Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.2002, Side 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. NÓVEMBER 2002
E
ITT sinn var rithöfundurinn
Salman Rushdie spurður að
því í viðtali hvaða bækur hann
læsi helst. „Bækur eftir vini
mína“ svaraði hann, punktur
og basta. Þannig gerir hann
hvortveggja í senn: hann lætur
sem hann snúi út úr fyrir
spyrjanda sem vildi fá hann til að setja vissar
bækur í sviðsljósið og hann snýr í raun og
veru lævíslega upp á spurninguna með svari
sem kann við nánari umhugsun að segja heil-
mikið um lestur.
Mér varð hugsað til þessa svars þegar ég
var beðinn að setja orð á blað um „góðar bók-
menntir“. Hvað eru góðar bókmenntir? Mig
langaði að hnupla svari Rushdies og láta þar
við sitja, en verð þess í stað að skrifa grein
sem er kannski öðrum þræði túlkun mín á
svari hans. Ég verð að hugga mig við að til
eru enn flóknari spurningar, til dæmis: Hvað
eru bókmenntir?
Lesturinn
Sérhver bókmenntatexti er flókinn merk-
ingarheimur. Má ég byrja svona, eða hugsa
góðfúsir lesendur með sér að nú komi einhver
fræðileg súpa sem lítt tengist þeirra reynslu
af lestri góðrar bókar? Ég skal byrja aftur.
Milli lesanda og skáldverks getur myndast
afar sterkt samband sem kenna má við vin-
áttu. Þetta samband getur kristallast í
sjálfum lestri bókarinnar – til dæmis
undir sæng á kaldri vetrarnóttu – en
það mótast líka stundum með hægfara
efnahvörfum í huga okkar þar sem
bókin heldur áfram sínu merking-
arpoti á meðan við höldum áfram
okkar daglega lífi. Við höldum
í raun og veru áfram að lesa
bókina. Og hún okkur.
Það sem gerist í því ferli
er enganveginn skýran-
legt með tilvísun til ein-
bers smekks, þótt
vissulega sé hann að
verki í einhverju
formi þegar við les-
um bókmenntaverk.
Ekki er heldur nóg
að segja að okkur geti þótt
ýmis og innbyrðis ólík bókmennta-
verk góð og af mismunandi ástæðum. Allir
lesendur ættu að hafa gaman af því að
grennslast nánar fyrir um gleði og ónot sem
lestur vekur þeim. Í eftirfarandi línum mun
ég leitast við að bregðast við spurningunni
um góðar bókmenntir með hugleiðingu sem á
sér fræðilegar rætur og leitast í lokin
við að skýra vissa grunnþætti
í reynslu hins almenna
lesanda (þ.e.a.s. allra
lesenda) af lestri
„góðra bókmennta“.
Þótt hér sé fjallað
um bókmenntir get-
ur þessi umfjöllun
einnig átt við, að
breyttu breytanda,
um aðrar listgrein-
ar.
Þá verð ég fyrst að vera sá bölvaldur að
benda á að hin sterka lestrarreynsla sem ég
vék að áðan er ekki með öllu sjálfsprottin.
Þetta samband lesanda og verks hefur verið
vandlega undirbúið og ekki aðeins af höfundi
bókarinnar. Bókin hefur borist til lesandans
eftir vissum farvegi og þar hefur þegar verið
lagt á hana mat, beint og óbeint.
Forlögin
Oftast koma bækur á markað fyrir
tilstilli forlaga – þ.e.a.s. útgáfufyr-
irtækja, þótt hin merking orðsins
sé ekki langt undan. Þangað
streyma handrit en mörg þeirra
rata svo aftur til föðurhúsanna og
birtast aldrei í prentheimum. Von-
sviknir handritshöfundar geta lát-
ið sefast dálítið af ótal sögum af
útgefendum sem höfnuðu bók-
menntaverkum er síðar urðu
mikils metin. Ef bókmennta-
fræðingar yrðu látnir velja
veigamesta smásagnasafn 20.
aldar er ég nokkuð viss um að
margir, a.m.k. í hinum enskumæl-
andi heimi, myndu nefna Dubl-
iners (Í Dyflinni) eftir
James Joyce –
nema þeim
þætti það
ofrausn eftir að skáldsaga Joyce, Ulysses
(Ódysseifur), hefur ítrekað verið valin skáld-
saga eða bók 20. aldar. Þótt slíkar kosningar
séu í sjálfum sér ekki áreiðanlegur mæli-
kvarði, þá eru þær vísbending um vissa
frægð og viðurkenningu. Það er einkennilegt
að hugsa til þess nú að handritinu að Dubl-
iners skuli hafa verið hafnað af a.m.k. tuttugu
forlögum áður en það fann náð fyrir augum
eins. Slíkar sögur fela sennilega í sér þann
boðskap að útgefendum, jafnvel þeim sem
metnaðarfyllstir þykja, geti skeikað hrapal-
lega í mati sínu á gæðum bókmennta.
Kannski þeir eigi sér málsvörn í þeirri rök-
semd að þeir séu ekki aðeins að velja góðar
bókmenntir heldur útbúa og miðla vöru sem
fer á markað.
Ritdómar
Annar hópur manna hefur hinsvegar ótví-
rætt það hlutverk að segja til um gæði bók-
menntaverka eða skort á gæðum. Þetta eru
gagnrýnendur, einkum þeir sem skrifa rit-
dóma um nýjar bækur. Þeir kynnu að vísu að
andæfa og benda á að helsta hlutverk þeirra
sé öldungis ekki að gefa bók einkunn, heldur
rýna í og greina megineinkenni verksins,
setja það í sögulegt og fagurfræðilegt sam-
hengi, og fitja þannig upp á umræðu sem
skilar sér áfram út í bókmenntalífið þegar vel
lætur. Þeir fá hinsvegar vart vikist undan
hlutskipti matsmannsins, því jafnvel í ritdóm-
um þar sem mjög er reynt að forðast einhlít
lýsingarorð felst meira eða minna augljóst
mat á gildi verksins.
Sá sem semur ritdóma fyrir fjölmiðla er í
mikilvægu starfi. Ætlast má til að hann eða
hún sé þjálfaður lesandi og fróður um bók-
menntir. En ritdómarinn skrifar fyrir
almenning og er líka „fulltrúi“ hins
almenna lesanda. Það álit sem hann
hefur á verkinu má ekki spretta af
fræðilegu innsæi hans einu sam-
an, heldur þurfa að koma fram
ástæður og röksemdir sem
geta verið í orðastað hins al-
menna lesanda. Ritdómurinn
er vitnisburður um stefnumót
bókmenntaverksins og lesanda
sem er reyndur en líka forvitinn í besta
skilningi þess orðs.
Þetta eru ekki smáar kröfur sem gerðar
eru til fólks sem oft þarf að vinna verk sitt í
skyndingu og fyrir lítil laun. Jafnt höf-
undar sem lesendur lýsa því
UM BÓK-
MENNTAGÆÐI
Með þessari grein hefst stuttur flokkur greina þar sem glímt verður við erfiða spurningu sem upp
kemur í hverri bókavertíð: Hvað eru góðar bókmenntir? Í þessu svari segir meðal annars: „Sér-
hver góður bókmenntatexti, einnig sá sem býr yfir tærum einfaldleika, er flókinn merkingarheim-
ur. Enginn skilur þann heim til fulls, en hver lesandi á þess kost að rata um hann sína eigin leið.“
E F T I R Á S T R Á Ð E Y S T E I N S S O N
HVAÐ ERU GÓÐAR BÓKMENNTIR?