Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. OKTÓBER 2002
M
EÐAL smásagnahöf-
unda er Guy de Mau-
passant tvímælalaust í
fremstu röð. Á níunda
áratug 19du aldar
magnaðist sköpunar-
kraftur hans með ein-
stæðum hætti: hann
varð einn af helstu meisturum hins knappa
forms með frábærum lýsingum á mannlegum
kjörum í gleði og hörmum.
Einn sólríkan hásumardag fyrir rúmum
hundrað árum léttir fagursköpuð úthafs-
snekkja akkerum og stefnir hægfara á haf út
frá strönd Rivierunnar. Himingeimurinn er
víðáttumikill. Hafið ljómar í ótal litbrigðum.
Bláma slær á ystu sjónarrönd. Og snekkjuna
ber áfram ‘alhvíta með nálega ósýnilega gull-
rönd á báðar hendur einsog snúru meðfram
síðunum á svani. Þunnt nýtt seglið varpar
blossum yfir vatnið í ágústsólinni. Forseglin
þrjú fyllast vindi, loftkenndir þríhyrningar sem
þenjast af golunni. Og stórseglið iðar mjúklega
undir hvassri örinni sem slöngvar snjakahvít-
um oddi í átján metra hæð yfir dekkið.’
Rík fagnaðarkennd hlýtur að hafa stýrt
pennanum þegar þessi sjávarmynd var dregin
upp í lítilli ferðabók. Lýsingin er frá hendi
Maupassants þarsem hann situr undir árum á
snekkju sinni Bel-ami – tuttugu tonna farkosti
keyptum fyrir ritlaunin sem samnefnd met-
söluskáldsaga hafði fært honum. Sér maður
hann ekki fyrir sér sitjandi á þóftunni: sterk-
byggðan mann með hátt, hvelft enni og kröft-
uga arma, mikilfenglegt yfirskegg og leiftrandi
augu sem heillað hafa marga konuna?
Þennan heiða ágústmorgun eru engin óveð-
ursský við sjónhring. Samt eru þau óðum að
nálgast. Sorti þeirra á brátt eftir að umlykja
farmanninn. Hjálparvana á hann eftir að bera
af leið. Hann er einungis 43 ára gamall þegar
skipbrotið á sér stað.
Fjáðir og snauðir
Hvenær og hvernig hófst þá þessi stutta lífs-
sigling?
Það var á tímum seinna keisaradæmisins
sem Maupassant óx úr grasi. Hann var enn í
vöggu þegar Louis Napóleon – bróðursonur
fangans á St. Helenu – efndi til blóðugs valda-
ráns. Kúlnademban bergmálaði um gervalla
Parísarborg og líkin lágu einsog hráviði um
götur og torg í desembernepjunni.
Síðan settist Napóleon III í hásæti keisarans
og hóf áður langt leið hernaðarbrölt – meðal
annars í Mexíkó. En jafnframt fékk hann
fremsta húsameistara sinn, Eugène Hauss-
mann (1809–91), til að færa hálfan höfuðstaðinn
í nýtískulegra horf. Þúsundum saman voru
gamlar byggingar rifnar til grunna, svo pláss
fengist til að leggja glæst breiðstræti og mynda
skrautleg torg: pílára í stórt hjól framfaranna.
Auðjarlarnir skemmtu sér. Kampavínstapp-
ar þyrluðust um veislusalina. Óperettur Offen-
bachs vörpuðu ljóma á samkvæmislífið. Í ljósa-
skiptunum skröltu glæsilegir léttivagnar útí
Boulogneskóginn með sínum litlu rómantísku
rjóðrum og fossum. – En örbjarga múgur erf-
iðismanna hafði ekki lengur ráð á að búa í sín-
um gömlu hverfum; hann var hrakinn til út-
hverfanna. Og smámsaman tók óánægjan að
ólga. Hún átti heldur betur eftir að færast í
aukana…
Stal víni í klaustrinu
Af þessu pólitíska og félagslega umróti hafði
Guy litli sennilega fáar og óljósar fregnir. Hann
óx úr grasi fjarri París, á herragarði í Norm-
andí rétt við Ermarsund, og hefur snemma get-
að fyllt lungun af saltri angan sjávar. Ham-
ingjusömustu ár bernskunnar átti hann í
Étretat, litlum hafnarbæ. Frjáls einsog máv-
arnir yfir höfði sér og altekinn áráttu könn-
uðarins reikaði hann innanum fiskimanna-
hreysin og eftir niðandi sjávarsíðunni skreyttri
þangi og þörungum.
En þessi franski frændi Stikilsberja-Finns
varð líka að sætta sig við að setjast á skólabekk.
Faðirinn var spólurokkur og hafði snemma yf-
irgefið móðurina, sem afréð að senda soninn í
klausturskóla. Nýi nemandinn hafði hinsvegar
takmarkaðan áhuga á kristilegu uppeldi. Hann
kaus heldur að stela víni og öðru hnossgæti í
matarbúrinu. Fór síðan uppá þak klaustursins
ásamt fjörugum félögum og efndi til veislu.
Einsog vænta mátti var sælkerinn rekinn úr
skóla og tók ekki sönsum fyrren í menntaskóla
í Rúðuborg. Lauk jafnvel stúdentsprófi. Ætli
framtíðin hafi þá ekki blasað við björt og full af
fyrirheitum?
Nei, því nú skall á stríð við Prússa sem átti
eftir að steypa Napóleoni III af stóli og koma
Frakklandi á kaldan klaka.
Uppsafnað hatur
Maupassant var kvaddur til herþjónustu tví-
tugur að aldri og lengstaf vistaður í Le Havre.
En hann neyddist líka til að taka þátt í löngu
undanhaldi hrakfaranna. Nokkrar hrollkaldar
haustnætur drögnuðust sigraðar hersveitirnar
í átt til Parísar sem nú var umkringd og varð að
gefast upp eftir rúmlega hundrað daga umsát-
ur.
Hrokafullir sigurvegarar óku
um breiðstrætin og slógu jafn-
vel upp herbúðum á Champs
Elyssées. Einn góðan vetrardag
1871 krýndu þeir prússneska
konunginn keisara Þýskalands.
Og hvar ætli þessi sigurglaði
vegsauki hafi átt sér stað? Í
speglasal Versala!
Þá hafði Guy de Maupassant
einn um tvítugt. Uppsafnað
hatrið á germanska hernámslið-
inu átti hann eftir að seiða fram
í smásögum af svo egghvassri
heift að nærri lá að sjálfum bók-
stöfunum blæddi. Herstjórnar-
menn úr eigin búðum sluppu
ekki heldur við ákúrur: „Hers-
höfðingarnir eru ekki snjallir
reiknimeistarar með göfugar
kenndir og háleit markmið,
heldur einfaldir miðlungsmenn
sem eignast hafa borðalögð höf-
uðföt og láta í krafti þeirra
drepa mannfólkið, ekki af illu
innræti, heldur einskærri
heimsku.“
Þannig var tekið til orða árið
1880 þegar Maupassant var að
senda frá sér fyrstu verkin. En í
byrjun áttunda áratugar höfðu
málin horft öðruvísi við. Í ring-
ulreið þriðja lýðveldsins var af-
munstraður hermaður fullkomlega ráðvilltur.
Hvað skyldi taka til bragðs? Treysta á tilvilj-
unina? Kasta sér útí lausingjalíf listaheimsins?
Þráttfyrir allt valdi Maupassant þjónustu við
ríkið sem veitti honum ákveðið öryggi, þó laun-
in væru vissulega skorin við nögl. Tregur og
fúll steig upprennandi rithöfundur það örlaga-
ríka skref að ráða sig hjá flotamálaráðuneytinu
sem fráleitt bauð upp á kæti, glaum eða gleði.
Hann var fastráðinn starfsmaður og sat við
skrifpúltið til klukkan sjö á kvöldin, klæddur
jakka úr lamaullarvoð. Auðvitað lét hann sér
dauðleiðast.
Hversu lengi átti þetta hagsýslupíslarvætti
eftir að vara? Nálega allan áttunda áratuginn
(1872–80).
Lærifaðirinn Flaubert
Svo undarlega sem það kann að hljóma, þá
var það á þessum rykgráu embættisárum sem
Maupassant tók út þroska sinn og varð einn af
meisturum smásögunnar, sem skipa má við
hliðina á Tsékhov, Joyce og Hemingway. En
hann átti sér líka læriföður sem var snilldar-
andi.
Laure móðir hans hafði semsé alltfrá æsku-
árum verið náin vinkona Gustaves Flauberts –
svo náin að sögusagnir höfðu fyrir satt að höf-
undur snilldarverksins Frú Bovary væri barns-
faðir hennar. Þannig var því samt ekki farið.
Laure og bróðir hennar höfðu í bernsku verið
leikfélagar Gustaves og systur hans, og móð-
urafi Maupassants verið guðfaðir Flauberts. Á
hinn bóginn er ekki útilokað að Laure og Gust-
ave hafi átt í ástarsambandi. Í öllu falli varð
Flaubert snemma ákaflega hrifinn af unga
manninum og var til æviloka tryggur lærifaðir
hans.
Meðan lærisveinn meistarans grípur andann
á lofti í flotamálaráðuneytinu bakvið háa stafla
af þurrum opinberum skjölum, lætur hann ekki
undir höfuð leggjast að stunda einkalegri skrif.
Hvern eða annanhvern sunnudag heimsækir
hann Flaubert og sýnir honum afurðirnar. Vé-
fréttin ber eld að krítarpípunni, rekur upp
hrossahlátur að hætti skógarpúka og hristir
höfuðið uppörvandi.
‘Ekki gefa þetta út, drengur minn,’ áminnir
hann lærisveininn í bréfi. ‘Þetta er Feuillet eða
Dumas… Gleymdu öllu sem þú hefur lesið og
dáðu engan. Og vertu ekki að flýta þér…’
Beiskt háð
Frumraun Maupassants skyldi ekki verða
vanhugsað frumhlaup. Hann afréð að undirbúa
vandlega sigurinn sem í vændum var. Í því
skyni hóf hann að safna í sarpinn staðreyndum
úr veruleikanum. Hann var gæddur óvenju-
næmu sjónminni og varð í reynd einskonar
gangandi myndavél. Ótölulegum augnabliks-
myndum var safnað á filmu hugskotsins. Hann
samdi ljóð, smásögur og jafnvel leikrit. Fyrsta
bókin sem hann gaf út var ljóðasafnið Des vers
(1880). Fyrstu smásögurnar birtust í tímarit-
unum Gil Blas og Echo de Paris.
Í fjarstæðukenndu farsastykki lét hann sak-
Guy de Maupassant (1850–93). Gustave Flaubert (1821–80).
E F T I R
S I G U R Ð A . M A G N Ú S S O N
Guy de Maupassant er
meðal fremstu smásagna-
höfunda fyrr og síðar. Í
þessari grein er saga
hans rifjuð upp en Mau-
passant sigldi í gegnum
marga brotsjói áður en
yfir lauk en hann var
gleðimaður þrátt fyrir allt,
í lengstu lög neitaði
„hryggi tarfurinn frá
Normandí“, eins og hann
var kallaður, að láta
hornin síga.
ÖRLAGASAGA
Maupassant var kunnugt um ættlæga
geðveilu og hafði aukþess á unga aldri smitast
af sýfilis. Með sama vægðarleysi og alnæmi
nútímans átti sjúkdómurinn eftir að brjóta
niður líkamsþrekið og herja á heilann með æ
grimmilegra hætti. Fyrirboðar endanlegs
áfalls tóku yfir mörg ár lífs og listar. ‘Le Horla’
er martraðarsaga um einfara sem að hætti
Strindbergs – en á undan honum – telur sér
vera refsað af æðri máttarvöldum og ofsóttan
af tvífara sínum. Þessi ósýnilegi gestur –
sem er þó svo hryllilega kunnuglegur – dylst
kannski í sálarfylgsnum sögumanns sem rekur
atburðarásina í fyrstu persónu. Drýsillinn
vill ræna hann sálinni og hnuplar reyndar
mynd hans úr speglinum.