Tíminn Sunnudagsblað - 13.09.1964, Blaðsíða 17

Sunnan úr Straumi.
Ljósmynd: Jrorstfinn Jósepsson.
ókræsilegt, en hefur þó svalað mörg-
um á leið um eyðimörkina.
Vatnsleysuströnd hefst hjá Hvassa-
hrauni, innsta bæ á Ströndinni, eða
nánar til tekið við Hraunsnes aust-
an við Vatnsleysuvík. Nafnið merk-
ir ekki ströndin vatnslausa, eins og
flestir hyggja, heldur vatnslausnar
ströndin, ströndin, sem vatnið
streymir undan. Jarðvatnið, sem nær
ekki að verða að ám og lækjum og
liðast milli grösugra bakka um skag-
ann, kemur hér fram í fjörunni.
Fjöruvötnin eru sérkenni strandar-
innar. „Vatnsból er næsta því ekkert
nema fjöruvötn, og eru þau sölt“,
segir Jarðabókin um Stóru-Vatns-
leysu.
Árið 1703 eru um 250 manns í
sveitinni, 1760, 360, 1890 rúmlega
900, en 1960 um 370.
Árið 1780 áttu Strandarar 121 bát,
tveggjamannaför, en auk þeirra voru
gerðir þar út 64 aðkomubátar,
tveggjamannaför nema einn. Þá voru
þar 269 aðkomnir vermenn um ver-
tíðina. Á 19. öld stækkuðu bátarnir,
sexæringar urðu algengastir, en
bændur áttu þar einnig áttæringa og
teinæringa, þilskip og loks skútur.
Þá vex þar útgerð og sjávarafli miklu
meir en mannfjöldatölur gefa til
kynna. Um 1960 áttu bændur á
Vatnsleysuströnd um 1200 fjár, 80
kýr, rúmlega 1000 svín og talsvert
af alifuglum. Þar er frystihús og
fiskverkunarstöð og vélbátaútgerð í
Vogum.
Árið 1883 segir Þorvaldur Thor-
oddsen, að byggingar séu „hvergi
jafngóðar á íslandi“ eins og á Vatns
leysuslrönd, „svo að segja eintóm
timburhús, vel vönduð og útbúin“.
Timburhúsin voru flest reist úr farmi
Jamestown, sem rak á fjörur í Höfn-
um Í881. Strandið olli tímamót
um í húsagerð manna suð-
ur með sjó. En það voru
ekki allir, sem gátu reist timbur-
hallir, þótt strandgóssið væri ódýrt.
„Umhverfis stórbændabýlin“. segir
Kristleifur Þorsteinsson, „voru fjöl-
mjög þurrabúðarkot, sem öll voru
byggð úr torfi,bæði þröng og óvist-
leg i mesta máta. Voru slíkir kofar
aleiga þeirra, er í þeim bjuggu og
lifðu þar við sult og seyru. Sá ég
fyrst, er ég kom í þessa byggð, hvað
fátæktin getur hnekkt bæði andleg-
um og líkamlegum þroska. Á alla
vegu út frá stórbændum var hinn
snauði þurrabúðarlýður. Útvegsbænd
ur höfðu aftur á móti alls nægtir og
böðuðu í rósum, éins og það er orð-
að“. Árið 1904 strandaði norskt skip
með timburfarm á Vogavík. Það vog-
rek varð til þess að útrýma torfbæj
um að mestu í nágrenninu.
Við. Voga var kraðak af kotum,
en þau hurfu úr sögunni að mestu
snemma á þessari öld og fólk flýði
Ströndina til betri hafna við Faxa-
flóa. Nú þéttist byggðin að nýju við
hina fornu verstöð. Vogar eiga senni
lega eftir að verða talsverður útvegs-
bær.
Hvassahraun þótti góð sauðjörð 1
eina tíð, og þaðan var talsvert úr-
ræði. Jörðinni fylgdu nokkrar hjá-
leigur, en nú hefur hún veríð í eyði
um skeið. Aðalvatnsbólið þar á bæ
var í liraunslakkanum sunnan við
bílabrautina, litlu utan við túnið. Þar
sér af brautinni ofan í smáseftjörn
og hraunbrunn.
Arnstapahraun.
— Enn er komið yfir um sinn
Arnstapahraunið hvassa, —
kvað Jón Halldórsson í Njarðvik
um 1700, en Páll Vídalín botnaði:
Sancte Jóhannes og Símon minn
sungu tenor og bassa.
Arnstapahraun er lifinn hraun-
fláki utan við Hvassahraun, en frá
honum teygist hrauntunga til sæv-
ar við Kúagerði. Nú nefnist það
venjulega Afstapahraun, en mun lat-
mæli. Upphaflega mun hraunið senni
lega hata verið samnefnt bænum,
enda hvassast hrauna hér um slóðir,
áður en Bruninn varð til. N^rður
af Trölladyngju er snotur eldborg,
en úr henni hefur Arnstapahraunið
runnið riokkru fyrii landnámsöld.
Arnastapi er týnt örnefni.
Litlu innan við hrauntunguna við
ströndina eru Látur og Látratjörn í
hrauninu. í tjörninni geymdu menn
fiska, jafnvel lúðu, til þess að hafa
nýtt í pottinn. Hér voru öelalátur,
urta og kópur byltu sér í fjörunni.
Kúagerði er forn áningarstaður við
ytri jaðar Afstapahrnuns. Þar eru
smátjarnir, og liggur bílabrautin um
þá stærstu. Betra þótti lestamönn-
um að hafa eitthvað til þess að
blanda drykkjarvatnið.
Ilér verða skörp gróðrarskil, úfnu,
gróðurlitlu apalhrauni sleppir, en
við tekur Strandarheiði, mjög forn-
leg helluhraun, sennilega 8 til 9 þús-
und ára gömul. Helztu aldursmerki
eru forn fjörumörk ' Ströndinni, m.
a. hjá Kúagerði í um 10 m. hæð.
Vatnsleysuströndin er eini staðurinn
hér á landi, þar sem þess sjást merki,
að sjór hafi staðið hærra en nú á
hrauni, sem runnið er eftir ísöld.
Hrafnagjá, sem hefst vestan við tún-
ið á Vatnsleysu og les sig suðvestur
heiðina, og Aragjá stóra og litla inn-
ar á heiðinni, vitna einnig um ald-
ur hraunsins, því að þær hverfa und-
ir önnur hraun yngri.
Vatnsleysustrandarhraun eru
runnin frá mikilli dyngju nafnlausri
T í M 1 N N — SUNNUDAGSBLAÐ
857