Lesbók Morgunblaðsins - 18.05.2002, Side 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 18. MAÍ 2002 11
Hvað er pirri?
SVAR:
Ef litið er í íslenska orðabók má lesa að sögn-
in að „pirra“ merki að espa eða æsa og orðið
„pirraður“ er skýrt sem taugaspenntur eða við-
kvæmur á taugum. Í Orðabók Máls og menn-
ingar er sett spurningamerki við orðin „pirra“
og „pirrur“ sem merkir að þau þykja óæskileg í
málinu. Orðið pirraður er ekki mikið notað í rit-
máli en mun frekar í talmáli.
Að vera pirraður merkir í daglegu tali líklega
það sama og að eitthvað fari í taugarnar á
manni eða jafnvel að margt fari í taugarnar á
manni. Menn eru önugir eða gramir þegar þeir
eru pirraðir. Ekki er samt fyllilega ljóst hvað
átt er við með því að vera pirraður og því óhægt
um vik að vitna til rannsókna af nokkru tagi
sem snúast um þetta. Verður spurningunni því
helst svarað með almennum bollaleggingum.
Ef til vill má líta á það sem geðshræringar að
vera pirraður, önugur eða gramur. Þær geðs-
hræringar manna sem helst er sátt um að komi
fyrir hvarvetna á byggðu bóli og fylgt hafi teg-
und okkar frá örófi alda eru gleði, reiði, ótti,
hryggð og viðbjóður. Sumir bæta undrun þar
við en ekki er full sátt um að líta beri á undrun
sem geðshræringu á borð við þær sem fyrr
voru nefndar. Geðshræringar eru það sem kall-
að er íbyggnar, það er að segja þær snúast um
eitthvað. Ótti snýst um að okkur finnst ógn
steðja að, en hryggð snýst um missi. Önnur af-
brigði af því þegar geð hrærist eru gjarnan
heimfærð upp á þessi meginafbrigði geðshrær-
inga.
Til þess að átta sig á því hvers konar geðs-
hræring það er að vera pirraður eða hvort það
sé yfirleitt geðshræring, þarf maður að skilja
hvað hugtakið snýst um. Að vera pirraður get-
ur líka merkt einhvers konar skap eða jafnvel
skapferli. Fólk er í góðu skapi, illu skapi eða
pirrað jafnvel dögum saman. Það sem greinir
þetta frá hinni dæmigerðu geðshræringu er að
skapið spannar oft lengri tíma, en líka hitt að
ekki er eins ljóst um hvað skapið snýst. Maður
er til dæmis í þannig skapi að manni finnst flest
leiðinlegt eða móðgandi. Skapið er þannig eins
konar röð geðshræringa af svipuðu tagi eða til-
hneiging til að finna til geðshræringa af sama
tagi. Á sama hátt getur lunderni manna verið
slíkt að þeir hafa vanda til þess að vera í góðu
eða slæmu skapi nánast frá vöggu til grafar.
Að vera pirraður, önugur eða gramur má
samt ef til vill líta á sem áþekk en mismunandi
afbrigði af geðshræringunni reiði. Önnur af-
brigði af henni eru til dæmis hneykslun, fyr-
irlitning og hatur. Spurningin er af hverju svo er
og hvernig það að vera pirraður og gramur
greinist frá hinni dæmigerðu reiði. Það sem hér
er samnefnari er að í hinni dæmigerðu reiði,
sem og í gremju, finnst okkur á hlut okkar gert
(eða þeirra sem við finnum til samkenndar
með); einhver hindrun kemur í veg fyrir að við
(eða þeir) náum markmiði okkar. Við verðum
reið ef yfirvöld taka ákvörðun um að leggja nið-
ur starf okkar, en pirruð eða gröm ef annar öku-
maður nær að leggja í bílastæðið sem við ætl-
uðum okkur. Þannig verðum við fremur reið í
tengslum við hindranir sem koma í veg fyrir að
við náum mikilvægum markmiðum (eins og að
sjá sér og sínum farborða) en pirruð út af hindr-
unum sem koma í veg fyrir að við náum léttvæg-
ari markmiðum (eins og að leggja bíl í stæði).
Að vera pirraður eða gramur er ef til vill eins
konar forstig reiðinnar þar sem manni finnst
sem á hlut manns sé gert án þess að maður hafi,
eða geti, gert upp við sig hvort einhver sé ábyrg-
ur fyrir því eða hafi gert það af ásettu ráði.
Bandaríski sálfræðingurinn Averill gerði rann-
sókn þar sem hann bað fólk um að skrá í dagbók
aðstæður og tilefni þess að það reiddist eða því
varð gramt í geði (sem Averill nefndi á enskunni
„annoyance“). Nokkur þeirra atriða sem
greindu hér á milli voru samkvæmt Averill:
Fólki finnst erfiðara að hafa hemil á reiðinni en
gremju og gremja er tíðari en reiði. Reiði er oft-
ar gefin til kynna með árásum í orðum eða með
svipbrigðum en gremja og reiðinni fylgir oftar
löngun til þess að hefna fyrir misgerðir. Reiðin
leiðir einnig frekar til þess að aðstæður breytast
en gremja.
En af hverju virðist svo sem við verðum
stundum venju fremur pirruð, gröm eða önug og
látum alls konar smámuni pirra okkur, fara í
taugarnar á okkur eða gera okkur gramt í geði?
Þegar svo stendur á höfum við allt á hornum
okkar. Þetta gerist ekki síst ef okkur líður illa á
einhvern hátt, erum illa sofin eða erum að flýta
okkur. Þessu er ef til vill þannig farið vegna þess
að vanlíðanin hefur í för með sér að túlkun okk-
ar á því sem fram fer í kringum okkar skekkist á
þann veg að við sjáum hindranir og mótlæti þar
sem við sjáum venjulega aðeins verkefni sem við
ráðum við að leysa. Þetta gerist bæði vegna þess
að við höfum ef til vill minni getu til að takast á
við vandann, skerta getu til að átta okkur á hon-
um og vegna hins að vanlíðan (til dæmis vegna
þrengsla, áhyggna, sársauka af ýmsu tagi) getur
vakið upp neikvæðar minningar og hugmyndir
um okkur sjálf, náungann og heiminn í kringum
okkur sem aftur leiðir til túlkunar flestra at-
burða sem hindrana sem lagðar eru í leið okkar.
Heimildaskrá má nálgast á Vísindavefnum.
Jakob Smári, prófessor í sálfræði við HÍ.
Er það satt að ekkert hljóð heyrist
úti í geimnum?
SVAR:
Ekkert hljóð berst um geiminn af því að þar
er tómarúm, nær ekkert efni. Hljóð berst aðeins
um efni eins og loft, vatn, steinsteypu eða jarð-
lög, samanber að jarðskjálftabylgjur eru í raun-
inni hljóð.
Við getum hins vegar breytt hljóðmerkjum í
rafsegulbylgjur og sent þær út í geiminn. Síðan
má breyta rafsegulmerkjunum aftur í hljóð við
eyru geimfara. Þeir heyra þá hljóð sem við höf-
um sent þeim alveg eins og í öðrum þráðlausum
fjarskiptum.
Rafsegulbylgjur, þar á meðal ljós, eru allt
öðru vísi en hljóð því að þær geta borist um
tómarúm. Þess vegna sjáum við stjörnurnar og
getum átt samskipti við geimfara á tunglinu, og
við geimför eins og þau sem fara til fjarlægustu
reikistjarnanna í sólkerfinu.
Að þessu leyti er líka vandalaust að stunda
fjarskipti enn lengra út í geiminn, til dæmis til
nálægra sólstjarna nokkra tugi ljósára í burtu.
Samtal við verur þar yrði samt ankannalegt því
að boðin væru svo lengi á leiðinni; við þyrftum
að bíða í áratugi eftir svörum við spurningum
okkar!
Þorsteinn Vilhjálmsson, prófessor í vísindasögu
og eðlisfræði við HÍ.
Er pirri sama og að vera pirraður og er það satt
að ekkert hljóð heyrist úti í geimnum?
VÍSINDI
PIRRINGUR OG HLJÓÐLAUS GEIMUR
S
ÖGUMAÐUR á í dularfullu
sambandi við persónur sínar.
Svo virðist sem Katrín/Anna sé
að skrifa bókina jafnóðum og
sagan gerist. Sífellt er lesand-
inn minntur á að hann sé að lesa
BÓK með tilbúnum blaðsíðum
og kaflaskilum og persónurnar
séu leiksoppar, háðar valdi sögumannsins.
„Krakkar, núna ek ég ykkur úr sögunni og í
háttinn,“ sagði Dóra Aggý, ekki laus við tilgerð,
„... Mér er sama hvert þið farið, ef þið farið, þið
eruð bara aukapersónur, allar nafnlausar“
(336). Og á einum stað segir Katrín: „Flettu
upp á síðu hundrað fjörutíu og átta í þessari
bók“ (440). Veruleikalíking eða blekking skáld-
verksins er þannig rofin sífellt enda lífið allt of
flókið til að komast fyrir í skáldsögu. Botnlaust
grín er gert að rithöfundinum (Katrínu/Önnu)
sem situr í skáldskapartjaldi og íhugar sam-
band bókmennta og samfélags, í kulda og
trekki (því kuldi og gremja eru undirstaða
listanna) með fæturna í fötu með volgu vatni
þar sem plastleikföng synda um (til að varð-
veita barnið í sér) og horfir á heiminn af sjón-
arhóli reynslunnar (354): „Konan sat á buxun-
um einum fata uppi á háum stól. Þannig ætlaði
hún að vera persónugervingur nakta sannleik-
ans með penna í hönd á svipaðan hátt og rétt-
vísin heldur á vogarskálum. Slöpp, lúin brjóstin
löfðu niður með síðunum og hún hugsaði oft af
þeirri kaldhæðni sem einkennir kveneðlið:
„Þannig er komið fyrir skáldagyðjunni og list-
unum í lok þessarar aldar: Allt lafir slappt og
þróttlaust nema símalandi tungan“ (353).
Á sjöunda áratug síðustu aldar var módern-
ismi í íslenskri sagnagerð í uppsveiflu og Guð-
bergur Bergsson var manna djarfastur í form-
byltingunni. Skáldsaga hans, Anna (1969), þótti
ekki þægileg náttborðslesning á sínum tíma;
framvindan lúshæg í ofurraunsæi sínu, sögu-
þráðurinn sífellt brotinn upp með löngum ein-
ræðum og samtölum, nærgöngulum lýsingum,
hringlandi hugsunum, kynórum, draumum og
tímaflakki. Anna lýsir hverdagslegu, íslensku
alþýðufólki en líf þess snýst um uppfyllingu
frumþarfanna: vinna, éta, sofa. Í sögunni felst
mikil samfélagsgagnrýni og hún fjallar ekki
síst um flókin tengsl skáldskapar, höfundar,
persóna og lesanda um leið og ráðist er að ýms-
um viðteknum hugmyndum um líkama, tungu-
mál, sögu og menningu. Að brjótast í gegnum
Önnu var eins og að glíma við flókna en
heillandi gestaþraut. Nú hefur Guðbergur ein-
faldað þrautina verulega og end-
urritað Önnu; eiginlega þýtt hana
úr „módernísku“.
Í Önnu er unnið markvisst að
því að tefja fyrir lesandanum og
trufla hann, ögra honum og brjóta
hann niður. T.d. eru persónur
sögunnar þokukenndar, ýmist
nafnlausar eða heita mörgum
nöfnum. Lesandinn verður sjálfur
að finna út hver segir hvað og
hver hugsar hvað: „Það gildir
einu hver er hvað, allar persón-
urnar eru sama markinu brennd-
ar og ég greini þær ekki í sund-
ur,“ segir húsmóðirin og
rithöfundurinn Katrín (410).
Hugsanir persónanna eru oft án
greinarmerkja – af tryggð við
raunsæið; við hugsum ekki með
greinarmerkjum! Atburðarásin er langdregin,
óljós og óskiljanleg, ekkert „gerist“ í sögunni;
myndmálið er óvenjulegt; umhverfið óljóst og
tíminn flókinn. Aftast í bókinni eru Svörin og
þar standa m.a. þessi frægu orð tiltölulega lítið
breytt: „Ef höfundur gefur rótgrónum sögu-
þræði á kjaftinn ruglast hefðbundin frásögn.
Þetta getur snúist á ýmsa, óvænta vegu og orð-
ið margbrotinn skáldskapur sem stendur fast-
ur í hænuhaus lesandans“ (463).
Sagan hefst á sunnudegi, útvarpsmessunni
er nýlokið og fjölskyldan sameinast við steik-
arát og gosþamb. Í Ásgarði (eða Valhöll) búa
þrjár kynslóðir, hjónin Sveinn og Katrín (mað-
urinn og konan/Anna), börnin þrjú: Valdís (Val-
gerður, Valla), Kristján (líka kallaður Gulli) og
Boggi (stundum er nafnið hans ritað afturábak:
Iggob; heitir líka Hermann) og gamla konan,
móðir Sveins. Í kjallara hússins býr Svanur
sem á dularfullan hátt er Höfundurinn og hefur
undarlegt vald yfir Katrínu /Önnu sem segir
söguna: „Höfundurinn brúkar okkur Önnu,
hvora með sínum hætti, og lætur okkur ganga
með hugarfóstur sín og fæða þau í þann heim
sem lesmál getur orðið,“ segir Katrín (440). Að
auki dvelur í húsinu undarlegur gestur frá ann-
arri hvorri nýlendu Dana: Færeyjum eða
Grænlandi. Hann vinnur skítverkin meðan hin-
ir græða á nýlendu Kana á Suðurnesjum. Hjá
kynslóðunum þremur í Ásgarði ríkir styrjald-
arástand: foreldrarnir óttast börn sín og þola
þau ekki, berja þau og varna þeim inn- og út-
göngu, börnin fyrirlíta foreldrana og segja
ömmunni að halda kjafti en hún lifir í þoku-
heimi þambandi malt. Allar persónurnar eru
frekar ógeðfelldar auk þess sem
þær ropa, reka við og froðufella í
erg og gríð sem gerir þær síst
geðslegri.
Atburðarás sögunnar er í sjálfu
sér ekki flókin. Kristján skreppur
í veiðiferð með vini sínum eftir
matinn en ferðin tekur óvænta
stefnu; Boggi og Valla standa í
stórræðum í sjoppunni á staðnum
og til sögu koma hjónin Diddi og
Dóra Aggý; Lollý sem afgreiðir í
sjoppunni og er ófrísk; nokkrir
unglingar og fleira fólk í Kana-
partíi. Sveinn og Katrín fara aldr-
ei út úr húsi í sögunni en tala
endalaust um lífið og tilveruna við
gestinn og fá vinkonurnar Sollu,
Möggu og Böggu í heimsókn en
þær eru nýkomnar heim frá Am-
eríku – vonsviknar eftir kynni sín af fyrirheitna
landinu. Sveinn og Katrín verða svo andvaka,
tala saman eða réttara sagt í kross og Katrín
sinnir ritstörfum en hvorugt þeirra furðar sig á
hvar börnin eru. Undir morgun er Kristján
ókominn, Valla fílefld á leið í vinnuna eftir næt-
urgöltrið en Boggi liggur lífvana á gólfinu með
tómt pilluglas og kveðjubréf sér við hlið. Sveinn
fer í vinnuna og Katrín/Anna vaknar undir há-
degi við að vinkonurnar þrjár eru komnar í
mat. Þar lýkur sögunni, hún bítur í sporð á sér
eins og „góðar sögur gera í lokin“ (segir Katrín,
364).
Persónur sögunnar gegna því hlutverki að
enduróma þreyttar skoðanir og innantómar
hugmyndir. Þær eru uppsprettur stjórnlauss
orðaflaums í sundurlausum eintölum og stefnu-
lausum samtölum þar sem engin niðurstaða
fæst en soralegur hugarheimur þeirra birtist í
skýru ljósi. Stöðnun, vonleysi og vani setja
mark sitt á persónurnar, þær taka hvorki
þroska né breytingum í sögunni. Þær tala ekki
saman heldur talar hver í sínu horni. Orðræðan
einkennist af hjali og tauti, hátíðlegu og klisju-
legu máli, innihaldslausum skipunum og yfir-
lýsingum, merkingarlausum og þversagna-
kenndum málsháttum, fjölmiðlasíbylju og
áróðri. „Við erum auðvitað hér glaðvakandi,
andvaka og ráðvillt. Eftir sögunni að dæma er
það í eðli okkar að vaka myrkranna á milli,
skynja hvorki stund né stað og vera með
mælgi“ segir Katrín (407–8). Talinu er mark-
visst er beitt til að sýna fram á og deila á vað-
alinn og klisjurnar sem einkenna samskipti
fólks yfirleitt.
Anna er gagnrýnin saga á mörgum sviðum.
Hún ræðst að smáborgarahætti, hræsni, þý-
lyndi og þröngsýni, og gagnrýnir vana, and-
legan doða og yfirborðsmennsku. Firring per-
sónanna er leidd í ljós í margbrotnu formi
sögunnar og klisjurnar í tali þeirra endur-
spegla stöðnun og ófullnægju. Form og efni
haldast þétt í hendur (kaflanúmer bókarinnar
má skilja á þann veg að hana eigi að lesa aftur
og aftur eða jafnvel afturábak), firringin og
endurtekningin er í senn efni sögunnar og bún-
ingur hennar. Anna gamla átti brýnt erindi við
68-kynslóðina og boðskapur hennar er enn í
fullu gildi. Nútímalesendur fá söguna í þægi-
legum neytendaumbúðum, formið er orðið að-
gengilegra og sagan læsilegri, textinn er fyllri
af skýringum og útleggingum Guðbergs auk
þess sem greinarmerki og greinaskil hjálpa nú
aðeins til. Lesmálið er orðið býsna stillt og
prútt miðað við fyrri gerð en minna stendur
eftir af töfrum gátunnar fyrir vikið; merkingin
er nú tekin fram yfir leyndarmálið (182). En
fyndnin og orðsnilldin halda sínum hlut.
Guðbergur segir fremst í bókinni að veru-
leiki skáldsögunnar sé margvíslegur og „fyrir
bragðið ættu að vera gefnar út að minnsta kosti
tvær gerðir af sömu skáldsögu svo hægt sé að
bera saman þá fyrri og fylgju hennar sem
hugsanlega lokagerð.“ Endurvinnsla í mynd-
list, tónlist, kvikmyndum og bókmenntum
blómstrar nú sem aldrei fyrr. Að endurrita eig-
in bækur eða annarra stunduðu Íslendinga-
sagnahöfundar til forna með góðum árangri og
nýlegt tilbrigði við þetta stef má sjá í Höfundi
Íslands eftir Hallgrím Helgason. Það er til-
hlökkunarefni að sjá hverju Guðbergur tekur
upp á næst og hverju fram vindur í fylgjumál-
um hans. Nýrri, aukinni og endurbættri útgáfu
(fylgju) Önnu 2001 ber tvímælalaust að fagna
með látum, helst flugeldum og kampavíni.
FASTUR Í HÆNUHAUS LESANDANS
BÆKUR
Skáldsaga
Eftir Guðberg Bergsson. 463 bls. Forlagið, 2001.
Bókarkápan eftir Jeffrey Ramsey er einföld, falleg
og vel viðeigandi: eldhúsklukku vinnuþrælsins er
snúið á haus og vísarnir sýna að klukkan er að
ganga eitt en sagan hefst um það leyti á sunnudegi
og henni lýkur sólarhring síðar. Skáldsagan Anna
kom áður út 1969 en ekki 1968 eins og segir í ann-
ars sönnum og góðum káputexta. Nokkrar leið-
inlegar prófarkavillur eru í bókinni.
ANNA. ÍSLENSKA ÆVINTÝRABÓKIN.
Guðbergur Bergsson
Steinunn Inga Óttarsdóttir