Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.2002, Qupperneq 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. NÓVEMBER 2002 3
M
EÐAL þess sem mest
var býsnast yfir um
miðbik nóvember-
mánaðar árið 2002 var
að málverkum í eigu
Búnaðarbanka og
Landsbanka skyldi
ekki skotið undan áð-
ur en ríkið seldi þá. Nokkrir þingmenn og all-
stór hópur fólks sem fjallaði um málið í fjöl-
miðlum lét að því liggja að þetta væri
reginhneyksli.
Ég veit lítið um málverk og enn minna um
einkavæðingu á bönkum og ætla þess vegna
ekki að dæma um hvort betra hefði verið að
bankarnir losuðu sig við einhver listaverk áð-
ur en þeir voru keyptir. Ég ímynda mér þó að
það væri heldur leiðinlegt fyrir starfsfólk og
viðskiptavini ef myndir sem hangið hafa uppi
í húsakynnum bankanna hyrfu þaðan nú þeg-
ar þeir skipta um eigendur. En þetta er ekki
viðfangsefni mitt hér heldur hugmyndir um
ríkisvald og ríkisfyrirtæki sem fram komu í
máli þeirra sem stórorðastir voru um mál-
verk bankanna.
Nokkrir sögðu blákalt að málverkin hefðu
verið eign allra landsmanna og nú væru þeir
sviptir þessari eign sinni. Einnig var fullyrt
að tryggja bæri að almenningur gæti notið
listaverkanna og til þess yrðu þau áfram að
vera í eigu ríkisins eða stofnana þess. Þeir
sem lengst gengu létu að því liggja að hvað-
eina sem ríkið á sé til sameiginlegrar ráðstöf-
unar fyrir alla landsmenn og ævinlega notað í
almannaþágu. Fólk ætti þó að vita að engin
þessara fullyrðinga nær því einu sinni að vera
hálfsannleikur.
Víst má til sanns vegar færa að eigur rík-
isins tilheyri landsmönnum sameiginlega
með einhverjum hætti. En þær eru ekki sam-
eign í skilningi eignaréttar. Landsmenn eiga
ríkisfyrirtæki ekki saman á þann hátt sem
nokkrir menn geta átt t.d. bát eða hjón geta
átt íbúð og innbú í sameiningu. Þeir sem eiga
eitthvað í skilningi eignaréttar mega jafnan
ráðstafa því, nota það, selja, leigja, lána, gefa,
veðsetja, eftirláta erfingjum og njóta full-
tingis lögreglu og dómstóla ef aðrir meina
þeim að njóta þessara réttinda (t.d. með því
að spilla eignum eða stela þeim). Sé mönnum
fátt eða ekkert af þessu heimilt er ástæða til
að vefengja að um raunverulegan eignarétt
sé að ræða. Fallist menn á þennan skilning á
eignarétti þarf varla að rökstyðja sérstaklega
að eigur ríkisfyrirtækja eru ekki eign allra
landsmanna í bókstaflegri merkingu.
Ég get engan veginn haldið því fram að ég
eigi brot af húsbúnaði Landspítalans eða
munum Þjóðminjasafnsins nema ég noti
sögnina að eiga um eitthvað annað en venju-
legan eignarrétt. Með þessu er ég alls ekki að
segja að það sé rangt að nota þetta orð um
annað en eignarrétt. Það er oft gert, t.d. þeg-
ar sagt er að börn eigi foreldra eða að Íslend-
ingar eigi merkar bókmenntir. Þegar sagt er
að landsmenn eigi ríkisstofnanir er sögnin að
eiga líka notuð um annað en eiginlegan eigna-
rétt. Það sem átt er við er líklega eitthvað í þá
veru að: Æðstu yfirmenn ríkisstofnana eru
ráðherrar í ríkisstjórn sem þjóðkjörið þing
hefur samþykkt; Flestar ríkisstofnanir starfa
samkvæmt lögum sem eiga að tryggja að
þær þjóni almannahag; Samhugur lands-
manna og tilfinning fyrir sameiginlegu þjóð-
erni tengist ríkinu og stofnunum þess á ýmsa
vegu. Allt er þetta merkilegt og mikilsvert en
ekkert af þessu gefur samt tilefni til að ætla
að málverk í eigu hlutafélags, þar sem ríkið á
meira en helmings hlut, séu sameign allra
landsmanna í skilningi eignarréttar. Ef þau
tilheyra allri þjóðinni þá tilheyra þau henni
eins og hver önnur menningarverðmæti sem
ýmist eru ekki háð eignarrétti (tungumál,
siðir, þjóðlög, þjóðsögur, gamlar bókmenntir)
eða eru í eigu einstaklinga (höfundaréttur á
nýlegum hugverkum, merkar byggingar,
málverk o.fl.) eða hins opinbera (t.d. verk á
ýmsum söfnum í eigu ríkis og sveitarfélaga).
Þeir sem álíta að almenningur eigi eigur
ríkisstofnana virðast, a.m.k. sumir, hugsa
sem svo að almenningur eigi ríkið og þar með
allt sem ríkið á. En þetta er álíka rökleysa og
að halda að ef Nonni litli á stóra bróður og
stóri bróðir á bíl þá eigi Nonni litli bílinn.
Ríkið er ekki eign almennings í skilningi
eignarréttar neitt frekar en stóri bróðir er
eign Nonna litla. En væri réttur almennings
til að njóta listaverka, sem nú eru í eigu ný-
seldra banka, samt ekki betur tryggður ef
þau væru seld eða gefin ríkisstofnun eins og
t.d. Listasafni Íslands? Við þessari spurningu
er ekkert einfalt svar. Eins og nú háttar eru
sum af bestu listaverkum bankanna sýnileg
almenningi sem heimsækir afgreiðslustaði
þeirra. Sama má segja um verk í eigu rík-
isrekinna menningarstofnana. Sum eru að-
gengileg öllum, sum læst inni í geymslum.
Þegar haldin er yfirlitssýning á verkum ein-
hvers stórmeistara hanga jafnan hlið við hlið
verk í opinberri eigu og verk í einkaeign sem
lánuð eru til sýningarinnar. Svipað gildir
þegar gefnar eru út listaverkabækur. Þær
eru prýddar myndum af verkum í eigu ým-
issa aðila. Hér hallast því lítt á. En þegar til
langs tíma er litið er varðveisla mikilvægra
listaverka trúlega best tryggð með því að
þeim sé dreift nokkuð víða fremur en að einn
aðili eigi þau flest eða öll. Sé bestu verkum
stórmeistaranna safnað á einn stað getur slys
eða voðaverk grandað þeim öllum í senn.
Almenningur kýs fulltrúa á löggjaf-
arsamkomu og í sveitarstjórnir. Lengra nær
eiginlegt vald borgaranna yfir ríkinu ekki og
það er hrein fjarstæða að hvaðeina sem gert
er fyrir tilstuðlan ríkisvaldsins sé í allra þökk
eða þágu. Í ríkisrekstrinum finnast ýmis
skúmaskot þar sem klíkur hafa komið sér
fyrir við kjötkatla sem flest venjulegt fólk
fær aldrei að koma nærri. En jafnvel þótt slík
spilling væri úr sögunni hlytu stofnanir rík-
isins áfram að lúta sínum eigin lögmálum.
Þær eru að miklu leyti undir stjórn embætt-
ismanna og sérfræðinga og í flestum tilvikum
er óhjákvæmilegt að reisa skorður við mögu-
leikum almennra borgara á að hlutast til um
rekstur þeirra eða ganga um þær eins og sína
eigin eign. Það er því engan veginn augljóst
að hver óbreyttur almúgamaður eigi þess
betri kost að njóta listaverka sem ríkisfyr-
irtæki eiga heldur en sams konar verka í eigu
annarra fyrirtækja og stofnana.
Ef ríkisstofnun eignast málverk, sem áður
var í einkafyrirtæki, þá fer verkið úr einni
stofnun, sem almenningur hefur eftir atvik-
um greiðan eða ógreiðan aðgang að, í aðra
stofnun þar sem almenningur hefur líka eftir
atvikum takmarkaðan aðgang. Sé verkið í
eigu banka getum við horft á það ef stjórn-
endum bankans þóknast að setja það upp í af-
greiðslu. Sé það hins vegar í herbergjum sem
eru lokuð almenningi getum við ekki skoðað
það. Sama gildir um verk sem Listasafn Ís-
lands á. Ef stjórnendur safnsins láta setja
það upp í sýningarsal þá getum við skoðað
það að vild, annars ekki. Þó er munur hér á.
Verk í afgreiðslusal banka getum við skoðað
endurgjaldslaust en við þurfum að greiða að-
gangseyri að listasafninu. Málverkið í bank-
anum mætir augum fólks í daglegu amstri
sem notar hádegishlé og kaffitíma til að
skreppa með reikninga eða sinna öðrum er-
indum. Það á sinn þátt í að leysa daglegt líf úr
álögum lágkúrulegs hversdagsleika. Flest
listasöfn standa því miður einhvern veginn til
hliðar við vettvang dagsins og fjær því mann-
lífi sem mest þarf á listrænum töfrum að
halda.
MÁLVERK
BANKANNA
RABB
A T L I H A R Ð A R S O N
atli@simnet.is
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
4 5 . T Ö L U B L A Ð - 7 7 . Á R G A N G U R
Hvíldarlaus ferð
inní drauminn
nefnist smásaga eftir Matthías Johannessen
sem var umræðuefni á ritþingi Matthíasar
sem nýlega fór fram en í sögunni er fjallað
um persónu sem liggur milli svefns og vöku
og upplifir sig sem öskutunnuna sem verið
er að tæma úr í öskubílinn fyrir utan
gluggann. Söguna kvað Matthías öðrum
þræði ævisögulega á þinginu.
Verslunarmiðstöðvar
hafa verið að breyta borgarlífinu hérlendis
sem erlendis undanfarna áratugi. Úlfhildur
Dagsdóttir fjallar um þróun og áhrif versl-
unarmiðstöðva og spyr meðal annars hvort
verslunarmiðstöðvar séu að koma í stað
borga.
Hvað eru góðar
bókmenntir?
er spurning sem hægt er að svara með ýms-
um hætti. Í næstu þremur Lesbókum munu
þrír höfundar gefa sitt svar, Þorsteinn
Gylfason, Steinunn Sigurðardóttir og Ást-
ráður Eysteinsson sem ríður á vaðið í dag.
Sigvard Bernadotte
var sænskur hönn-
uður og prins en
hann lést í febrúar
síðastliðnum. Dagný
Heiðdal fjallar um
hönnun Sigvards
sem var brautryðj-
andi á mörgum
sviðum og höf-
undur margra
hluta sem fólk
höndlar daglega.
ÍSAK HARÐARSON
VIÐ ORÐFOSSA
Alltaf magnast drunurnar í Orðfossum.
Við stöndum á brúninni, heilluð
af blaðrandi þvaðri,
innantómum upplýsingum:
upphrópunum beljandi zzzzzzzz-
kvaldursins.
Fjú, hér er kúl að vera!
Úðinn myndar hjúp um höfuð okkar eins og
visku: VIÐ
erum þau upplýstu,
þau sem vita best hvað er IN,
vita allt um allt sem er að gerast
og hvar, maður, HVAR!
Mmm, Orðfossar, Orðfossar!
Bara að ég gæti orðið
einn af stjarnglitrandi dropum ykkar;
þáttarstjórnandi, ritstjóri, gáfumenni
einn af skráþurrum og skrælnandi
dropum ykkar.
Ísak Harðarson (f. 1956) hefur gefið út fjölda ljóðabóka, smásögur og skáld-
sögu, auk þýðinga og annars. Ljóðið Við Orðfossa er úr nýrri ljóðabók Ísaks er
nefnist Hjörturinn skiptir um dvalarstað.
FORSÍÐUMYNDIN
er tekin í Palestínu og er meðal mynda á sýningu Þorkels Þorkelssonar í
Listasafni ASÍ sem hefst í dag. Ljósmyndari: Þorkell Þorkelsson.
EFNI