Pressan - 10.03.1994, Blaðsíða 14

„Ég spila ekld med
en ég get lýst
leiknum"
Jón St. Kristjánsson
kemur úr litlu þorpi
norður í landi þar sem
menn eru menn, skaffa
vel og eru ekki að þvæl-
ast í listasprang. Á
menntaskólaárunum
fékk, hann leiklistar-
bakteríuna en hafhaði
henni íyrir smíðakenn-
aranám í Kennarahá-
skóla íslands. Síðan fékkst hann við
kennslu og smíðar en þegar hann
var kominn fast að þrítugu varð
leiklistarbakterían öllu öðru yfir-
sterkari og hann sneri við blaðinu,
fór í leiklistarnám til Bretlands.
Kom heim sumarið 1989 og starf-
aði hjá Leikfélagi Akureyrar í þijú
ár en hefur undanfarin tvö ár starf-
að hjá Borgarleikhúsinu í Dungan-
on, Blóðbræðrum og Ronju ræn-
ingjadóttur og nú í Skilaboða-
skjóðunni í Þjóðleikhúsinu. Jón
hefur ennffemur stundað leik-
stjórn og leikið í auglýsingum og
síðast birtist hann í myndbandi við
lag KK-bandsins Eitt lag til.
Ég man eftir þér tuttugu og sex
ára þegar þú stóðst uþp í samkvœmi
og sagðir örvœntingarfullur: „Á
mínum aldri var Spielberg búinn að
gera Jaws.“
„Ég man effir því. Hún hefur
læðst að mér snemma tilfinningin
að ég væri svosem ekkert að gera
við líf mitt. I sjö ár hafði ég logið
því staðfasdega að sjálfúm mér að
mig langaði ekkert tÚ að verða leik-
ari. Ég var búinn með Kennarahá-
skólann, hafði fallið einu sinni á
inntökuprófi í Leiklistarskóla Is-
lands og var eitthvað að dunda
mér við að smíða. Þegar þarna var
komið sögu var ég búinn að bíða
eftir því í tvö ár að ég yrði tuttugu
og sex ára af því að á þeim aldri
hafði Steven Spielberg gert Jaws.
Upp úr því held ég að ég hafi farið
að hugsa minn gang. En það var
svo einkennilegt að þegar ég varð
loksins leikari sögðu allir sem ég
hafði umgengist: „Alveg vissi ég
þetta.“ Sjálfur hafði ég reyndar allt-
af séð sjálfan mig fyrir mér á sviði.
Ég fékk mig einhvern veginn ekki
til að gera það sem gera þurfti. Ég
held ég hafi innst inni verið að
vona að örlögin
tækju af skarið •
og ég gæti legið í
rúminu á með-
an. En svo
nennti ég þessu
ekki lengur, tók
mér tak, fór í leiklistarskóla og út-
skrifaðist sem leikari þijátíu og eins
árs.“
En þú hefur ekki aðeins leikið
heldur einnig skrifað leikrit og nú
síðast farsann Þetta reddast, en þar
varstu víst eitthvað að gera grín að
ívari Haukssyni vaxtarrœktarkappa
og innheimtuaðgerðum hans, eða
hvað?
„Þetta mál er afgreitt af minni
hálfú. Ég bjó þarna til persónu sem
ég nefndi ívar hnúajárn. Það var
orðaleikur í kringum nafn ívars
hlújárns. Þá reis upp maður sem
bar ívarsnafnið og hélt því ffam að
ég væri að gera grín að sér.“
Var ekki eitthvað til íþví?
„Ég ætla ekld að láta eins og ég sé
það vitlaus að hafa ekki heyrt
mannsins getið eða þess sem hann
tók sér fyrir hendur. En að ég hafi
verið að draga hans persónu upp á
svið er af og ffá. ívar Hauksson er
mér ekki fyrirmynd í einu eða
neinu. Hann hótaði okkur lögsókn
og vildi fá sýningar stöðvaðar. Við
vorum fus til að koma til móts við
hann með því að breyta nafninu til
að undirstrika að' við höfðum
aldrei verið að hugsa um hann.
Hann sættist á það og féll ffá mál-
sókn. Nafninu var breytt í Sigurður
skuldabani til að halda áfram þess-
ari tilvísun í fornkappa og hetjur.
Ég hef aldrei eldað grátt silfur við
Ivar Hauksson og núna er mér af-
skaplega hlýtt til mannsins því
þessi sýning, sem var ffumsýnd í
byrjun janúar, gengur enn. Þann
;óða gang þökkum við ekki síst
vari Haukssyni."
Það er nú ekki talað svo við leik-
stjóra eða leikara í dag að viðkom-
andi sé ekki beðinn um álit sitt á
gagnrýnendum. Hvað viltþú segja?
„Já, vill Kolbrún Bergþórsdóttir
fá úttekt mína á gagnrýnendum?
Allt í lagi. Gagnrýnendur eru nátt-
úrulega gagnslausar persónur.
Flestir gagnrýnendur segja: „Þetta
er bara mín skoðun.“ Og eins og
Kanarnir segja: „Skoðanir eru eins
og rassgöt, allir eru með svoleiðis.“
Ég sé ekki ástæðu til að menn borgi
undir skoðanir einnar manneskju
ffekar en annarrar. Gagnrýnendur
eru gagnslausir að því leyti að þeir
munu aldrei breyta því hvernig
málari málar, leikarar leika eða rit-
höfundar skrifa. Ég sé engan til-
gang með gagnrýni. Gagnrýni vek-
ur fýrst og ffemst athygli á skoðun-
um persónunnar sem skxifar. Mér
finnst fólk fýrst og ffemst taka eftir
vondri gagnrýni alveg eins og það
tekur eftir rætnu umtali ffemur en
góðu umtali.
Ég vil eiginlega súmmera þetta
gagnrýnendatal á þann veg að
gagnrýnendur væru ekkert án lista-
manna en listamennirnir mundu
spjara sig fullkomlega án gagnrýn-
enda.“
Það erheilmikið til íþví, en eru ís-
lenskir leikarar ekki óþarflega við-
kvœtnir fyrír gagnrýni? Þeir virðast
kveinka sér ógurlega.
„Auðvitað má segja að fólk sem
er í sviðsljósinu verði að taka því að
vera undir smásjá, en það þýðir
ekki að þeir þurfi að sætta sig við
skítkast á opinberum vettvangi.
Málarinn getur skotið sér bak við
málverkið sitt, rithöfúndurinn bak
við bókina, leikstjórinn jafnvel bak
við verkið en leikarinn getur aldrei
„Konur hafa einhverja tilhneigingu til
að sœkja ífórnarlambshlutverk. “
falið sig bak við persónuna. Hann
er berskjaldaður, en við það verð-
um við að búa, það er eðli starfs-
• K
íns.
Þú hefur heilmikið út á gagnrýni
að setja en hvað segirðu þá um verð-
launaveitingar?
„Það er reginmunur á því hvort
einhver tiltekin persóna hripar
skoðanir sínar á blað í hasti af því
þær þurfa að komast á prent dag-
inn effir eða hvort hópur fólks með
þekkingu og innsæi ákveður að vel
ígrunduðu ráði að verðlauna eitt-
hvað sem vel er gert.“
~Nefndu mér leikara sem þú dáist
að.
„John Gielgud og Alec Guinness
eru meistarar í því að gera allt með
því að gera ekki neitt. Það er kúnst-
in og um leið það sorglega. Því
eðlilegri sem leikurinn er því
minna tiltökumál finnst fólki hann
vera. Einu sinni var sagt í gagnrýni:
„Leikarar stóðu sig ágætlega en það
er ekkert tiltökumál að fólk standi
sig sæmilega í vinnunni.“ En það
sorglega fýrir unga leikara er að
það er tuttugu ára ferli að verða
góður leikari. Þess vegna eru gaml-
ir leikarar alltaf betri en ungir leik-
arar.“
Hvað með hcettuna á því að fest-
ast í ákveðnum hlutverkum eða
verða týpa?
„Það er off sem menn sjá ekki
leikarana nema sem týpur í ákveð-
inni skúffu. Ég er til dæmis alltaf
látinn leika litla sköllótta menn
með útstæð eyru. Ég veit ekki af
hveiju. Ég er búinn að leika afskap-
lega fjölbreytt gallerí af sköllóttum
mönum með útstæð eyru og er
alltaf að bæta við mig. Jæja, þetta
eru nú noklcrar ýkjur hjá mér. Nú
er ég að leika í Sönnum sögum af
sálarlífi systra eftir Guðberg Bergs-
son og Viðar Eggertsson og þar leik
ég bólugrafinn, hálfvangefinn og
málhaltan ungan pilt. Það verður
mjög spennandi sýning, persón-
urnar eru fengur fýrir leilcara og
textinn hreint sælgæti. Það er dá-
samlegt hvað Guðbergur getur ver-
ið klúr án þess að tapa nokkru í
ljóðrænu eða fýndni.“
Er mikil samkeppni eða barátta
um hlutverk milli leikara?
„Það er kannski aldrei barátta
milli leikara, það eru vonbrigði, og
það er dálítið erfitt að standa effir
þegar vinir manns, hvort sem það
eru karlar eða konur, fá eitthvað að
gera. Ég var að tala við leikkonu
sem sagði mér að hún öfúndaði
strákana af því að þegar karlmaður
fær hlutverk þá getur vinur hans
sem situr effir með ekki neitt sagt:
„Helvítis hundurinn þinn, ég hefði
átt að fá þetta, en til hamingju
samt.“ Hún sagði að þetta mundu
konur elcki gera. Eg veit ekki
hvernig stendur á því.“
Heldurðu að þetta sé eitthvað t
kveneðlinu?
„Konur hafa einhverja tilhneig-
ingu til að sækja í fórnarlambsMut-
verk. Það er alltaf verið að kenna
körlunum um. Mér fannst það til
dæmis merkilegt í umræðu um
megrun og líkamsræktarmál hjá
Völu og Ingó að þar var kona sem
hélt því ffam að þessi megrunar-
árátta og áhersla á að konur ættu
að vera grannar væri af því að allir
hönnuðir í tískuheiminum væru
hommar og þeir væru að reyna að
gera konur stráks-
legar. Eru konur
svona gjörsamlega
hugsunarlaus kyn-
flokkur að þær geri
bara það sem þeim
er sagt? Geta tutt-
ugu hommar úti í heimi stjórnað
sjálfsmynd alls kvenkyns? Ég trúi
því ekki. Ég trúi því að konur klæði
sig fýrir konur en afklæði sig fýrir
karlmenn."
Hvað segirðu þá um karlavakn-
inguna?
„Karlmenn eru
hættir að nenna
að vera eitthvert
félagslegt apparat
sem kúgar konur.
I nokkra áratugi
hefúr verið talað
um karla sem
eina fýrirffam-
gefúa og þekkta stærð. Vissulega
hafa þeir betur í viðskiptum við
konur og vissulega hafa þeir völdin
og vissulega komast konur síður að
vegna þess. Konur eru alltaf að skil-
greina karlmenn. Einu sinni voru
karlar hræddir við konur. Svo var
það mjúki maðurinn sem náttúr-
lega dó drottni sínum. Hann var
uppfýnding kvenna sem vildu að
tÚfinningalíf karla samsvaraði
þeirra. Ég held að karlar hafi geng-
ist upp í þeirri ímynd aðallega til
Kolbrún Bergþórsdóttir
spurðiJón
St. Kristjánsson leikara
um sálarlíf
kvenna og
vöðvastóra karl-
menn.
„Gagnrýnendur eru nátt-
úrulega gagnslausar per-
þess að komast yfir konur. Ég held
að karlar hafi alltaf hagað seglum
eftir vindi eftir því hvað kæmi
þeim í mjúldnn hjá konunum
hveiju sinni. Hitt er annað mál að
naflaskoðun karla er afskaplega
þarft mál. Karlar eru náttúrúrlega
komplexaðir. Þeir eru allir með
pabbakomplexa, eru alla ævi að
reyna að ganga í augun á pabba. Ég
held að karlmenn séu aðeins farnir
að velta því fýrir sér hvort þeir
nenni að standa í því að vera þessir
formúlulcarlmenn. Það má alveg
gefa þessari stöðluðu ímynd um
karlmanninn sem allt getur og allt
þolir á kjaftinn. En strálcar eru og
verða strákar og
þeir verða að fá
að fara út með
strákunum og
horfa á fótbolta,
drekka bjór og
flauta á eftir stelpunum.
En karlmenn eru náttúrulega
táraheftir og það er hræðileg stífla
og alveg makalaus þessi árátta að
telja sér til tekna að vilja ekki gráta
eða jafúvel geta það ekki. En hins
vegar var feillinn við mjúlca mann-
inn sá að þar var aldrei verið að
tala um tilfinningar karlmanna út
af fýrir sig heldur um tilfinningar
karlmanna í tengslum við kven-
fólk. Konan var alltaf fókusinn í
mjúka manninum.
Karlar skilja ekki konur, það er
ég alveg viss um, og ég held að
karlmenn almennt muni viður-
kenna það. Það er kannski þeirra
vopn. Hins vegar afvopna þær
sjálfar sig með því að vera alveg
vissar um að konur skilji karl-
menn. En það er náttúrulega reg-
infirra. Allar konur halda að karl-
menn þurfi blíðu og ef karlmanni
líður illa þá sé það eina sem hann
„Geta tuttugu hommar úti í heimi
stjórnað sjálfsmynd alls kvenkyns? Ég
trúi pví að konur klæði sigfyrir konur
en afklœði sig fyrir karlmenn. “
vantar góð kona. I þvi liggur feill-
inn. Ef einhver vandamál eru með
karlpeninginn í dag þá liggur
lausnin hjá öðrum karlmönnum, í
þeirra félagahópi. Alveg eins og það
er talað um reynsluheim kvenna þá
er hann einhvers staðar þessi
reynsluheimur karla sem engir
karlar tala þó noklcru sinni um.
Það sem er að gerast núna er
kannski einhvers konar upphaf, því
karlmenn eru að reyna að marka
sér bás einhvers staðar í veröld-
mm.
En vilja kon-
ur ekki hetjur?
„Ég las einu
sinni í viðtali við
konu að konur
hefðu þörf fýrir
að karlmenn
drýgi hetjudáðir.
Ef satt er þá er
þetta enginn
smáræðis myllu-
steinn um háls
lcarlkynsins. Mér
dettur stundum í
hug að konur
sem mært hafa
mjúka manninn
mundu ekkert
hafa á móti því
að drukknir sjó-
menn slægjust
um þær á böll-
_____ um. Ég rengi það
alltaf þegar kon-
ur segjast ekld vilja menn með
vöðva. Ég er búinn að þýða tuttugu
ástarsögur og tel mig vita allt um
sálarlíf kvenna eftir það. Þetta eru
bækur skrifaðar af konum, gefnar
út af konum, lesnar af konum í
milljónatali um allan heim. Það eru
mjög afgerandi og þrautreyndar
formúlur. Tiltekin atriði ganga aft-
ur í hverri einustu bók og þar á
meðal er það að karlmaðurinn er
alltaf hávaxinn, stæltur, í þröngum
gallabuxum og vöðvamir eru við
að sprengja saumana. Eini munur-
inn er sá hvort þeir eru loðnir á
bringunni eða ekki og hvort þeir
eru bláeygðir eða dökkeygðir. Kon-
Það er reginfirra að konur skilji karl-
sonur.
menn.
umar eru hins vegar alltaf græn-
eygðar.“
En þessi hetjuímynd samrœmist
ekki alveg hugmyndintii um mjúka
manttinn og hann var nú œði viti-
sœll á tímabili.
„Það að konur skyldu verða
hrifnar af mjuka manninum staf-
aði af því að þeim fannst þægilegt
að vera innan um karlmenn sem
gerðu ekki kynferðislegar kröfur til
þeirra. Þess vegna em konur svona
hrifúar af hommum, finnst þeir
svo indælir og ljúfir og gott að vera
nálægt þeim. Ætli þeim fýndist ekki
fara af þeim glansinn þegar til kast-
anna kemur. Þá vantar einmitt
þennan kraft, þessa karlmannlegu
áleitni og festu sem ég ímynda mér
að þær vilji. Á hinn bóginn er svo
þessi björgunarárátta kvenna að
bjarga drullusokkum, veiklunduð-
um karlmönnum og reyndar líka
hommum. Þær róa í síðastnefnda
hópnum afskap-
lega þöglar og hóg-
værar en vona að á
endanum komi
þær niður á karl-
manninn í þessum
mönnum.“
Þetta hljómar
eins og karltnaður
og kona geti í rauninni aldrei mæst.
„Það sem ég sé þegar fólk er í
karla- og konuleikjum er að konur
vilja alltaf láta eins og þær vilji ekk-
ert en karlmaðurinn á alltaf að vita
hvenær þær vilja samt. Konur eru
alltaf ótilkippilegar og láta eins og
þær séu ekkert að hugsa um for-
boðna hluti. Ef karlmaðurinn leitar
samt á þær þá er hann óþolandi og
alltaf káfandi. Ef konan er hins veg-
ar á þeim buxunum að fara úr
buxunum þá er karlmaðurinn
aumingi og lydda ef hann nálgast
ekki. Þannig að það er alltaf eins og
karlmaðurinn eigi að bera ábyrgð-
ina.
Ég er ekki að dæma um hjónalíf
af reynslu. Ég spila ekki með, ég er
ekki einu sinni dómari eða línu-
vörður — en ég get lýst leiknum."
Hefur þig aldrei langað til að
stofna jjölskyldu?
„Það hefúr aldrei komið til
greina að giftast og eignast stóra
fjölskyldu og verða vísitölumaður.
Én sú var tíðin að maður velti fýrir
sér hvort maður ætti að gera samn-
ing við einhverja góða lesbíu sem
langaði til að eignast barn. Ég hefði
aldrei getað hugsað mér glasa-
ffjóvgun, ég hefði orðið að vinna
fýrir mínu bami. En á tímabili var
það áleitin hugsun að eignast barn,
mér fannst eins og ég væri svikinn
um eitthvað. En þegar ég var að
hugsa þetta þá var ég ekki tilbúinn.
Nú er ég tilbúinn en er orðinn af-
huga hugmyndinni. Það er aðallega
vegna þess að ég er alinn upp í
stórri fjölskyldu og mér finnst eitt
barn ekld nægja, böm eiga að eiga
systkini. Ég hef oft sagt að fólk ætti
ekki að eiga minna en þijú böm.“
Þú hafnar jjöhkylduhugmynd-
inni, en hvað um ástina?
„Ástin er mjög góð fýrir fólk sem
elskar og er elskað á móti en hún er
frekar bölvuð fýrir hina. Kunningi
minn einn sagðist þekkja úr það
fólk sem byggi að þeirri reynslu að
hafa orðið ástfangið og verið elsk-
að, hefði upplifað þessar stundir á
kvöldin og á morgnana að vera í
fanginu á þeim sem það elskaði. Ég
er ekki frá því að
það sé rétt, það er
gríðarlega mögn-
uð tilfinning og
hún breytir
manni. Minningin
um þá reynslu gefúr manni annað
ljós á tilveruna. Guðbergur Bergs-
son sagði eitt sinn eitthvað á þá leið
að maður hugsaði kannski ekki
mikið um verðlaun en þegar mað-
ur væri byrjaður að fá þau vildi
maður helst ekkert annað. Þegar
maður hefur upplifað ástarsælu þá
vill maður hana og ekkert annað.
En hún liggur ekki alveg á lausu.
Það var sú tíð effir að ég hafði elsk-
að einhliða mjög lengi að ég
strengdi þess heit að segja skilið við
allt sem héti þessu nafúi. Svo glapt-
ist ég nú til þess að upplifa þetta á
báða bóga. Sá vinur minn sem ég
nefúdi áðan segist sjá á mér stór-
mun. Málið er auðvitað að þó
maður vilji helst af öllu jarða ástina
meðan hún er vonlaus og allt í
hnút þá er enginn hlutur sem gerir
mann jafn óskaplega lifandi eins og
sá sársauki sem fýlgir henni. Þegar
maður horfir um öxl á gamlar ást-
arþrautir þá finnst manni að mað-
ur hafi þó lifað. En meðan á sorg-
inni stendur þráir maður auðvitað
ekkert annað en að hverfa affur til
bjarmalands doðans og amöbulífs-
ins.“
Og ef þú ættir að súmtnera þessa
nokkuð löngu leið þína frá sveitinni
yfir í leiklistina, hvað mundirðu
segja?
„Ég afúeitaði alltaf þessari löng-
un minni til að verða leikari en
þessi leið mín að leiklistinni hefur
kanriski verið dálítið eins og þegar
maður fer í göngutúr og þykist ekki
eiga neitt sérstakt erindi eða stefúu-
mið. En allt í einu, á óskiljanlegan
hátt, er maður staddur fýrir neðan
gluggann hjá elskunni sinni — þai
sem hann stendur og er að rak
• u
sig.
14B PRESSAN FIMMTUDAGURINN 10. MARS 1994