Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.2002, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. FEBRÚAR 2002
Í
LISTASAFNI Íslands verða í dag opn-
aðar sýningar á málverkum eftir fjóra
íslenska listamenn í eigu safnsins, Jó-
hannes S. Kjarval (1885–1972), Finn
Jónsson (1892–1993), Jóhann Briem
(1907–1991) og Jón Engilberts (1908–
1972). Yfirskrift sýningarinnar er
„Huglæg tjáning – máttur litarins.
Dæmi af íslenkum expressjónisma.“ Um er að
ræða fjórar sýningar, sem skoða má hverja
fyrir sig sem sjálfstæða kynningu á lista-
mönnunum. Jafnframt gefa sýningarnar til-
efni til samanburðar á verkum þeirra og til
hugleiðinga um tengsl þessara fjögurra lista-
manna við liststrauma 20. aldar. Þannig eiga
listamennirnir fjórir það sameiginlegt að hafa
með einum eða öðrum hætti á listferli sínum
tileinkað sér evrópskan expressjónisma milli-
stríðsáranna sem lagði áherslu á huglæga
túlkun listamannsins í stað skynrænnar end-
ursköpunar.
Innreið hug-
lægrar túlkunar
Markmið sýninganna er að sögn Ólafs
Kvaran forstöðumanns Listasafnsins að
bregða ljósi á höfundarverk listamannanna,
draga fram þróun listferils þeirra eins og
hann birtist í verkum safnins, og benda á
hvernig expressjónisminn setur mark á list
þeirra í ólíku samhengi. „Sem stíll og hug-
myndalegur vefur er expressjónisminn ákaf-
lega víðfeðmur að merkingu,“ segir Ólafur „Á
sýningunni má sjá hvernig hver og einn þess-
ara íslensku listamanna lagaði stílinn að sín-
um eigin viðmiðum og persónulegri tjáningu.
Líkt og við vísum til í yfirskrift sýningarinnar
birtist huglæg meðferð listamannanna á við-
fangsefni sínu ekki síst í litanotkuninni, og er
áhugavert að bera þann þátt saman milli sýn-
inga, en í verkum þeirra má sjá sterka en þó
ólíka áherslu á tjáningargildi lita og forms.“
Í sölum á neðri og jarðhæð safnsins eru
verk Jóhannesar S. Kjarvals og Finns Jóns-
sonar sýnd, en Ólafur bendir á að þessir tveir
listamenn tilheyri kynslóð sem í upphafi 20.
aldar markaði skýr skil í íslenskri listasögu
með list sinni.
„Kjarval var brautryðjandi í okkar lista-
sögu, ásamt Jóni Stefánssyni listmálara, en
þeir höfnuðu hinum ríkjandi natúralisma sem
birtist í verkum þeirra Ásgríms Jónssonar og
Þórarins B. Þorlákssonar. Í verkunum sem
Kjarval var að mála í kringum 1920, færir
hann hina huglæga túlkun inn í íslenska mál-
aralist, og í verkunum á sýningunni má greina
þessi umbrot í verkum hans allt til þess að
hann þróar þann huglæga, expressjóníska stíl
sem setti mark sitt á listsköpun hans, þeg-
arlandslagið varð meginviðfangsefnið um
1930. Hér er um að ræða áhugaverða Kjar-
valssýningu, þar sem Listasafnið hóf mjög
snemma að kaupa verk eftir hann. Fyrsta
verkið var keypt árið 1915, og það málaði
listamaðurinn þegar hann var enn við nám, og
einkennist það m.a. af mjög sérstakri lita-
notkun. Það er gríðarlega merkileg mynd og
hefur verið í útláni í áratugi. Þá er líka ástæða
til að vekja athygli á hinni frægu Þingvalla-
mynd Kjarvals, „Fjallamjólk“, sem Listasafn-
ið fékk að láni frá Listasafni Alþýðu, til að
hafa á sýningunni. Í þessari mynd telja marg-
ir að Þingvallatema Kjarvals rísi hæst og seg-
ir sagan að forstöðumaður Museum of Mod-
ern Art í New York hafi viljað kaupa myndina
þegar hann kom hingað til lands á sjötta ára-
tugnum, en Kjarval vildi ekki láta hana af
hendi af einhverjum ástæðum,“ segir Ólafur.
Áhrif frá Þýskalandi
Finnur Jónsson komst í návígi við þýska
expressjónismann þegar hann dvaldi í Dresd-
en um 1920. Ólafur bendir á að í verkum
Finns megi greina fyrstu dæmin um sterka
litanotkun sem ber vitni um kynni við róttæk-
ar hreyfingar Evrópu á öðrum áratugi síðustu
aldar. „Finnur tók á þessum árum þátt í sam-
sýningu í sýningarsal útgáfufyrirtækisins
Der Sturm í Berlín en hann mun hafa verið
helsti vettvangur róttækrar listar í Evrópu á
þessum tíma. Þátttaka Finns í sýningunni
gefur til kynna að hann hafi aðhyllst róttæk-
ari stefnur en íslenskir listamenn höfðu gert
til þess tíma, enda ollu verk hans fyrstu op-
inberu deilunni um myndlist sem varð hér á
landi, þegar hann kom heim að námi loknu.“
Ólafur bendir á hvernig sjá megi dæmi um
expressjónísk tjáningarform og tilfinninga-
ríka litameðferð sem Finnur tileinkaði sér
þegar upp úr 1920 í verkum á borð við „Síg-
aunahjón“ sem finna má á sýningunni. Þá gefi
þar einnig að líta geómetrísk og kúbísk verk
sem Finnur vann á þriðja áratugnum og ex-
pressjónískar landslagsmyndir Finns er hann
vann síðar á ferlinu.
Jóhann Briem og Jón Engilberts eru
fulltrúar listamanna er fram komu á íslensk-
an myndlistarvettvang á fjórða áratug ald-
arinnar. „Þessir listamenn eru fulltrúar kyn-
slóðar er hafnaði landslaginu sem
aðalviðfangsefni og fjallaði þess í stað um
manninn og nánasta umhverfi hans. Um leið
má greina tengsl við listamenn sem á undan
komu, á borð við Finn, í hinni expressjónísku
tjáningu,“ segir Ólafur. „Jóhann Briem
kynntist expressjónismanum þegar hann var
við nám í Dresden á fjórða áratugnum og
birtist hin expressjóníska afstaða m.a. í
andstæðuríkum, hátónuðum litum sem setti
einkum svip sinn á verk frá seinni hluta
starfsævinnar. Hér á sýningunni er reynt að
gefa yfirlit yfir feril hans í heild út frá
safneigninni og þremur lánsmyndum, en
Listasafnið á 18 verk eftir Jóhann Briem.“
Verk Jóns Engilberts eru sýnd á efstu hæð
safnsins, og er þar eingöngu að finna verk í
eigu safnsins. Ólafur segir Jón hafa komist í
kynni við expressjónismann um miðjan fjórða
áratuginn þegar hann var nam í Ósló hjá Axel
Revold, gömlum nemanda Matisse. „Á þess-
um árum þróaði Jón litrænan expressjónisma
sinn, sem byggist á notkun andstæðuríks lit-
rófs og áþreifanlegri pensilskrift, jafnframt
því sem myndefnið er afmarkað með breiðri
útlínuteikningu,“ segir Ólafur.
Ólafur bendir á lokum á að í tengslum við
sýninguna Huglægt tjáning – máttur litarins
muni fræðsludeild Listasafnsins standa fyrir
helgarleiðsögn um sýninguna ásamt fræðslu-
dagskrá fyrir skólanemendur. „Hér er um að
ræða þátt í fjölbreyttri fræðsludagskrá Lista-
safnsins, þar sem leitast er við að kynna ís-
lenska og erlenda myndlist skólabörnum og
almenningi. Þannig verður nemendum boðin
leiðsögn um sýninguna á virkum dögum milli
klukkan 8 og 16 auk þess sem haldnar verða
listsmiðjur þar sem börnum gefst kostur á að
skoða virkni ljóss og lita með áþreifanlegum
hætti. Leiðsögn fyrir almenning verður hins
vegar haldin laugardagana 16. febrúar og 16.
mars kl. 14,“ segir Ólafur að lokum.
Sýningin Huglæg tjáning – máttur litarins
stendur 14. apríl, og er safnið opið frá 11 til 17
alla daga nema mánudaga.
BIRTINGAR-
MYNDIR
EXPRESSJ-
ÓNISMANS
Expressjónísk litanotkun kemur skýrt fram í málverkinu „Madam“, sem Jón Engilberts vann um
miðjan fjórða áratuginn. Verkið er byggt upp af litaandstæðunum bláu, gulu, rauðu og grænu og
er jafnframt lýsandi fyrir áherslu Engilberts á manneskjuna sem viðfangsefni.
Verk Jóhanns Briem, „Mislitar kýr“ frá árinu 1966, er dæmi um þá andstæðuríku og hátónuðu
litanotkun sem einkenndi verk listamannsins á síðari hluta ferils hans.
Morgunblaðið/Þorkell
Í verki Kjarvals, Sumarnótt á Þingvöllum frá 1931, þar sem sólin rís sem glóandi eldhnöttur í
austri og varpar rauðri birtu yfir landið, má greina umtalsverð áhrif frá Edvard Munch og hinum
skandinavíska expressjónisma.