Vísir Sunnudagsblað - 14.01.1940, Blaðsíða 4

4
VISIR SUNNUDAGSBLAÐ
sænsku, — bætir hann við og
brosir góðlátlega til bókarinn-
ar, sem eg hefi haldið á til
þessa. Það er von að hann efist
um, að eg sé hraðlæs á sænsku,
því enn hefi eg ekki lokið við
að lesa fyrstu blaðsíðuna.
Eg kveðst lesa sænsku all-
sæmilega. Út af þessu hefjast
samræður á milli okkar. Hann
kynnir sig og kveðst vera prest-
ur frá Suður-Skáni og hlær,
þegar eg segist hafa prestvígt
hann, þegar við fyrsta augna-
tillit.
Þegar eg segi honum, að eg
sé íslendingur, lætur hann i
ljós ánægju sína yfir þvi, að við
skulum hafa lent saman i klefa.
— Nágrannaprestur minn og
góðkunningi, er nefnilega líka
Islendingur, — segir hann. —
Hann heitir Július Þórðarson.
Það verður ekkert meira úr
blaðalestri að sinni. Prestur
þessi er bæði ræðinn og skemti-
legur. Hann segir mér margt
um Skán og íbúa þess, — þessa
gáfuðu, dulu og ötulu bú-
hyggjumenn, sem hvorki vilja
telja sig til hinnar sænsku
þjóðar eða nokkurrar annarar.
— Þeir eru Skánverjar og það
er þeim yfrið nóg. — Vi Skaan-
ingar och Svenskar. — Þannig
liefja þeir ræður sínar tá manna-
mótum.
Skán er frjósamt land og
fjölbýlt. — frjósamasti hluti
Svíþjóðar. Sumir málfræðingar
liafa haldið því fram, að nafn
þess sé samstofna orðinu Skan-
dinavia, en þeir, sem betur eru
taldir vita, telja það sama orð
og íslenska orðið skán, og sé
það runnið frá fornnorrænu.
Skánverjar eru um margt ó-
likir hinum glæsilégu, glöðu og
örlyndu ibúum Vástmanslands
og Vármalands og sveim-
hyggnu, hriflyndu Dalabúum.
Þeir eru taldir þrályndir og
seinteknir, nokkuð tortryggnir
en fastheldnir. Þeir eru í fram-
komu stoltir en stiltir vel og
þegar þess er gætt, að þeir eru
álitnir eiga gerhygli og djúpar
en dular gáfur í ríkum mæli, þá
er það sist að undra þó margir
af mikilmennum Svía á seinni
tímum, á sviði lista, visinda og
stjórnmála, hafi verið skánsldr.
Þá eru og Skánverjar annálað-
ir húmenn, enda er landið fram-
úrskarandi frjósamt og auðugt
að náttúrugæðum. Kol, eldfast-
ur leir og sandsteinn til húsa-
bygginga er unninn þar úr
jörðu, en rúgurinn, hveitið og
aðrar korntegundir, bylgjast á
hinum víðlendu ökrum. Yfir
brotabergi og krítarlögum, sem
er undirstaða Iandsins, þekur
leirblandinn og djúpur jarðveg-
ur, hinn ákjósanlegasti til allr-
ar ræktunar. Loftslagið er milt,
sérstaklega á vetrin. Og þó með-
alhiti júlímánaðar sé ekki
nema um 16° C. þá eru ýmsar
jurtategundir suðrænna landa,
svo sem tóbak, ræktað hér með
góðuin árangri. Úti fyrir strönd-
um er fiskveiði góð, sérstaklega
af síld og bristlingi. Er og
Skán, — og það með réttu,
stundum kallað matarbúr Sví-
þjóðar og ekki er að undra þó
auðsæld og almenn velmegun
sé þar mikil.
Landslag á Skáni og jurta-
og trjágróður er og allmikið
frábrugðið því, sem er í öðrum
landshlutum Svíþjóðar. Svipar
þar mjög til Danmerkur. Land-
ið er flatt og lághæðótt. Skóg-
arnir mestmegnis beyki. Eik
er þar lítið um, — einstaka tré
á stöku stað.
Skánska tungan er mjög ó-
lik rikismálinu sænska, sérstak-
lega þó að framburði. Svipar
hreimnum nokkuð til dönsk-
unnar. Er það og ekki óeðlilegt,
þar sem Skán var einn hluti
Danaveldis fyrr á öldum og alt
til 1658.
Ekki hefir Skán, þó frjósöm
sé, altaf átt auðsæld og vel-
megun að fagna. Hafa búendur
þar ekki farið varhluta af heim-
sókn hins mikla vágests, —
styrjaldarguðsins. Seint á mið-
öldum risu þar miklar innan-
landsóeirðir, — bændastriðin
svonefndu. Síðar stóðu þar
styrjaldir milli frændþjóðanna
Dana og Svía. Yar og oftast um
Shán barist. Svíakonungar
töldu sig eiga heimtingu á land-
inu, sökum legu þess, en
Danakonungar, sem með réttu,
töldu Skán gimstein landa
sinna, vildu ógjarna láta, þó fór
svo að þeir neyddust til þess að
afhenda Svíum öll þau lönd er
þeir höfðu átt austan Eyrar-
sunds, við friðarsamningana í
Hróarskeldu árið 1658 og i
Kaupmannahöfn 1660.
Allan hug liöfðu þó Danir á
að vinna aftur hin mistu lönd
þó ekki gæfist þeim þá þegar
tækifæri til slíkra tilrauna. Sú
ríkisstjórn Svia, er þá fór með
völdin í umboði hins unga kon-
ungs þeirra, Ivarls XI. hafði
komist að vináttusamningum
við Lúðvik XIV. Hinn danski
stjórnvitringur Griffenfeldt,
reyndi að vísu að spilla þeim
samningum og koma sinu landi
að, en þær tilraunir reyndust
árangurslausar.
En árið 1675 gafst Dönum
tækifærið. Árið áður liafði
Sviaher ráðist inn í furstadæm-
ið Brandenburg, til aðstoðar
Frökkum, sem um þessar
mundir áttu í ófriði við Hol-
land, Spán og flest hin þýsku
ríki. Sumarið 1675 vann kjör-
furstinn af Brandenburg sigur
mikinn á Svíum, sem hafði
meðal annars þau áhrif, að
menn tóku að efast um ósigran-
leika liins sænska hers. Sam-
kvæmt samningum voru Danir
skuldbundnir að koma Brand-
enburg til lijálpar, ef á það
væri ráðist, enda biðu þeir nú
ekki boðanna. Hófst nú liin
svokallaða Skánarstyrjöld milli
Dana og Svia, með því, að
Kristján V. réðst með mikinn
Iier inn í fylkið Gottorp og her-
tók það ásamt fylkinu Weis-
mar árið 1675. Ári síðar sagði
hann Svium formlega stríð á
liendur. Fóru Svíar mjög hall-
oka í fyrstu, hinn mikli sjóliðs-
foringi Dana, Niels Juel, vann
eyjuna Gotland en danski land-
herinn tók mestan hluta Shánar
alt Bleking og hálft Halland.
Um sömu mundir vann norski
herinn undir stjórn U. F. Gyl-
denlöve, Jamtaland og Bolius-
lén. Sænski herinn lét undan
siga tilMálmeyjar og liafðist lítt
að um liríð. Skánverjar gengu í
lið með Dönum og var nú svo
komið, að Svíar béldu Málmey
einni eftir á Skáni. En 17 ágúst
urðu snögg og óvænt umskifti
Svíum í vil. Duncan majór réð-
ist með 3000 manna lier á
danskar liðsveitir og vann á
þeim mikinn sigur. Sú orusta
stóð við Fyllubrú i Hallandi.
Eftir þetta gekk stríðið mjög á
Dani, þrátt fyrir að þeir höfðu
ibúa Skánar í liði með sér. Létu
þeir undan síga til Lundar.
Nóttina 4. des. liófu Svíar órás
á danska lierinn þó þeir væru
liðfærri. Var lið þeirra talið um
7000 manns en Dana um 10,000.
Var orusta þessi hin mesta og
mannskæðasta, sem háð hefir
verið á Norðurlöndum og lauk
benni svo, að Sviar liéldu velli.
Ekki er með fullu víst, hversu
margir féllu þarna af hvorum
aðila, en talið er, að af Dönum
muni hafa fallið um 5000, en
ekki nema 3000 af Svium. Varð
þessi orusta til að ráða úrslit-
um Skánarstyrjaldanna, þó
lokasigur Svía á Dönum væri
ekki unninn fyr en árið eftir í
orustunni við Landskrona. Þó
að Dönum vegnaði betur á sjó
undir forystu Juels, gáfu þeir
upp styrjöldina og við friðar-
samningana í Lundi, 26. og 27.
sept. 1679, urðu þeir að sam-
þykkja yfirráð Svía í öllum
héruðum austan Sundsins. —
Og síðan hefir Skán verið
sænskt fylki.
En ömurlegar voru menjar
stríðsins, — brend býli og skóg-
ar en akrarnir spiltir og í ó-
rækt. Sökum sinna miklu nátt-
úrugæða, reistist þó landið
bráðlega við. Innan skamms
bylgjaðist kornið aftur á ökr-
unum og blómleg bændabýli, og
lierragarðar og aðalssetur risu
á rústum hinna brendu bygða.
Sænska ríkisvaldið beitti
öllum ráðum til þess, að gera
Skánverja sem fyrst að sænsk-
um ríkisborgurum. Það bauð
þeim að senda fulltrúa til ríkis-
þingsins, veitti skánska aðlinum
upptöku í hið sænska riddara-
hús, — og síðasta en ekki sísta
ráðið í þá átt, var stofnun há-
skólans í Lundi, sem um eitt
skeið var með þeim fremstu i
röðinni á Norðurlöndum.
En þrátt fyrir alt þetta liéldu
Skánverjar þvi áfram að vera
Skánverjar. Að vísu urðu þeir
þjóðhollir og atkvæðamiklir
sænskir þegnar og skáld þeirra
hafa t. d. — að minsta kosti
hin stærri, orkt og skrifað á
sænska tungu, en allur almenn-
ingur lieldur enn þann dag í
dag, öllum sínum sérkennum í
siðum og tungu.........— Vi
Skaaningar och Svenskar. —
Um þetta og margt fleira
fræðir hinn aldurhnigni,
skánsld prestur mig. Og auð-
heyrt er, að hann er stoltur af
þvi að vera Svíi, — en, — þó
öllu meira af þvi, að vera
skánskur Svii. Þegar eg segi
lionum að eg sé á leið til Lund-
ar og kveðst fyrir löngu hafa
ákveðið, að fara ekki svo úr
Sviþjóð, að eg ekki dvelji þar
nokkura hríð, telur liann það
hyggilega ráðið, Lundur sé einn
af merkilegustu bæjum Svi-
þjóðar og hafi verið og sé höf-
uðbær Skánar. Hann gefur mér
margar góðar leiðbeiningar og
nefnir marga mikilsverða staði,
þar, sem hann ráðleggur mér
eindregið að skoða. Satt að
segja eru þeir staðir með nokk-
uð öðru móti en þeir, sem
meistari Eklund taldi hina
markverðustu.
Presturinn spyr mig einnig
margs frá íslandi. Eg reyni að
leysa úr spurningum hans eftir
bestu getu, en finn, þvi miður,
að eg er ekki eins fróður um
mitt föðurland og hann um sitt.
Það er langt liðið nætur, þeg-
ar við göngum til náða. Eg
sofna við liinn einhljóma söng
lestarhjólanna Undir klefagólf-
inu .... lengra .... Iengra
.... hraðar .... hraðar.......
Á morgun verð eg í Lundi ef
alt gengur stórslysalaust.