Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.2002, Side 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. NÓVEMBER 2002 9
ið séðar sem kvenlegt svæði, enda sú neysla sem
þar fer fram, matarinnkaup, búsáhöld og fata-
verslun og þjónusta eins og apótek, skósmiðir og
hreinsanir yfirleitt talin vera á sviði kvenna. Ef
marka má kenningu Rybczynski var það einmitt
í krafti breyttra aðstæðna húsmæðra – ísskápar
og frystikistur – sem verslunarmiðstöðvar
kringum stórmarkaði urðu til. En eins og allar
góðar mótsagnir felur þessi í sér sína eigin
lausn, því auðvitað er þetta þá eitt dæmið um
hvernig hið kapítalíska verslunarmiðstöðvar-
veldi hefur konuna á sínu valdi. Hinsvegar hefur
einnig verið bent á að konur hafa notfært sér
verslunarmiðstöðina og gnægtabrunn hennar til
að ná ákveðnu valdi á eigin lífi, þarna flakka
konur um í flokkum, án eftirlits frá eiginmönn-
um sem nenna ekki með þeim, stunda sín inn-
kaup, máta forboðin föt, slúðra hver við aðra og
hlæja hátt, horfa á sæta stráka, daðra við af-
greiðslumenn og þjóna…
Þessi kvenlega hlið kringlunnar er undirstrik-
uð í unglingamyndum eins og Clueless, þarsem
verslunarmiðstöðin er staður endurnæringar og
upplyftingar, fyrir sál og líkama; þegar vanda-
mál tilverunnar – faðirinn, bróðirinn og öku-
kennarinn – verða henni um megn, fer hún í
kringluna, sem er hennar eigin staður, þar hefur
hún markað sér rými til tjáningar og tjáskipta.
Enda er það eftir slíka ferð sem hugur hennar
opnast og lausnin á vandanum kemur í augsýn.
Borg
Eitt af því einkennt hefur borgarþróun síð-
ustu þriggja áratuga eða svo er að borgin er að
skiptast upp í smærri einingar, bita eða kubba: í
stað þess að borgin hringi sig kringum einn
miðbæ – þarsem er líf og þarsem er fjör – meðan
úthverfin eru svefnbæir, hvíldarstaðir og
kjarnafjölskylduútópíur, er borgin að skiptast
upp í marga smærri „miðbæi“. Þannig er mið-
borgin sett til hliðar af verslunarmiðstöðvum,
sem nú vaxa í hverju úthverfi. En eins og kom
fram í fyrirlestri Saskiu Sassen á vegum Borg-
arfræðaseturs 14. ágúst síðastliðinn, hefur þessi
þróun verið að breytast á allra síðustu árum, og
áherslan á miðbæinn hefur aftur aukist. Dyfl-
inarborg er mjög gott dæmi um þetta, en á átt-
unda og níunda áratugnum hnignaði miðbænum
mjög og unga fólkið flutti annaðhvort í úthverfi
eða hreinlega úr landi. Á tíunda áratugnum
snerist þessi þróun hægt og hægt við og nú býð-
ur miðborg Dyflinar, sem var orðin að hálfgerðu
slömmi, uppá sérstaka miðbæjarstemningu sem
einkennist af menningu og lífi. Svipaða sögu er
að segja af gamla miðbæ Kaupmannahafnar, en
gamla gleðikonu- og eiturlyfjasjúklingagatan
Istedgade er orðin að miðstöð framsækinna
verslana og þjónustu. En þrátt fyrir þessi dæmi
er ljóst að á undanförnum áratugum hafa versl-
unarmiðstöðvar tekið að stórum hluta við mið-
stöðvarhlutverki miðbæja. Ef höfuðborgir eru
menningar- og félagsmiðstöðvar landa sinna þá
eru verslunarmiðstöðvarnar kjarni hverrar
borgar. Þangað sækir almenningur orðið ekki
aðeins vöru og verslun, heldur skemmtun og fé-
lagsskap, fólk fær að sýna sig og sjá aðra, án
þess að eiga á hættu að bindið fjúki og hár-
greiðsluna rigni niður; unglingarnir hanga á
handriðunum og börnin klemma sig í rúllustig-
unum. Eftir að hafa farið í apótekið, erindað í
bönkum og pósthúsum, gengið frá viðskiptum á
netkaffinu, keypt nærföt og nýja skó, sett kjól-
föt í hreinsun og skoðað nýjasta myndlistaúr-
valið í galleríinu er hægt að gera árangursrík
matarinnkaup og fá sér síðan kvöldverð við
kertaljós á einu kaffihúsanna, skella sér í bíó og
þaðan á barinn, allt í einni ferð. Þú þarft aldrei
að fara út úr verslunarmiðstöðinni þinni, því
miðað við fjölda íbúa bæjarins sem hún hangir
utaná er líklegt að þú vinnir þar líka.
Með tilliti til þessara athugana verð ég, með
ugg í brjósti, að tilkynna hér að Reykjavík er
alls ekki Reykjavík lengur, heldur er hún Kópa-
vogur. Meðan Reykjavík verður æ dreifbýlli
með tilkomu fjalla og firninda þeirra sem til-
heyrðu eitt sinn Kjalarnesi en teljast nú höf-
uðborg, þéttist Kópavogurinn stöðugt í blóm-
lega borg. Það er auðvitað nýja
verslunarmiðstöðin sem skilur milli feigs og
ófeigs; Smáralindin teygir úr sér og þjónar ekki
aðeins selafólkinu heldur líka öllum hinum, til-
reyktum sem tiltækum. Sólin skín við kópum og
í stað þess að segja úr sveit í borg segja menn nú
úr vík í vog. Eða syndum nú fiskarnir segja
hornsílin.
Sögur herma að skrímsli eitt sem býr í Hval-
fjarðargöngunum sé ábyrgt fyrir dreifingu og
hnignun höfuðborgarinnar. Hveli þetta eða
hvalskrímsli ku hafa rankað við sér við hávaða-
samar framkvæmdir þær sem fóru fram í Hval-
firðinum og stefnir nú á að soga að sér Reykja-
vík, því það eigi óuppgerðar sakir við kvikindi
nokkurt sem býr í Hallgrímskirkjuturni.
Reykjavík stefnir því hraðbyri inn í eilíft myrk-
ur forsögulegra jarðganga meðan Kópavogur
lýsist allur upp og forframast með hjálp sinnar
nútímalegu og glæstu Smáralindar. Enn stærri
og mikilfenglegri en gamla kringlan sér þessi
flunkunýja verslunarmiðstöð Kópavogsbúum
fjær og nær fyrir öllum þeirra nauðþurftum og
hinu og öðru líka. Fólk sogast að þessari fínu
Kringlu alveg af sjálfsdáðum, bílarnir beygja af
leið til útlanda eða Reykjavíkur og eru gleyptir
af umfangsmiklum bílageymslum Smáralind-
arinnar og gulir strætisvagnar sveima í kring
eins og flugur. Ef geimvera eða guð væri að
fylgjast með okkur að ofan myndu þau umsvifa-
laust halda að Smáralindin væri einskonar hof
eða grafreitur eða jafnvel manntalsskrifstofa,
allavega einhver miðstöð mikilvægra athafna.
Sæborg
En ef verslunarmiðstöðin er orðin að borg, og
kemur jafnvel í stað borgar, hvað verður þá um
sjálfa borgina?
Í greinasafninu Variations on a Theme Park:
The New American City and the End of Public
Space (1992) veltir ritstjórinn Michael Sorkin
því fyrir sér hvort „borgin“ sjálf sé að hverfa,
leysast upp í lauslega tengd úthverfi hverra
kjarni er einmitt verslunarmiðstöð. Þessar ugg-
vænlegu vangaveltur tengir Sorkin svo beint við
tækniþróunina, með tilkomu gerbreyttra sam-
skipta og samskiptatækni á borgin sér ekki
lengur stað, heldur í mesta lagi stund, og sú
stund er stutt. Þegar samskipti fara að miklu
leyti fram í gegnum tölvur og síma verður sjálft
rýmið – eða jafnvel sjálf hugmyndin um rýmið –
afstæð, rúmgott og víðfeðmt þá rúmast það í
litlum kössum, rásum og ósýnilegum rafsegul-
bylgjum, jafnframt því að ferðast með ógnar-
hraða um ógnarfjarlægðir.
Vangaveltur Sorkins eru kunnuglegar okkur
Reykvíkingum, því allt frá opnun Kringlunnar
fyrir 15 árum hefur verið mikil umræða um
verndun miðbæjarins og mikilvægi þess að hann
sé áfram ákjósanlegur vettvangur fyrir verslun
og menningarlíf.
Sorkin er einmitt umhugaðast um miðbæinn
og hvarf hans í þróun þessara „cyburbia“ eins og
hann kallar þessa sæbervæddu borgarbúta, sem
útleggja má á íslensku sem sæhverfi. Í skrifum
hans birtist borgin, sem hópar sér kringum
miðbæinn, skyndilega í rómantísku ljósi: mið-
borgin gefur borginni merkingu og fókus, form
og samræmi. Þessi rómantíska sýn er sérlega
skemmtileg fyrir það að upphaflega kom róm-
antíkin, sem hugmyndastefna í listum og skáld-
skap, til sem andstæða við borgarmenninguna,
hina menguðu, hávaðasömu og ógnvekjandi
borg iðnbyltingarinnar. Þar var sveitinni stillt
upp sem fyrirmynd hins upprunalega og hreina,
þarsem tilfinningar og menning réðu ríkjum í
andstöðu við ómenningu borgarsamfélagsins.
Fyrir Sorkin og aðra greinahöfunda í safninu er
það nú miðborgin sem er uppspretta menning-
arlífs, einskonar rómantískrar sveitasælu sjálfs-
prottinnar menningar. Reyndar má benda á að
útópísk hugmynd Rybczynski ber einnig ákveð-
in rómantísk einkenni, ekki síst með tilliti til
þess hvað hann leggur mikla áherslu á hvað
verslunarmiðstöðin sé hrein og hvað þar sé vítt
til glerveggja. Sem slík er hún andstæða skítugs
miðbæjar með sínum þröngu götum og þétt-
setnu húsum sem byrgja allt útsýni.
Myndin sem Sorkin dregur upp er vissulega
mögnuð og áhugaverð, líkt og útópía Rybc-
zynski, og getur ekki annað en vakið konu til
umhugsunar. Sem gamall úthverfabúi hlýt ég þó
að lyfta brúnum yfir fordómum út í úthverfin og
sem miðbæjarrotta get ég ekki annað en glott
yfir óskinni um sterílt umhverfi. Grein Marg-
aret Crawford um verslunarmiðstöðina sem
rúmar allan heiminn er þó sú sem sýnu mest
hlýtur að koma við kvikuna á öllum þeim sem er
umhugað um borgir og borgarmenningu, en
samkvæmt Crawford er tilkoma kringlunnar
einskonar dögun dauðans. Crawford bendir á
hvernig kringlur eins og West Edmonton sem
birta allan heiminn í handhægum túristaumbúð-
um felli hann allan í sama farið, fletji út ólíka
menningarheima og skapi orgíu einsleitninnar. Í
úttekt hennar á gnægtum West Edmonton-
kringlunnar kemur í ljós að þrátt fyrir alla fjöl-
breytnina þá er allt í grundvallaratriðum eins,
sömu búðirnar eru með mörg útibú í sömu
kringlunni og þær eru allar af sama toga, sam-
hæfðar keðjur en ekki stakar sérvörubúðir.
Framkvæmdastjórar kringlunnar hafi nákvæmt
eftirlit með því hvaða búðir séu hvar, og við
minnstu sveiflur í tíðaranda og tísku er búðum
sagt upp og aðrar teknar í staðinn. Verslunar-
miðstöðvum er oft líkt við markaði, en það er
ljóst af lýsingu Crawford að hin frjálsa verslun
markaðanna og markaðstorganna á ekki við hér.
Þó bendir hún á að allar kringlur séu ekki eins
og að stöku sinnum takist borgum að aðlaga
kringlukerfið sínum eigin hefðum. Þannig eru
kringlurnar í Hong Kong til dæmis skilgetið af-
sprengi þeirra fjölmörgu markaða sem ein-
kenna menningu svæðisins; í stað einokunar
samhæfðra keðja eru verslunarmiðstöðvar í
Hong Kong risastór samsöfn ólíka sérverslana.
„Höfuðborg vindanna“
En hvað með okkur Íslendinga og óveðrið?
Fyrst Reykjavík er „höfuðborg vindanna“ sam-
kvæmt Steinunni Sigurðardóttur, er engin furða
að verslunarmiðstöðvar séu vinsælar meðal Ís-
lendinga og eins og Sigurbjörn arkitekt sá fyrir
er yfirbygging hreinasti lúxus fyrir þessa veð-
urbörðu þjóð og því eðlilegt að fólk flykkist und-
ir hvaða glerþak sem í boði er. Þetta endur-
speglast svo í arkitektúrnum, Smáralindin er
hönnuð eins og verslunargata, sem endar á
torgi, meðan Kringlan minnir meira á fjölda
samtengdra torga. Í annarri óveðursborg,
Montréal í Kanada, var tekin upp sú stefna að
byggja hreinlega aðra miðborg neðanjarðar til
að verja almenning gegn frosthörkum. Undir
öllum miðbæ Montréal er því röð kringla sem
eru samtengdar neðanjarðarlestakerfinu og
þaðan er uppgengt í helstu íbúðarhús, stofnanir,
listasöfn og kvikmyndahús. Þarna eru götur og
torg, fínir veitingastaðir og kaffihús í röðum, allt
samfléttað daglegu miðbæjarlífi og órjúfanlegur
hluti þess.
„Ég er að skoða þær, ég er að skoða þær og ég
er búinn að finna út úr þessu, það eru góðar hlið-
ar og slæmar hliðar, finna borg, finna mér borg
að búa í.“
OG GALA GAUKAR
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Morgunblaðið/Einar Falur
lk fær að sýna sig og sjá aðra, án þess að eiga á hættu að bindið fjúki og hárgreiðsluna rigni niður.