Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. OKTÓBER 2002
H
INN 10. maí 1940 gekk á
land í Reykjavík breskur
her. Frá þeirri stundu var
Ísland hernumið land og
hlutleysisyfirlýsingin frá
1918 var nú bersýnilega
einskisvert plagg. Gamla
sambandsþjóðin hafði
reynst ófær um að verja sitt eigið hlutleysi en
gafst upp fyrir Þjóðverjum og var því einnig
ófær um að verja hlutleysi Íslands. Hérlend
stjórnvöld mótmæltu innrás hins breska liðs
og stóðu vel að hinni diplómatísku hlið máls-
ins; hitt er svo rétt að þorri Íslendinga sætti
sig við þessa aðgerð bresku herstjórnarinnar
eins og á stóð. Margir höfðu borið í brjósti ugg
um að þýska stjórnin undirbyggi að hertaka
Ísland til að standa betur að vígi við kafbáta-
hernað sinn á Atlantshafinu en niðurstaðan í
þeim átökum gat ráðið úrslitum í hinni hrika-
legu styrjöld milli Bandamanna og Öxulveld-
anna. Bretar voru í byrjun aðþrengdir vegna
baráttu í Frakklandi og í Norður-Afríku auk
hins skelfilega kafbátahernaðar á Atlantshaf-
inu; þeir áttu líf sitt undir því að hin mikla
hjálp sem þeim var send frá Bandaríkjunum
kæmist til þeirra sjóleiðina framhjá kafbátum
Þjóðverja sem skutu flutningaskipin í kaf af
skefjalausu miskunnarleysi hvar sem færi
gafst. Íslendingar urðu eins og fleiri fyrir
þessum lymskufulla og skæða hernaði Þjóð-
verja; einnig íslenskir sjómenn urðu fyrir
barðinu á þýskum neðansjávarhernaði og
voru meir en 300 þeirra myrtir er þeir sigldu
vopnlausir um höfin. Bretum og bandamönn-
um þeirra var auðvitað kappsmál að koma í
veg fyrir þýsk yfirráð á Íslandi. Aðstaða í
landi okkar var á hinn bóginn knýjandi nauð-
syn fyrir breska flugherinn sem gat frá stöðv-
um hér á landi grandað fleiri kafbátum en ella
og betur varið skipalestirnar sem færðu íbú-
um Bretlandseyja bæði lífsnauðsynjar og her-
gögn. Sjá má af þessu, að Ísland var á stund
heimsstyrjaldarinnar síðari einn þýðingar-
mesti staður veraldar í ljósi herfræðinnar sem
þá var ríkjandi.
Stjórnir Bretlands og Bandaríkjanna sáu í
stöðunni þann möguleika að Bandaríkin tækju
að sér að verja Ísland og gerðu Bretum þar
með kleift að hverfa úr hlutverki hernáms-
aðila enda höfðu þeir hnöppum að hneppa á
mörgum vígstöðvum. Bandaríkin voru ennþá
hlutlaus að því leyti að þau voru ekki formlega
í stríði við neina þjóð en ljóst var að samúð
þeirra var nær óskipt með bresku þjóðinni.
Bandaríkin lýstu sig reiðubúin að taka að sér
varnir Íslands ef ósk þess efnis bærist frá ís-
lensku ríkisstjórninni. Þetta þótti hið mesta
happ eins og málum var háttað og samningar
millum stjórna Íslands og Bandaríkjanna
gengu fljótt og vel. Íslendingar settu fram
skilyrði í nokkrum liðum gagnvart bæði
Bandaríkjamönnum og Bretum; lutu þau
einkum að tafarlausri viðurkenningu á full-
veldi og sjálfstæði íslensku þjóðarinnar og því
að tryggja Íslendingum nauðsynleg viðskipti;
var gengið að þessum skilyrðum án nokkurrar
tregðu. Hér var því um þríhliða samkomulag
að ræða. Frá þessari stundu voru Íslendingar
að fullu fallnir frá fyrri hlutleysisviðhorfum og
yfirlýsingum. Hinn 7da júlí 1941 sigldi svo
bandarískur floti inn á Faxaflóa og við tók
dvöl varnarliðs samkvæmt milliríkjasamningi
í stað hernáms af hálfu innrásarliðs. Urðu nú
mikil umskipti. Hið breska hernámslið var frá
fyrsta degi heldur vanbúið að flestu leyti,
skorti flest sem þurfti til að gera sig gildan í
hernaði og aðbúnaður hermanna fremur
naumlegur; áberandi var að Bretar byggðu
skála sína og skemmur innan um og uppað
húsum Íslendinga, hafa líklega viljað komast í
vatnsleiðslur og skolplagnir sem fyrir voru og
ef til vill talið sig hafa skjól af innlendum
mannvirkjum ef til loftárása kæmi af hálfu
Þjóðverja. Bandaríkjamenn höfðu annan hátt
á og reistu herskála sína fremur í skipulegum
hverfum nokkuð frá íslensku þéttbýli. Útbún-
aður bandaríska hersins var allur mun betri
og ríkulegri en það sem Bretar gátu teflt
fram, viðurgerningur þeirra betri lið fyrir lið.
Dvöl hinna erlendu herja hafði vitaskuld
gífurleg áhrif í hinu innlenda mannlífi. Full-
djúpt er í árinni drepið þegar menn segja mið-
aldaástand hafa ríkt á Íslandi fram að heims-
styrjöldinni síðari; breytingar voru þegar
hafnar í átt að nútímaskipan hlutanna og
framfarahugur gagntók þjóðina. En hreyfing-
in var hægfara; innlendur peningamarkaður
lítill og bankastarfsemi vanþróuð. Breska her-
stjórnin sóttist eftir Íslendingum til ýmissa
starfa; peningar tóku nú að ganga á milli
manna meir en áður hafði þekkst og hreyfing
komst á í gangverki þjóðlífsins. Samskipti Ís-
lendinga og hermanna urðu sem við mátti bú-
ast mikil og margvísleg. Þótt herirnir byggju
að sínu og lifðu að mestu aðskildir frá heima-
mönnum voru erlendir hermenn í nokkur ár
samsíða við og að ýmsu leyti samflæktir ís-
lensku þjóðlífi. Kynni tókust í talsverðum
mæli milli íslenskra stúlkna og hermanna
bæði breskra og bandarískra; leiddu þau
kynni til margra hjónabanda og fjölda barn-
eigna. Margir voru óánægðir með þessa þróun
mála og mun hafa valdið einhverjum núningi
milli íslenskra karlmanna og hinna erlendu;
annars voru samskiptin yfirleitt vinsamleg og
áköst ekki algeng milli Íslendinga og liðs-
manna hinna útlendu herja. Bandaríkjamenn
höfðu hér mun lengri viðdvöl en Bretar og
voru miklu liðfleiri, urðu af þeim sökum fleiri
upphlaup milli þeirra og Íslendinga en milli
bresku dátanna og heimamanna. Flestir voru
þessir erlendu menn hinir elskulegustu og
mátti lesa innræti þeirra meðal annars úr fal-
legri framkomu þeirra við börn og unglinga;
einkum var þetta áberandi í fari Bandaríkja-
manna sem sýndu ungmennum viðlíka kurt-
eisi og fullorðnum; ég hafði sjálfur af þessu
nokkra reynslu meðan ég bjó um skeið í því
góða byggðarlagi Mosfellssveit árin upp úr
1941. Bandaríkjamenn urðu smám saman fjöl-
mennir á þeim slóðum og skiptu þúsundum.
Fékk ég nokkrum sinnum í fylgd röskra
drengja frá Brúarlandi að gerast blaðasali í
braggahverfum hersins; komu hermennirnir
ávallt fram af vinsemd og kurteisi, þetta hafði
einnig mátt segja um bresku hermennina sem
voru hér flestir á fyrstu mánuðum styrjald-
artímans; Bretarnir voru hæglátari, var auð-
séð að þeir skimuðu meir til foringja sinna
enda þurfti enginn að velkjast í vafa um
stéttabil og tignarmun í breska hernum;
Bandaríkjamennirnir voru frjálslegri og
sprækari enda bjuggu þeir við minni foringja-
þrúgun og betra atlæti. Vitaskuld áttu báðar
þjóðirnar sér sama markmið; fyrir þeim vakti
að vinna fullnaðarsigur á þýsku árásarherj-
unum á meginlandi Evrópu; munu nokkrir
þeirra pilta sem hér dvöldu um sinn hafa látið
lífið í innrás Bandamanna í Frakkland og í
hernaði þeim er fylgdi í kjölfarið.
Ýmsir þeir sem hafa fjallað um dvöl hinna
erlendu herja á Íslandi árin 1940–1946 gera
engan greinarmun á eðli og aðdraganda
þeirra atburða er leiddu til hersetu hinna
tveggja þjóða, Breta og Bandaríkjamanna,
kalla þetta alltsaman hernám. Sumir hrapa
svona að þessu vegna ókunnugleika og fyrir
áróður þeirra sem andvígir eru allri veru er-
lendra hersveita í landinu; aðrir gera þetta af
ásetningi og vilja þarmeð draga hulu yfir þá
staðreynd, að íslensk stjórnvöld skuli ekki
einungis hafa samþykkt erlenda hersetu en
beinlínis óskað eftir henni með meirihluta
þings og þjóðar að baki. Að fjalla um þessa
viðburði með þessum hætti er ekki einasta
sögufölsun en einnig köld kveðja til þeirra
umboðsmanna Íslendinga sem í byrjun heims-
styrjaldarinnar þurftu að tefla um þessi mál í
erfiðri stöðu. Margir komu þar við sögu en
ljóst má vera að hæst ber þá Hermann Jón-
asson forsætisráðherra og síðar Ólaf Thors
þegar reyndi á viðnámsþrek og staðfestu
stjórnvalda vegna túlkunarágreinings um
samninginn frá 1941. Það má lengi velta því
fyrir sér hvernig mál hefðu þróast ef íslensk
stjórnvöld hefðu hafnað allri samvinnu við
Bandamenn og neitað að fara fram á her-
vernd; það má hugsa sér að þungi atburða í
styrjöldinni á Atlantshafi hefði orðið slíkur að
Bandaríkjamenn hefðu talið sig knúna til að
koma upp aðstöðu á Íslandi og hernumið land-
ið þrátt fyrir eindregin mótmæli. En þannig
gerðust hlutirnir ekki, heldur var atvikaröðin
eins og lýst er í upphafi þessarar stuttu grein-
ar. Í gustinum frá hinum geigvænlegu átökum
sem fram fóru allt í kringum okkur sveigðist
hugur þjóðarinnar til fylgis við málstað
Bandamanna nær undantekningarlaust.
Við lok heimsstyrjaldarinnar hvarf hið
bandaríska herlið smám saman á brott eins og
samið hafði verið um. Ástand heimsmála,
einkum útþenslustefna sovéska valdsins, varð
til þess að Bandaríkjastjórn óskaði eftir fram-
lengingu á samstarfi þjóðanna um varnarmál;
framhaldið er öllum kunnugt: Keflavíkur-
samningur 1946, aðild að Atlantshafsbanda-
laginu 1949, varnarsamningur 1951.
Andinn í garð varnarliðsins sem dvaldi hér
bróðurpartinn af þeim tíma sem heimsstyrj-
öldin geisaði var yfirleitt vinsamlegur; fram-
ferði hermannanna var mestan part til fyr-
irmyndar og árekstrar eða misferli af hálfu
einstakra manna var eins og við mátti búast;
menn skildu, að dvöl hinna ungu manna í
bárujárnsbröggum mánuðum og árum saman
við mikil þrengsli og veðurhörku norðurslóða
ýlandi í hverri smugu hlaut að reyna á taug-
arnar; geðheilsa sumra mun hafa liðið við
þessar aðstæður og sorgleg atvik fylgt í kjöl-
farið. Um tíma munu hafa verið á Íslandi 45
þúsund bandarískir hermenn; framkoma
þeirra flestra einkenndist af vinsemd og ör-
læti. Til eru þeir sem vilja draga upp aðra
mynd af hinum ungu hermönnum þessara ára,
m.a. einhverjir starfsmenn ríkisfjölmiðla svo
sem sjá mátti í óvönduðum sjónvarpsþætti
sem sýndur var fyrir fáeinum árum. Sannleik-
urinn er hinsvegar sá að flestir Íslendingar
hugsuðu hlýlega til hinna ungu einkennis-
klæddu manna sem kynntu sig vel allflestir,
bæði foringjar og undirmenn. Það er svo mikil
saga ef segja á frá allri þeirri framkvæmda-
og verktækni sem þjóðin lærði af bandaríska
hernum og hvílíka hrifningu og bjartsýni það
vakti með Íslendingum þegar þeir virtu fyrir
sér hin stórvirku tæki hans til vegagerðar og
annarrar þeirrar mannvirkjasmíði sem þjóð-
ina dreymdi látlaust um; upp úr þessu hófst
mesta bylting þjóðarsögunnar í samgöngum
og á mörgum sviðum öðrum. Ein var sú er
gerbreytti lífi og starfi íslenskra húsmæðra
þegar inn á heimilin tóku að berast vélar sem
gerðu þjakandi stritverk að leik. Öll þessi
undur hefðu auðvitað komið upp að ströndum
landsins með tíð og tíma en tækja- og tækni-
byltingin hófst miklu fyrr hjá okkur en hjá
öðrum þjóðum vegna veru Bandaríkjahers og
vegna góðra viðskiptatengsla vestur fyrir Ís-
land.
Íbúar þessa lands myndu ekki gera sig
smærri ef þeir viðurkenndu opinberlega hina,
að flestu leyti, góðu framkomu bandaríska
varnarliðsins á árum síðari heimsstyrjaldar-
innar, og reistu hinum ungu dátum minnis-
merki. Hermenn höfðu hér viðstöðu um hríð á
leið sinni til vígvalla Evrópumanna; sjálfir
réðu þeir engu um ferðir sínar eða dvalar-
staði, ekki réðu þeir heldur á hvaða grund
blóði þeirra var úthellt og lífi þeirra lauk;
meðal fjölda atvika og ákvarðana sem vörðuðu
leið þessara manna á hættuslóð styrjaldar-
átakana mátti rekja eitt og annað til sam-
þykkta sem gerðar voru í fundaherbergjum
íslenskrar ríkisstjórnar. Það geta margir tek-
ið undir með stjórnmálaforingja og flokksfor-
manni sem í sjónvarpsviðtali fyrir nokkrum
árum sagði eitthvað á þessa leið: Engin þjóð
vill erlendan her í landi sínu en séu mál þannig
vaxin að Íslendingar telji sig tilneydda að búa
við hersetu um einhvern tíma viljum við frek-
ar hafa hér Bandaríkjamenn en aðra.
Til frekari glöggvunar á atburðum og þróun mála varð-
andi stöðu Íslands á tíma heimsstyrjaldarinnar síðari er
bent á eftirtalin rit:
Þór Whitehead: Ísland í síðari heimsstyrjöld, Vaka-
Helgafell.
Hannes Jónsson: Íslensk sjálfstæðis- og utanríkismál,
Félagsmálastofnunin, Reykjavík.
HERNÁMSLIÐ – VARNARLIÐ
„Íbúar þessa lands
myndu ekki gera sig
smærri ef þeir viður-
kenndu opinberlega
hina, að flestu leyti, góðu
framkomu bandaríska
varnarliðsins á árum síð-
ari heimsstyrjaldarinnar,
og reistu hinum ungu dát-
um minnismerki.“
E F T I R E M I L A L S
Höfundur er læknir.
Stjórnvöld mótmæltu innrás breska liðsins og stóðu vel að hinni diplómatísku hlið málsins; hitt
er svo rétt að þorri Íslendinga sætti sig við þessa aðgerð bresku herstjórnarinnar eins og á stóð.