þráðanna þverlæga stefnu.
Þegar þræðirnir blotna verða þeir gildari
hver um sig. Þar sem þeir liggja þvers og kruss
hver um annan þurfa þeir að hlykkjast meira
fram og aftur eftir vætinguna.
Til að skilja þetta betur skulum við skoða
myndina hér fyrir neðan af mikið stækkuðum
þráðum í striga (eða hvaða vefnaði sem er).
Mynd A sýnir þverskurð þriggja þráða og ann-
an þráð sem liðast á milli þeirra. Á mynd B er
búið að bleyta þræðina sem tútna við það út. Af
myndinni má ráða að þráðurinn sem liðast þarf
að fara stærri hlykki eftir vætinguna og þar
með lengri vegalengd. Skyggða svæðið á mynd-
inni táknar þá auknu lengd sem vantar upp á
svo að virk lengd vefnaðarins haldist óbreytt.
Á mynd C hefur virka lengdin styst um sem
nemur skyggða svæðinu á mynd B. Hver ein-
stakur þráður stækkar því við vætu en það
hvernig þeir eru ofnir saman stjórnar því að
virk lengd verður styttri! Lenging leiðarinnar
sem þráðurinn þarf að „fara“ vegur þyngra en
lengingin á honum sjálfum.
Eins og gefur að skilja er þessi stytting vefn-
aðarins vegna vætu að mestu leyti háð því
hvernig efnið er ofið og hversu þétt. Því þéttar
sem efnið er ofið og því oftar sem þræðirnir
hlykkjast, því meiri verður styttingin. Venju-
lega er stytting sem þessi innan við eitt prósent
af virkri lengd.
Halldór Svavarsson, eðlisfræðingur
við Raunvísindastofnun.
Hvað er tvítala og hvaða dæmi um
greinarmun tvítölu og
fleirtölu finnast í nútímaíslensku?
SVAR:
Munurinn á tvítölu og fleirtölu felst í því að í
fyrra tilvikinu er átt við tvo en í hinu síðara við
fleiri. Þessi munur kom bæði fram í persónu-
fornöfnum og eignarfornöfnum. Aðgreiningin er
gamall indóevrópskur arfur sem lotið hefur í
lægra haldi í nær öllum málaættunum.
Persónufornöfnin við og þið voru notuð um
tvo, vér og þér um fleiri, og eignarfornöfnin okk-
ar og ykkar um tvo, vor og yðar um fleiri. Strax
á 16. öld, þegar prentun hefst á Íslandi, sést að
þetta kerfi er mjög á undanhaldi hérlendis. Það
sem gerðist í málinu var að notkun tvítölu vék
fyrir fleirtölu en þó á þann hátt að fornöfn tvítöl-
unnar, við, þið, okkur, ykkur, voru nú notuð til
að tákna fleiri en tvo. Leifar af gömlu fleirtöl-
unni lifa hjá þeim sem enn kunna að þéra og
segja til dæmis „Vilduð þér gjöra svo vel að færa
mér kaffibolla“ eða „Þakka yður fyrir“ og í há-
tíðarræðum þegar þjóðin er ávörpuð: „Vér Ís-
lendingar“.
Hinn gamla mun á tvítölu og fleirtölu finnum
við enn í Biblíunni. Þar er þessi greinarmunur
varðveittur, og ræður því hin gamla biblíumáls-
hefð sem haldið er í innan kirkjunnar. Hann
heyrist því hjá flestum prestum í messum. Ann-
ars staðar er hann horfinn úr daglegu máli.
Ekki er lögð áhersla á að kenna þennan mun í
skólum. Mikilvægt er þó að vita af honum og að
þekkja mun tvítölu og fleirtölu í fornum textum,
til dæmis Íslendinga sögum, til þess að skilja þá
rétt. Ég ætla að taka eitt dæmi úr Njáls sögu.
Þegar Njáll á Bergþórshvoli biður um hönd
Hildigunnar fyrir Höskuld fóstra sinn segir
hann við Flosa [stafsetningu er breytt]: „Gott
má frá honum segja ... og skal ég svo fé til leggja
að yður þyki sæmilega, ef þér viljið þetta mál að
álitum gera.“ Og Flosi svarar honum: „Kalla
munum vér á hana ... og vita hversu henni lítist
maðurinn.“ Nokkru síðar segir Hildigunnur:
„Þann hlut vilda ek til skilja ... ef þessi ráð tak-
ast, að vit værim austur hér.“
Þeir sem ekki þekkja mun tvítölu og fleirtölu
átta sig ekki á að Njáll og Flosi nota fleirtölu í
samtali sínu, enda eru þeir að tala fyrir hönd
fjölskyldna sinna, en Hildigunnur tvítölu af því
að hún er aðeins að tala um þau Höskuld. Þeir
sem einhvern tíma lærðu að þéra gætu ef til vill
haldið að Njáll og Flosi þéruðu hvor annan há-
tíðlega sem auðvitað er ekki rétt.
Þótt aðgreinig tvítölu og fleirtölu sé horfin úr
daglegu máli má oft sjá leifar hennar, til dæmis í
barnavísunni:
Um landið bruna bifreiðar, bifreiðar, bifreið-
ar, með þeim við skulum fá oss far og ferðast hér
og þar.
Þarna er notuð fleirtalan við, eins og eðlilegt
er í nútímamáli, en seinna forna fleirtalan oss
hrynjandinnar vegna.
Guðrún Kvaran prófessor
MISMUNANDI
FJÖRUSANDUR
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
meðal annars um hvað átt er við þegar talað er
um Bjarmalandsför einhvers, hvort útilegumenn hafi haldið til í hópum,
hvort bjarmáfar verpi hér við land og hvað rúmfræði sé.
VÍSINDI