Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.2002, Side 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. NÓVEMBER 2002 7
litla stúlkan sem vissi ekki neitt um eldspýtur og gat
þess vegna ekki kveikt ljós og/eða framkallað yl
mín orð leka úr myrkum munni
gervilitu sjónvarpsbergmálstómi
æskunnar@sjálfumgleði.is
flæða eins og samhengislaus
viðhengi E-ftir ljósrafrásum og
festast í þéttu rek-Neti
show-manna og safnast saman
í órökrétt en frjálslega orðað djammhaf
dótturmálsins og mér ég um mig
finnst mín eigin einkasjálfhverfa
vera að DRUKKNA í ófrægð
hvað er og/eða var og/eða á ÉG
að gera ÁN ritstjóra útgefanda
almannatengsla auglýsinga fjölmiðla
blobb blobb blogg blogg…
(5,4,3,2,…1)
vaknað í birtu heitra ljósa í mjúkum sófa
hlátrasköll og klapp í rökkri
við-bjóðum velkomna
og brosmildur þáttarstjórnandi með
frábærar tennur og vaselínheila spyr
um frábært hár, frábæran kjól og
áhrif óvæntrar frægðar í hnotskurn
eins og sést og heyrist á forsíðum
glansandi eftirlíf ath lesist:
ilmandi andleysi
„dauðfyndið“
– ath. lesist innan þriggja mínútna frá því að kápa er
skoðuð og plastfilma skræld utan af vegna hættu á
andlegri rotnun.
STEFÁN MÁNI
Höfundur er rithöfundur.
NÝTT OG FRÁBÆRT LJÓÐ
Það var einu sinni gömul kona sem átti litla skel en í skel-
inni bjó lítil stelpa, pínulítil stelpa sem varla sást, en kon-
an bjó á elliheimili og skelin lá ofan í sjúkrahúsborðinu, í
skúffunni þar. Þar tiplaði stelpan um, saug puttann, klór-
aði sér á handlegginn, opnaði og lokaði augunum, gretti
sig, greiddi sér um hárið með minnstu greiðu alheims á
sama tíma og sú gamla sat á rúminu sínu og greiddi sér
um hárið með greiðu í venjulegri stærð. Á sama tíma og
sú gamla boraði í nefið boraði stelpan í skelinni í nefið og
þannig var það. Gamla konan stóð við speglinn við vaskinn
í elliheimilisherberginu og skýið fyrir augunum hennar
meinaði henni að sjá sig sjálfa. Sem betur fer, sagði hún
sko, við sig sjálfa, sem betur fer sé ég ekki sjálfa mig en
mömmu mína. Hæ mamma mín, sagði hún við speg-
ilmyndina. Hæ mamma mín, sagði stelpan í skelinni. Hæ
mamma mín, hæ mamma mín. Og þannig var það. Hár
gömlu konunnar rann niður eftir baki hennar, sumir lokk-
arnir horfnir, sumir ekki. Hún hlakkaði til að fara ofan í
líkkistuna, og sjúga þar puttann, liggja með höfuðið og
lokkana ofan á hinum fínasta kodda sem mundi aldrei
aldrei óhreinkast að eilífu. Hún hlakkaði til þess. Stelpan í
skelinni: hæ mamma mín. Sú gamla færði sig frá vask-
inum og settist á rúmið. Hún krullaði saman mjúku fing-
urna og beið. Stelpan í skelinni krullaði saman mjúku
fingurna og beið.
KRISTÍN ÓMARSDÓTTIR
Höfundur er rithöfundur.
SKEL
stundum yfir að ekki sé mark takandi á rit-
dómum, en þeir geta haft mikil áhrif. Þeir
„smita“ út frá sér og eru oftar en ekki, og
kannski oftast, lesnir af fólki sem ekki hefur
lesið bókina. Þar með er ritdómur orðin sú
„versjón“ af bókinni, e.k. þýðing, sem fólk
hefur á takteinum, nefnir við annað fólk eða
ber saman við aðra ritdóma. Þannig geta rit-
dómar mótað um stundarsakir það andrúms-
loft sem umlykur bókmenntir og bókmennta-
umræðu hverju sinni.
Ritdómar og umræða þeim tengd eru því
mikilvægur hluti af þeim farvegi sem flytur
okkur lesefni, gott og slæmt. Um ritdómara
má svo auðvitað segja, líkt og útgefendur, að
þeir hafi oft haft hrikalega rangt fyrir sér –
þeir hljóta að taka þá áhættu ef þeir taka
djúpt í árinni, til hróss eða lasts. Árið 1847
kom út skáldsagan Wuthering Heights (Fýk-
ur yfir hæðir) eftir Ellis Bell, en síðar kom í
ljós að höfundurinn hét raunar Emily Brontë.
Í ritdómi í virtu tímariti, North British Re-
view, skrifaði James Lorrimer um þessa
„meingölluðu“ bók að það væri bót í máli að
vita að hún yrði „aldrei almennt lesin“. Fáir
hafa haft jafnrangt fyrir sér, því þetta hefur
orðið sígilt verk, ein dáðasta skáldsaga Bret-
landseyja og margþýdd á ótal tungumál.
Sígildi
Þarna hefur okkur borið að einum mik-
ilvægasta þættinum í staðfestingu gæða í
bókmenntaheiminum. Sumir kunna betur við
að nota erlenda orðið „klassískur“ (uppruna-
lega úr latínu, „classicus“, fyrsta flokks)
fremur en „sígildur“, sem hljómar eins og
viðkomandi verk hafi þegar fengið hlutdeild í
eilífðinni. Orðin vísa hvort á sinn hátt á upp-
hafningu vissra úrvalsverka sem „endast“,
sem ferðast gegnum tímann, eru lesin af nýj-
um kynslóðum og þykja oft mynda lykilþátt í
menningarsögunni. Ekki er nokkur vafi á því
að sígild verk eru á einn eða annan hátt einn
helsti mælikvarði á hvað teljist góðar bók-
menntir. Þau þykja oft búa yfir eigin óum-
deilanlegu gildi, og hvort sem þau eru eft-
irkomendum fyrirmynd, innblástur eða hvati
til andófs, þá eru þau viðmiðið; miðja og bak-
svið í senn. Verk er talið hafa sannað gildi
sitt þegar sýnt þykir að það sé komið í hóp
klassískra verka. Allt hefur þetta grundvall-
aráhrif á hugmyndir um bókmenntasögu sem
og á allan skilning á hefð og nýsköpun.
En hvernig verða verk „sígild“ og hvernig
halda þau slíkri stöðu? Það gera þau vegna
þess að þeim er sinnt. Þótt sígildi sé stundum
talið helsta trygging þess að verk sé gott og
hafi staðist tímans tönn, þá helst verkið því
aðeins á hinum sígilda stalli að það sé stöðugt
endurflutt – þ.e. komi út í nýjum útgáfum, sé
þýtt á önnur mál, flutt á tónleikum eða í leik-
húsum, haft uppi við í sýningarsölum, sýnt í
bókum, osfrv., allt eftir því hvaða listgrein
það tilheyrir – og jafnframt er fjallað um það
af fræðimönnum og gagnrýnendum. Þegar að
er gætt kemur í ljós að ráðandi hugmyndir
um „sígild“ verk breytast oft mjög í tímans
rás og þar með forsendur fyrir gæðamatinu.
Þegar skyggnst er á þennan hátt í gegnum
aldirnar opinberast einnig að það sem sumir
telja hvað persónulegast í viðbrögðum sínum
við bókmenntum og listum, áðurnefndur
smekkur, reynist oft vera almennt samfélags-
viðmót á hverjum tíma.
Sá margvíslegi endurflutningur verka sem
tryggir þeim sígildi er jafnframt lykilatriði í
skilningi á „hámenningu“, „æðri list“, „fag-
urbókmenntum“ og öðrum hugtökum af svip-
uðum toga. Ýmsir í röðum þeirra sem huga
að bókmenntum og öðrum listum í nútíma-
samfélagi hafa þó jafnframt alið á vissri virð-
ingu fyrir verkum sem brjóta lögmál hefð-
arinnar, eru tilraunakennd og róttæk í
sköpun sinni. Til skamms tíma virtist sem
hvortveggja, hefðin með sinni sígildu miðju
og hin róttæka nýsköpun, ættu sér sameig-
inlega andstæðu — nefnilega afþreyingarbók-
menntir og „lágmenningu“ almennt. Slík and-
stæða virtist út af fyrir sig vera trygging
fyrir vissum gæðum, t.d. fyrir því að unnið
væri að sköpun bókmennta sem væru áreið-
anlega ekki „rusl“.
Mörgum þykir sem þessi munur, þessar
andstæður, fari ekki aðeins hverfandi, heldur
sé margskonar samkrull hámenningar og af-
þreyingarmenningar orðið áberandi menning-
areinkenni á Vesturlöndum. Sumir láta sem
gæðahugtakið hafi og tekið stakkaskiptum.
Verk sem framleidd séu í afþreyingarskyni –
og jafnvel ýmiskonar auglýsingar – séu nú
unnin með viðlíka gæðakröfum og af jafn-
miklum listrænum metnaði og hvaða verk
önnur sem áður hefðu talist til hámenningar.
Aðrir benda á að ef svo er komið, sé líka orð-
ið erfitt að henda reiður á nokkrum mun á
listaverkum og hverri annarri vörufram-
leiðslu.
Gæði bókmennta
Ég tel að bókmenntir og aðrar listir séu
enn til sem sérstakt athafna- og menning-
arsvið. Þótt útlínur þess kunni að vera óljósar
má enn greina hræringar sem í samspili sínu
skapa þessu sviði sérstöðu og hljóta þar með
einnig að bera á góma ef við hyggjumst nálg-
ast svar eða svör við þeirri spurningu sem
varpað var fram í upphafi greinarinnar.
Semsagt: Þegar við njótum og neytum bók-
mennta og annarrar listar tel ég að við séum
að sækjast eftir ákveðnum tengslum og gæð-
um sem ég kýs að setja í fimm flokka, þótt ég
geri mér grein fyrir að þeir tengjast inn-
byrðis á óendanlega flókinn hátt. Að vissu
marki lýsa þessir flokkar einnig viðleitni þess
sem skapar (þótt víst megi oft efast um að
annar flokkurinn eigi við um það erfiða sköp-
unarstarf sem búið getur á bak við listaverk
– og stundum segja rithöfundar að þeim sé
ekki skemmt við iðju sína þótt þeir stundi
hana af ástríðu).
– Skemmtun
– Hvíld
– Þekkingarleit
– Fegurð
– Tilfinningasamband
Bókmenntir og bókmenntamat má ræða á
ýmsan hátt út frá þessum flokkum og þeir
útiloka alls ekki það sem talist hefur til af-
þreyingarbókmennta. Sumir kynnu í fljótræði
að afmarka afþreyingar- eða dægurbók-
menntir við fyrstu tvo flokkana. Þegar að er
gáð kemur í ljós að lesendur geta skynjað
fegurð í t.d. vel smíðaðri fléttu í spennusögu.
Afþreyingarbókmenntir byggjast á tilfinn-
ingaplaninu oft á sterkri samsömun lesanda
við ákveðnar persónur. Til eru þeir sem samt
styðjast við þessa þætti til að skilja á milli af-
þreyingarverka og bókmennta sem byggjast
á flóknari mynstrum fegurðar (til dæmis í
frumlegri og skapandi meðferð tungumálsins)
og leika á stærri tilfinningaskala – fara
„dýpra“ eins og stundum er sagt. Hinsvegar
má segja að verk sem geri miklar kröfur til
viðtakenda dragi jafnframt mjög úr fjölda
þeirra. Auk þess sé ekki sjálfgefið að kafað sé
af snilld þótt lagt sé upp með mikil fyrirheit.
Og þótt margt bókhneigt fólk greiði áð-
urnefndum verkum James Joyce atkvæði sitt
í bókmenntakönnunum – og segi hiklaust að
mikla skemmtun sé að hafa í Ulysses – verð-
ur seint hægt að ætlast til þess að þorri les-
enda sé til í að fórna hvíldarþættinum, eins
og líklega þarf að gera a.m.k. á meðan verið
er að „læra“ tungutak slíkra verka.
En það má heldur ekki horfa fram hjá
þeirri þekkingarleit sem býr í lestri skáld-
verka — kannski er þetta vanmetnasti þáttur
þeirra. Margir eru sem betur fer fúsir til að
feta áður ókannaðar slóðir í bókum, eða
kynnast nýrri hlið á gamalkunnum fyrirbær-
um.
Góð bókmenntaverk byggjast á rannsókn-
um höfunda á veröld okkar. Þeir kafa í lífs-
reynslusjóði, sína eigin og annarra, og les-
endur sækja sér þennan feng og bæta honum
við eigin heimsmynd.
En sú þekking sem berst okkur í góðu bók-
menntaverki er sérstök því hún er í senn
undirorpin spennusviði fagurfræðinnar og lit-
rófi tilfinninganna, auk þess sem hún
skemmtir okkur og veitir hvíld – og þegar
best lætur visst frelsi – frá markmiðshyggju
samfélagsins. Þessir fimm þættir eru allir
tengdir persónulegri og félagslegri lífs-
reynslu okkar, uppeldi og umhverfi, en í
flóknum samleik sínum innan vissra mann-
legra afurða verða þeir uppspretta reynslu
sem við getum kallað bókmenntalega eða list-
ræna eftir atvikum.
Sérhver góður bókmenntatexti, einnig sá
sem býr yfir tærum einfaldleika, er flókinn
merkingarheimur. Enginn skilur þann heim
til fulls, en hver lesandi á þess kost að rata
um hann sína eigin leið.
Höfundur er prófessor í almennri bókmenntafræði
við Háskóla Íslands.
Góð bókmenntaverk
byggjast á rann-
sóknum höfunda á
veröld okkar. Þeir
kafa í lífsreynslusjóði,
sína eigin og ann-
arra, og lesendur
sækja sér þennan feng
og bæta honum við
eigin heimsmynd.