Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. SEPTEMBER 2002
VIÐ hugsum iðulega um bókmenntir á nót-
um þjóðernis. Þess vegna eru enskar bók-
menntir aðgreindar frá frönskum, franskar
frá þýskum, þýskar frá íslenskum og þar
fram eftir götunum. Það sem hér er um að
ræða tengist auðvitað þeirri staðreynd að
þessar bókmenntir eru skrifaðar á ólík
tungumál. Rithöfundar og lesendur þeirra
tengjast fyrir tilstilli tilfinningar um sam-
eiginlegt þjóðerni. Enskur lesandi hefur
dýpri skilning á enskum skáldskap en
franskur lesandi. Inntak orða og saga
þeirra, tilteknir eiginleikar persóna
og landslags, tónn samræðna, vís-
anir eins verks í annað – allt þetta
og fleira styrkir þá hugmynd að
skáldskap sé fyrst og fremst beint
að lesendahópi sömu þjóðar.
Þessi trú á þjóðlegum einkennum
bókmennta hefur lifað góðu lífi um
langt skeið. Þó hafa komið upp efa-
semdir þar að lútandi í gegnum tíð-
ina og gera enn. Í upphafi 19. aldar
staðhæfði Goethe að „þjóðlegar bók-
menntir hefðu enga þýðingu; tími
heimsbókmenntanna væri runninn
upp“. Í upphafi 21. aldar hafa orð
hans tekið á sig nýjan blæ þar sem
enska hefur komið fram á sjón-
arsviðið sem alþjóðlegt tungumál
og samfara því enskar bókmenntir
af margvíslegum toga. Þessa breyt-
ingu má þó ekki einungis rekja til
yfirburðastöðu ensku sem tungu-
máls. Í hugmynd sinni um heims-
bókmenntir fagnaði Goethe ólíkum
tungumálum og mikilvægi þýðinga sem
þungamiðju. Og nú til dags færa rithöf-
undar og lesendur sig í auknum mæli yfir
og á milli mæra tungumála og þjóðernis.
Í þeim upplestrum og umræðum sem hér
um ræðir felst tækifæri til að kynnast betur
breskum skáldskap eins og hann birtist okk-
ur í dag og um leið sambandinu á milli til-
urðar skáldskapar og þjóðlegra og heims-
borgaralegra sjálfsmynda.
Jon Cook
Í dag kl. 14 fara fram pallborðsumræður um breska og íslenska skáldsagnagerð í Háskólabíói. Þátttak-
endur eru fjórir breskir rithöfundar og jafn margir íslenskir, Bernadine Evaristo, Ian McEwan, Michele Ro-
berts og Graham Swift, Bragi Ólafsson, Gerður Kristný, Sigurður Pálsson og Steinunn Sigurðardóttir. Jon
Cook, prófessor við East Anglia-háskólann í Norwich á Englandi, stýrir umræðunum. Hér birtist stuttur inn-
gangur hans að umræðunum ásamt greinum um bresku höfundana og þá íslensku.
ÞJÓÐIN, SJÁLFSMYNDIN OG SKÁLDSAGAN
Jon Cook
Þ
VÍ meira sem við veltum því
fyrir okkur, því betur verður
okkur ljóst að sú mynd er felst
í skáldskapnum mun aldrei
þekkja takmörk sín nema
skáldsagan glati tilfinningu
sinni fyrir því hvers hún er
megnug. Hún er fær um hvað
sem er, og það er styrkur hennar og líf.“
Með þessum orðum lýsti bandaríski rithöf-
undurinn Henry James skáldsagnaforminu í
grein sem hann nefndi Framtíð skáldsög-
unnar rétt eftir aldamótin 1900. Hann lýsir
skáldsögunni sem þeirri mynd er birtist í
spegli samtímans hverju sinni, þar sem ekk-
ert eitt einkennir formið frekar en annað.
Víst er að sú lýsing hans á enn vel við í
hverju því bókmenntasamfélagi þar sem
skáldsagan hefur fengið að þróast með eðli-
legum og óheftum hætti. Í bók sem sá öflugi
breski rithöfundur og gagnrýnandi Malcolm
Bradbury skrifaði um stefnur og strauma
tuttugustu aldar á sviði bókmennta, Bresk
nútímaskáldsagnagerð 1878–2001, gerir
hann þessi orð James að sínum, þegar hann
vísar til sögusviðs breskra samtímaskáld-
sagna. Hann bendir á að þrátt fyrir að tím-
arnir séu nú gjörbreyttir og hugmynda-
fræðilegir þættir siðmenningarinnar svo
sem vísindi, saga, menning og siðferði lúti
nú öðrum lögmálum en fyrir hundrað árum,
þá hafi vinsældir skáldsögunnar síst dvínað.
„Skáldsagan lifir af, breiðist ört út, hittir í
mark. Form hennar heldur áfram að ramba
á mörkum hábókmennta og hins alþýðlega,
siðferðislegrar, félagslegrar og heimspeki-
legrar íhugunar eða listrænna tilrauna og
endalausra endurtekninga sem verða þess
valdandi að svo margar bækur flæða úr
prentsmiðjunum…“ segir Bradbury. Og
bendir jafnframt á að þanþol skáldsagna-
formsins sé síst að minnka, nú á þeim tím-
um sem mærin á milli ólíkra þjóðlanda og
menningararfleifða eru að mást út eða opn-
ast og menningarheimar að samtvinnast á
heimsvísu.
Á bresku bókmenntaþingi, sem staðið hef-
ur síðan á fimmtudag, undir yfirskriftinni
Nation, Identity and the Novel eða Þjóðin,
sjálfsmyndin og skáldsagan, hefur verið leit-
ast við að gefa Íslendingum tækifæri til að
kynnast verkum fjögurra breskra rithöf-
unda, sem allir eru í fremstu röð og hafa
hver með sínum hætti skilgreint samtíma
sinn í skáldverkum sínum jafnframt því að
setja mark sitt á hann. Höfundarnir eru
Booker-verðlaunahafarnir Ian McEwan og
Graham Swift, W.H. Smith-verðlaunahafinn
Michèle Roberts, og loks Bernadine Ev-
aristo, en síðasta bók hennar The Emper-
or’s Babe (Kærasta keisarans) var útnefnd
bók ársins 2001 af þremur virtum blöðum í
Bretlandi; The Times, The Daily Telegraph
og The Independent Sunday.
Frá einsleitni
til fjölmenningar
Ef breskar samtímabókmenntir eru skoð-
aðar og bornar saman við íslenskar bók-
menntir með sérstöku tilliti til þátta er
tengjast hugmyndum um þjóðina, sjálfs-
myndina og skáldsöguna, eins og markmið
þessa þings er öðrum þræði, kemur strax í
ljós sá mikli átakaöxull sem breskt samfélag
hefur þurft að glíma við á síðustu áratugum.
Fyrir hálfri öld var Bretland – í það
minnsta á yfirborðinu – frekar einsleitt
land. Hefðbundin gömul gildi og viðhorf
virtust vera ríkjandi í arfleifð heimsveldis
þar sem viðhorfið til framandi menningar
eða minnihlutahópa byggðist fyrst og fremst
á yfirráðum og forræðishyggju í menning-
arlegu tilliti. Það var í rauninni ekki fyrr en
hugmyndir um fjöl-
menningarlegt sam-
félag héldu innreið
sína í Bretlandi í lok
sjöunda áratugarins
að fólk vaknaði til
vitundar um þann
margbreytileika
sem nýlendustefnan
hafði skilað inn í
breskt þjóðfélag.
Stöðugt stærri
hópar innflytjenda,
m.a. frá Karíbahafi,
Afríku, Indlandi og
Pakistan, kvöddu
sér hljóðs á jafnrétt-
isgrundvelli og urðu
um leið vaxandi afl í
pólitískum og menn-
ingarlegum skiln-
ingi. Samhliða þess-
ari þróun tók
sjálfsmynd bresku
þjóðarinnar róttæk-
um breytingum.
Sögulegri kjölfestu
og vitund var ógnað
fyrir tilstilli nýrra
sjónarmiða, hvers-
dagsleikinn og hið
kunnuglega véku
fyrir framandleikan-
um og sú þjóðlega
vitundarmiðja sem
áður var til staðar
tvístraðist. Breskt samfélag er enn að reyna
að henda reiður á þessum miklu umskiptum
og í rauninni má segja að það sé ekki síst
fyrir tilstilli menningarinnar sem ný sjálfs-
mynd breskrar þjóðar hefur verið að mót-
ast, enda hafa þar í landi orðið mikil
straumhvörf á sviði bókmennta, myndlistar
og sviðslista á tiltölulega skömmum tíma.
Allir þeir rithöfundar, sem nú sækja Ís-
land heim, hafa tekið á þessum straum-
hvörfum í verkum sínum með einum eða
öðrum hætti. Þeir hafa gert ólíka þætti
hinnar breyttu samfélagsmyndar að yrk-
isefni sínu, gert tilraunir með form og stíl,
sniðið efnistök sín að nýjum félagslegum
viðmiðum og iðulega tjáð sig um viðfangs-
efni sem bannhelgi hefur ríkt yfir, svo sem
sifjaspell, öfuguggahátt, kynja- og kynþátta-
misrétti. Allir hafa þessir höfundar hafnað
pólitískum rétttrúnaði undir hvaða for-
merkjum sem hann birtist, án þess þó að
forðast að taka pólitíska afstöðu til umhverf-
is síns. Endurmat á viðteknum gildum,
margbreytileiki
samfélagsmyndar-
innar og ný sögu-
sýn einkennir verk
þeirra og þótt þeir
McEwan og Swift
séu Bretar í húð og
hár eru þær Ro-
berts og Evaristo
báðar útlenskar í
aðra ættina og ald-
ar upp í umhverfi
þar sem mörkin á
milli ólíkra heima
eru mjög óljós og
flæðandi eins og
fram kemur í bók-
um þeirra beggja.
Mannkyns-
sagan
endursögð
Ian McEwan er
líklega sá þessara
fjögurra höfunda
sem íslenskir les-
endur þekkja best,
enda hafa margar
bóka hans verið
þýddar á íslensku.
Hann gat sér fljótt
gott orð fyrir að
vera glöggur sam-
félagsrýnir, fjallaði
á afhjúpandi máta
um ofbeldi, fé-
lagslega einangrun á nýstárlegan máta. Í
viðtali sem birtist í Lesbók um miðjan apríl
sl. hikaði hann ekki við að viðurkenna að á
sínum yngri árum hafi hann langað til að
„fanga athygli lesandans og nota alla þá
klæki sem ég kunni til þess að tæla lesand-
ann til að taka sér stöðu nálægt einhverju
sem var í rauninni afskaplega ógeðfellt.
Margir sögumanna minn voru í raun skáld-
legar brellur sem ég notaði í tilraun til þess
að ýta lesandanum út á ystu brún.“
Af seinni verkum hans má ráða að hann
er meistari í því að draga fram mannlegt
eðli eins og það brýst fram í persónulegri
glímu einstaklingsins við umhverfi sitt, en
sjálfur segist hann í seinni tíð vilja „draga
sömu drætti á nokkuð stærri myndflöt“ en
áður. Áhugi hans beinist nú í auknum mæli
að afdrifaríkum augnablikum í sögu manns-
ins og auðvelt er að staðsetja verk á borð
við The Innocent (Hinn hrekklausi), Black
Dogs (Svartir hundar) auk síðasta verks
hans Atonement (Friðþægingin) innan
ramma sögulegra skáldsagna. McEwan lítur
sjálfur á þessi verk sem einskonar „tilrauna-
stofur til að rannsaka mannlegt eðli“. Í Ato-
nement, sem gerist á tímum heimsstyrjald-
arinnar síðari, segist hann hafa viljað „búa
til persónu sem lesandinn fylgist með í
gegnum langt tímabil, í gegnum erfiðleika
og að lokum í gegnum uppgjörið á þeim erf-
iðleikum“. Verkið er því vissulega tilraun til
að endursegja sögulega atburði frá nýjum
sjónarhóli. „Eftir því sem ég eldist og eftir
því sem ég skrifa meira, því meiri sagnfræði
birtist í bókunum,“ segir hann, og „um leið
og maður er farinn að fjalla um sagnfræði
er maður farinn að fjalla um ástand manns-
andans frekar en einangrun einstaklings-
ins.“
Þetta ástand mannsandans, er einmitt eitt
helsta umfjöllunarefni verka Graham Swift,
en hann hefur um langt skeið kannað hvern-
ig áhrif fortíðarinnar snerta venjulegt fólk á
persónulegan máta. Hann hefur haldið því
fram að sjálfur lífsvefurinn sé sögulegur og
að sagnfræði sé ekki einungis til í bókum
heldur sé hún í raun hluti af lífinu – að sag-
an skapist með minningunum. Sá heimur
sem Swift lýsir í verkum sínum er um margt
mjög breskur í samburði við margt af því
sem nú ber mikið á í breskum samtímabók-
menntum, í kjölfar þeirrar „endurvinnslu“
sem átti sér stað eftir að heimsveldið leið
undir lok. Í Lesbókarviðtali sem birtist um
miðjan maí sl., segir hann þó að sá heimur
hafi „haft mjög auðgandi áhrif á breska
menningu, það leikur enginn vafi á því að
við erum ekki eins sjálfhverf eða einangruð
og við vorum áður. Ég get þó ekki breytt
uppruna mínum eða hver ég er; ég er ensk-
ur og uppalinn í London. Þess vegna mun
ég halda áfram að tala um þann raunveru-
leika. Ég trúi því að maður nálgist hið al-
gilda í gegnum það sértæka og jafnvel þó
t.d. Last Orders (Hestaskálin) fjalli bara um
þröngan kima í litlu landi, þá geti fólk sam-
samað sig því sem þar gerist, sama hvaðan
það kemur.“
Swift segir ekki langt síðan fjölmenning-
arleg áhrif runnu saman við meginstrauma
hefðarinnar í Bretlandi og fjölmenningin
varð hluti samfélagsmyndarinnar, en fólk sé
þó hætt að álíta hana nýnæmi. „Heimur
skáldsögunnar hefur breyst í samræmi við
þetta enda eiga hin fjölmenningarlegu áhrif
sinn þátt í því. Mín kynslóð rithöfunda upp-
lifði mjög heillandi tíma um miðjan níunda
áratuginn, þegar tala mátti um eins konar
endurreisn með nýrri kynslóð höfunda [en
þess má geta að McEwan og Roberts til-
heyra sömu kynslóð]. Þeir virtust allir, fyrir
einhverja óútskýranlega tilviljun, koma
fram á sama tíma. Sömuleiðis var eins og
umhverfið væri bæði spennt og áhugasamt
um það sem þeir höfðu fram að færa, en það
er afar sjaldgæft í menningarlífinu að þetta
fari allt saman og skilyrði fyrir frjóum jarð-
vegi skapist með svo auðveldum hætti.“
Skörun ólíkra
menningarheima
Sá frjói jarðvegur sem Swift talar um,
ruddi brautina fyrir óhefðbundnari skáld-
sögur á borð við þær er skapað hafa orðstír
Michèle Roberts. Hún hefur að mestu helg-
SPEGILMYND
SAMTÍMANS
Bernadine Evaristo, Michele Roberts,
Graham Swift og Ian McEwan.
E F T I R
F R Í Ð U B J Ö R K I N G VA R S D Ó T T U R