Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.2002, Side 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. NÓVEMBER 2002
L
JÓSMYNDIR frá Palestínu eru
meginefniviður sýningar Þorkels
Þorkelssonar, ljósmyndara á
Morgunblaðinu, í Listasafni ASÍ,
en sýningin verður opnuð í dag kl.
15.00. Sýning Þorkels er hluti
stærra verkefnis, sem hann kallar
Með opnum augum.
„Upphaf verkefnisins má rekja til ársins
1992, þegar ég var sendur í samvinnu Rauða
krossins og Morgunblaðsins til Sómalíu,
ásamt Huga Ólafssyni blaðamanni og Stefáni
Jóni Hafstein, sem var þá útvarpsmaður. Þá
var borgarastyrjöld í landinu, mikil hung-
ursneyð og algjört anarkí, og ég gerði
myndfrásögn af þessum atburðum fyrir
Morgunblaðið. Verkefnið hafði afskaplega
djúp áhrif mig, og sérstaklega lítið barn sem
var stöðugt að reyna að grípa í mig í neyð
sinni og angist. Síðan þá hefur áhugi minn á
málefnum þriðja heimsins og mörgu öðru í
heiminum sem kemst ekki alltaf í fréttir ver-
ið geysilega mikill.“
Það gleymist oft að það standa
manneskjur á bak við fréttirnar
Það leið þó allnokkur tími þar til Þorkell
fór að vinna í því skipulega að gera alvöru úr
verkefni sínu, og eins og hann segir sjálfur
æxlaðist það þannig að verkefnið valdi hann.
„Fyrir þremur til fjórum árum fór ég að gera
mér grein fyrir því að allt sem ég var að gera
miðaði í sömu átt. Síðan þá hef ég orðið enn
fókusaðri á það að sýna fólki mannlega hlið
heimsmálanna. Viðskiptabann, svo dæmi sé
tekið, er í huga margra bara tölur á blaði og
umræður um afleiðingar. En það þýðir líka
það að einstaklingar í sínu hversdagslega lífi
verða fyrir áföllum, komast kannski ekki á
sjúkrahús, – geta ekki menntað sig og þar
frameftir götunum. Þetta getur verið mikið
drama fyrir hvern þann sem upplifir það.
Mér finnst það svo oft gleymast, að það
standa manneskjur á bak við fréttirnar. Ef
ég er að vinna verkefni sem mikill fókus er á
í alþjóðapressunni reyni ég alltaf að finna
annað sjónarhorn á það; ég þarf að ná fram
mannlega sjónarhorninu. Grundvallarhug-
mynd mín er að gera okkur, sem höfum það
svo gott, grein fyrir því að það eru alls konar
hlutir að gerast í heiminum, þótt þeir séu
ekki allir jafn dramatískir og ljótir. Ég er
líka oft að mynda daglegt líf fólks við ólíkar
kringumstæður. Fólk lifir hversdagslegu lífi í
Norður-Síberíu, þótt það sé 45 stiga frost og
rok, og sama á við fólk í Suður-Súdan, þótt
það sé allslaust. Fólk finnur sér alltaf leið til
að lifa í sínum kringumstæðum, þrátt fyrir
að þær geti verið mjög erfiðar, og í hnot-
skurn er ég er að reyna að sýna það, í þeirri
von að það hafi örlítil áhrif á hugsunarhátt
einhverra. En auðvitað er ég líka að þessu
vegna þess að ég er ljósmyndari og hef knýj-
andi þörf fyrir að gera þetta, – ekki bara sem
spekúlant í heimsmálum, sem ég veit af-
skaplega lítið um þótt ég hafi mikinn áhuga á
þeim. Þetta er líka leið fyrir mig að fá skap-
andi útrás í minni ljósmyndun og þroska
sjálfan mig.“
Þorkell hefur mikinn áhuga á þeirri grein
ljósmyndunar sem kölluð er frásagnarljós-
myndun, eða documentary photography á
ensku. Þessi tegund ljósmyndunar krefst
þess að ákveðnum aðferðum sé beitt og setur
ljósmyndaranum ákveðnar skorður. „Það
þarf að nálgast viðfangsefnið af miklum aga:
það má aldrei stilla neinu upp; maður þarf að
nota eins mikið af náttúrulegu ljósi og hægt
er – ef maður notar flass þarf að gera það
mjög pent. Myndin þarf á sama tíma að vera
listrænt uppbyggð, og í heildina þurfa mynd-
irnar að segja sögu og þær þurfa að vera
sterkar innbyrðis.“
Frá Sómalíu til Síberíu
Fyrsti leiðangur Þorkels var sem fyrr seg-
ir til Sómalíu árið 1992. Hann fór til Mósam-
bík árið 1996 til að mynda aðferðir innfæddra
við vatnsöflun. „Þar eru aðstæður þær að
það þarf að grafa mjög djúpt eftir vatni, allt
frá 30 metrum og upp í 70 metra, og þetta er
gert með handafli. Fólk er að grafa hæð
Hallgrímskirkju til að verða sér úti um
neysluvatn.“ Í Rúanda árið 1996 var þema
Þorkels þjóðarmorð og þjóðarmorðingjar, og
þar myndaði hann meðal annars börn sem
voru lokkuð með áróðri til þess að taka þátt í
vopnuðum átökum. Kúba var næsti viðkomu-
staður, árið 1998, og viðfangsefnið var við-
skiptabann Bandaríkjanna á landið. „Ég
kalla þetta vægari gerðina af viðskiptabanni.
Efnahagskerfið er í rúst, en það sveltur eng-
inn.“ Viðskiptabann var einnig viðfangsefni
Þorkels í ferð til Íraks sama ár. „Það var
geysilega erfitt, því ég mátti ekki taka mynd-
ir, og varð stöðugt að vera í felum eða segj-
ast vera einhver annar en ég var. Hvað sem
manni finnst um stjórnarhætti í landinu, þá
var þetta í mínum augum mjög grimmt við-
skiptabann og áhrif þess á almenna borgara
geigvænleg.“ Fátækt í Moskvu og Péturs-
borg var mynduð í leiðangri Þorkels þangað
árið 1999 og seinna sama ár fór hann til
Tomsk í Suður-Síberíu til að greina frá dag-
legu lífi fólks á þeim slóðum. „Ég hitti á að
vera þar 1. maí og sá gömlu konurnar með
Stalínmyndirnar sínar. Það var mjög eðlilegt
því þetta fólk var alið upp við það að Stalín
væri ígildi Guðs, og þótt Sovétríkin hryndu
hætti fólk ekkert að trúa á þennan leiðtoga
sinn.“ Síðla sama ár lá leiðin til Eþíópíu, þar
sem mikil hungursneyð ríkti. Þaðan fór Þor-
kell beint til Suður-Súdan með viðkomu í
Kenýa. Í Súdan var hann á svæði uppreisn-
armanna sem berjast fyrir sjálfstæði þess
landshluta. „Stjórnin í Khartoum vill að allir
íbúar landsins aðhyllist íslam, en þarna suð-
urfrá vill fólk ekki beygja sig undir það og
hefur þess vegna þurft að þola mikið harð-
ræði og býr við hungurmörk og jafnvel hung-
ur, ljótt stríð og viðbjóð.“ Árið 2000 fór Þor-
kell til Norður-Írlands til að mynda
skálmöldina sem ríkti þar. Næsta ár var far-
ið til Norður-Síberíu til að mynda líf fólks
þar um hávetur. „Ég fór í lok febrúar norður
að sjötugustu breiddargráðu og skoðaði
hversdagslíf fólks í miklum vetrarhörkum.“
Næst var stoppað í Rússlandi, þar sem
berklar í rússneskum fangelsum voru við-
fangsefni frásagnarljósmyndarans. „Eftir
hrun Sovétkerfisins lömuðust hlutar heil-
brigðiskerfisins og sjúkdómar eins og berkl-
ar fóru að gera verulega vart við sig. Þessi
aukning á berklum í Rússlandi getur orðið að
ógn fyrir fólk á Norðurlöndum og í Norður-
Evrópu, sértaklega þessi tegund fjölónæmra
berkla sem erfitt er að ráða við með lyfjum.“
Í lok þessa vetrar fór Þorkell til Mongólíu.
„Ég fór til Ulan Bator, en þegar þangað kom
var þar fyrir heilmikið af fjölmiðlafólki. Ég
ákvað að fara í allt aðra átt, flaug lengst upp
í fjöll í fjögurra tíma flugi, tók bíl þaðan
áfram og gekk svo heillanga leið. Ég var
þarna svolítinn tíma með hirðingjum sem
áttu ekki nokkurn skapaðan hlut, hvorki hey,
mat né annað. Búsmali þeirra var að falla, og
ég vildi ná lífsbaráttu þessa fólks á filmu.“
Síðasta vetur fór Þorkell svo til Nígeríu með
þá spurningu í farangrinum hvernig það væri
að alast upp og búa í landi þar sem spilling
hefur nánast náð hámarki, en þar sem nátt-
úruauðlegð er samt mikil og nóg til af pen-
ingum. Síðasta ferðin var svo farin til Palest-
ínu í maí í vor, og þar vildi Þorkell kynna sér
hvaða fólk það er sem er að missa heimili sín
vegna hernaðaraðgerða, og við hvaða að-
stæður almenningur lifir þar. „Mér er nokk
sama um pólitíska leiðtoga, en það sem ég
vildi kynna mér var hverjir það væru sem
blæða fyrir átökin. Eins og alltaf eru það
þeir sem mega sín minnst. Palestína er engin
undantekning á því.“
Þorkell segir að það sem komið er sé ekki
meira en um þriðjungur alls verkefnisins, en
hann vonast til að geta lokið því á árunum
2006–7. Framgangur verkefnisins ræðst líka
af því hvort hann nær að afla styrkja til þess.
„Mig dreymir um að geta gefið út ljós-
myndabók af stærstu gerð, sem hægt væri
að koma á framfæri víða. Ég vildi líka geta
komið á farandsýningum út um heim til að
lýsa þessum aðstæðum. Ég lít á það al-
gjörlega til jafns; annars vegar skyldu mína
sem ljósmyndara til að segja frá þessum mál-
um og hins vegar að með þessu er ég að
vinna að skapandi verkefni sem ljósmyndari.
Þessi reynsla þroskar mig líka sem ein-
stakling.“
Beitti Ísraelsher brögðum
til að komast til Jenín
Á sýningu Þorkels í Listasafni ASÍ verða
valdar myndir frá ferðum hans sýndar í
gryfjunni, á neðri hæð safnsins. Í salnum á
efri hæðinni verða eingöngu myndir frá Pal-
estínu. „Þarna hafa verið flóknar og heift-
úðugar deilur, sem eiga sér stað á mjög litlu
svæði. Maður getur þó farið til Ísraels, hald-
ið sig í fínum hverfum í Tel Aviv, eða á sögu-
slóðum í Jerúsalem og ekki orðið var við
neitt. En á átakasvæðunum geisa ofboðslega
miklar hörmungar. Ég heimsótti Jenín, þar
sem heilu borgarhverfin voru lögð í rúst á
svo afgerandi hátt, að manni datt helst í hug
að þar hefði verið sprend kjarnorkusprengja.
Á svona stað hrynur allt. Fólk deyr, missir
húsin sín, missir aleiguna. Ég held að Jenín
sé einn af alljótustu stöðum sem ég hef séð.
Hluti af því er sú gjöreyðing sem þar átti sér
stað og brjálæðið allt í kringum hana, sem
allir utanaðkomandi hljóta að sjá. Ísraelski
herinn var með umsátur um borgina og ég
þurfti að beita brögðum til að komast inn í
hana, því Ísraelsmenn voru ekki par hrifnir
af erlendum ljósmyndurum. Ég fór með
tveimur mönnum í bíl, annar þeirra var Pal-
estínumaður, og við sögðum varðmönnum
hersins að við værum að fara á grænmet-
ismarkað. Við keyrðum svo út af veginum og
yfir akra til að komast inn í borgina. Á leið-
inni til baka komum við svo auðvitað við á
grænmetismarkaðnum til að geta boðið varð-
mönnunum upp á bita, sakleysið uppmálað.
En andstæðurnar eru miklar. Í Jenín var
eyðingin víða algjör. Þegar maður var kom-
inn út úr borginni vorum við allt í einu komn-
ir á svæði Ísraelsmanna og þar gat maður
keypt sér pylsu og kók eins og ekkert væri.
Á svæðum Palestínumanna átti fólk ekki
mat; – það átti kannski teppi, sem það hafði
bjargað úr rústunum. Þetta er svo skrýtið og
brjálað að það fá engin orð lýst því. Ég er að
minnsta kosti ekki góður í að lýsa þessu með
orðum, en vona að fólk komi á sýninguna og
sjái þetta með eigin augum.“
Sýning Þorkels Þorkelssonar í Listasafni
ASÍ verður opin frá kl. 14.00 til 18.00 alla
daga nema mánudaga, til 8. desember.
VERÐ AÐ NÁ FRAM
MANNLEGA
SJÓNARHORNINU
Í tíu ár hefur Þorkell Þor-
kelsson ferðast um heim-
inn og tekið ljósmyndir af
venjulegu fólki við
óvenjulegar aðstæður.
BERGÞÓRA JÓNSDÓTT-
IR ræddi við hann um
verkefnið sem hann kallar
Með opnum augum, og
ljósmyndir hans frá Pal-
estínu sem sýndar eru í
sal ASÍ á Freyjugötunni.
Morgunblaðið/Kristinn
Þorkell Þorkelsson við eina mynda sinna frá Palestínu.