Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.2003, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. MARS 2003 9
verður sérstaklega fjallað safnkennslu og sýningu
ætlaða börnum í Birmingham Museum & Art
Gallery.
Kenningarnar
Undanfarin ár hefur komið í ljós að söfn hafa
varið minni tíma og viðleitni til að mennta fólk en
skólar. Auk þess virðist hafa skort kennslustefnu
sem hentaði þeim og félli að safnfræðinámi.
Grunnþátturinn í hugmyndum Heins er sá að
safngestir læri mest og best þegar þekking er á
virkan hátt byggð „constructed“ í huga þeirra
sjálfra á sýningum sem eru líkamlega, félagslega
og menntunarlega aðgengilegar öllum safngest-
um hver sem bakgrunnur þeirra er. Hein sýnir
hvernig söfn geta skapað þetta umhverfi og boðið
það sem hann kallar „constuctivist“ safn. Þessi
tegund safns þjónar bæði fullorðnum og börnum
og er þátttaka þeirra í sýningum með hjálp gagn-
virkra miðla grunnatriði ásamt þátttöku í mótun
og uppsetningu sýninga. Tímar hins óvirka sýn-
ingargests sem er mataður á staðreyndum ofan
úr hæðum hins alvitra sýningarstjóra eru liðnir.
Börnum er ekki lengur vísað út í horn í kjallara
eða uppi á hanabjálka safns. Það hefur gjarnan
fylgt aðstöðu fyrir börn að kenna hana við „horn“
eða „krók“, „Barnahorn“, „Barnakrókur“, „Sögu-
krókur“ og „Söguhorn“. Þessi orð eru hlaðin úti-
lokun og afmörkun, neitun um þátttöku og minna
á skammarkrók. Það er nauðsynlegt vegna sjálfs-
virðingar barna og foreldra þeirra að nota litrík-
ari orð, eða hefur nokkur heyrt að salur í safni sé
kallaður „Fullorðinshorn“? Þessi horn hafa þjón-
að sem geymslustaðir fyrir óþolinmóð börn á
meðan foreldrarnir hafa gengið um safnsalina.
Þetta er afleiðing þess að börn hafa ekki verið
tekin alvarlega og boðin þátttaka í sýningum á
sínum eigin skapandi forsendum. Þessu má helst
líkja við þá hneisu að ætla fötluðum annan inn-
gang en öðrum safngestum. Börn eiga rétt á því
að sitja við sama borð og aðrir safngestir og fá
sýningar og sýningarsali þar sem þörfum þeirra
er sinnt, þeim sýnd virðing og þekking þeirra og
hugmyndir virtar. Aðstaða barnanna þarf að vera
aðgengileg, miðsvæðis og sýnileg. Best er að
þessar sýningar séu kynntar strax og komið er
inn á safnið. Börn þurfa svo að sjá myndlist og
muni sem tengjast efni og markmiðum sýning-
arinnar. Slíkt gallerí getur verið hluti stórs sýn-
ingarsalar eða sérstakur salur. Lykilatriði er að
gallerí fyrir börn séu fjölskylduvæn og hvetji til
umræðna og skapandi samskipta.
Fyrstu heimsóknir barna í söfn eru ævinlega
með foreldrum og systkinum eða þá að þau eru
hluti af leikskóla- eða skólahópi. Því meira sem
gert er fyrir börnin, bæði sem einstaklinga og
hluta af hópi, þeim mun líklegra er talið að þau
nýti tómstundir til safnferða alla sína ævi. Þess
vegna þarf fyrsta reynslan af safnferð að vera já-
kvæð og hvetjandi.
Hefðbundin kennsla byggist á því að nemand-
inn sé í hlutverki tómrar fötu sem kennarinn sér
um að fylla af réttri þekkingu. Í fyrstu eru kennd
grundvallaratriði en eftir því sem árin líða er
flóknari þáttum bætt við. Þessi nálgun byggist á
stöðugu og úthugsuðu framhaldi.9 Á öndverðum
meiði er sú kenning Heins að fólk sjái sjálft um að
byggja upp þá þekkingu sem það hefur þörf fyrir.
„[...] námsferlið snýst ekki um það að bæta atrið-
um inn á einhvers konar andlegan gagnabanka
heldur er um að ræða virka umsköpun nemand-
ans á lauslegum uppdráttum og á þann hátt að
skilja það sem mætir huga hans.“10 Það sem hald-
ið er að nemandanum er því ekki endanlegur
sannleikur og sú merking sem safngestur með
þekkingu sína og lífsreynslu leggur í safngrip eða
skýringartexta er ekki síður rétt en framlag sýn-
ingarstjórans. „Constructivistar“ leggja áherslu á
það að öll þekking sé persónulega og félagslega
byggð af nemandanum en verði ekki til utan hans
í anda sannleiksboðandi útskýringakennslu.11
Til að fylgja orðum sínum eftir telur Hein upp
fimm grundvallar atriði varðandi sýningar.12

Hægt er að byrja að skoða sýninguna hvar sem
er í salnum. Skoðandinn þarf ekki að fylgja fyr-
irfram ákveðinni leið um sýninguna og hún hef-
ur hvorki upphaf né endi.

Sýningin býður mikið úrval virkra leiða til
náms.

Sýningin kynnir margar skoðanir.

Gestir eru hvattir til að tengjast hlutum og
hugmyndum með hjálp gagnvirkra þátttök-
umöguleika og margþættrar reynslu þar sem
þeir geta nýtt lífsreynslu sýna.

Safnheimsóknin er gerð að fjölþættri reynslu
með hjálp fjölbreytts efniviðar sem veitir nem-
endum í skólaheimsóknum tækifæri til að gera
tilraunir, leggja fram tilgátur og draga álykt-
anir.
Gagnvirkni, reynsla, samskipti, þátttaka og
leikur eru grunnþættir nútíma safns hvort sem
gesturinn er barn, unglingur, fullorðinn, einn,
hluti starfsmannahóps, fjölskyldu eða skólanem-
andi. Kosturinn við hugmyndir Heins er aðlög-
unarhæfni þeirra hvort sem söfn sérhæfa sig í vís-
indum, tækni, myndlist eða sögu þjóða og
þjóðarbrota. „Menntun í anda „constructivista“
krefst þess að niðurstöður sem nemandinn kemst
að öðlast ekki gildi eftir því hvort þær eru í sam-
ræmi við einhvern ytri mælikvarða á sannleika,
heldur því hvort þær hafi merkingu innan þess
persónulega veruleika sem nemandinn hefur
byggt. Þær byggjast ekki á því hvort þær passi
við einhvern gefinn hlutlægan sannleika sem lifir
utan nemanda eða hóps nemenda.“13
Samskipti við viðskiptavini safnanna hafa verið
endursköpuð í anda póstmódernisma sem stefnt
er gegn módernískum hugmyndum um söfn.
„Gömul módernísk samskiptamódel, byggð á því
að boða óvirkum fjöldanum óvéfengjanlegar stað-
reyndir hafa vikið fyrir nýrri nálgun sem viður-
kennir virka sýningargesti, námskenningar
„constructivista“ og túlkunarsinna og það að
menningarstefna er flókin. Ný hlutverk fagfólks í
listasöfnum, hugmyndin um innbyrðis ólíka safn-
gesti, nýjar raddir, ásamt tilurð nýrra frásagna
hafa skapað forsendur fyrir hugmyndalegri end-
urnýjun listasafna sem eiga sér rætur í módern-
ískri menningarhefð á síðari hluta 19. aldar.“14
Hooper-Greenhill greinir breytingarnar í fjóra
meginþætti.15

Nýjar faggreinar, s.s. safnkennsla, markaðs-
fræði, túlkunarfræði, og „outreach“ sem vísar
til starfa safnafólks í fangelsum, skólum,
sjúkrahúsum og félagsmiðstöðvum.

Aukinn skilningur og viðurkenning á fjölmenn-
ingu. Safngestir eru ekki lengur skilgreindir
sem óhlutbundinn goðsögulegur „almenning-
ur“ sem hægt er að fella í eitt mót. Heldur er
um að ræða fjölda einstaklinga með sín per-
sónueinkenni, tilgang og langanir sem hægt er
að rannsaka.

Sjónarmið og langanir gesta njóta viðurkenn-
ingar og þær kannaðar og skilgreindar og nið-
urstöður notaðar til að bæta þjónustuna. Sjón-
um er beint að reynslu viðskiptavinarins af
heimsókn í safnið frekar en fjölda sýningar-
gesta.

Söfn viðurkenni það að sett séu spurningar-
merki við þann endannlega sannleika sem fólg-
in er í „metatextum“. Gert er ráð fyrir því að
safngestir óski fjölbreyttra námsaðferða og að
námsefnið innihaldi staðreyndir og álit sér-
fræðinga en takmarkist ekki við það.
Óskir sýningargesta gætu verið eftirfarandi:

Að geta valið á milli margra möguleika.

Að fá tækifæri til að uppgötva og mynda sér
sína eigin skoðun.

Að athuga hvernig þeirra eigin túlkun stendur í
samanburði við túlkun sérfróðra.

Að fá innsýn í skoðanamun milli séfræðinga.
„Nýjar frásagnir eru líklegar til að vera síður
endanlegar og að vera brotakenndari og innihalda
atriði úr mörgum frásögnum sem hægt er að
tengja á margvíslegan hátt.“16 Það nýja safn sem
bæði Hein og Hooper-Greenhill fjalla um hefur
orðið sífellt sýnilegra sl. tíu ár og „hinn póstmód-
erniski heimur og eftir-nýlendutíminn hafa leitt
til gagngers endurmats á stofnunum samfélags-
ins og er safnið ein þeirra.“17 Einn grunntóna
þessara kenninga er samræða safnsins, sam-
félagsins og samfélags hópa. Til dæmis hefur skil-
orðseftirlitið á Liverpool-svæðinu tekið upp sam-
vinnu við Tate í Liverpool til þess að draga úr
heimilisofbeldi gagnvart konum og börnum. Þeim
hluta starfsins sem fram fer í safninu er ætlað að
hjálpa þeim að skilja tilfinningar annarra. Karlar
„sem taka þátt í verkstæðinu, í stað þess að sæta
gæsluvarðhaldi, sjá ekki myndir sem sýna heim-
ilisofbeldi heldur listaverk sem spegla eða ögra
hefðbundnum kynhlutverkum og stöðnuðum
ímyndum.“18 Þessi samræða er bæði á alþjóðleg-
um nótum og staðbundnum en þegar best tekst til
er allur heimurinn í farteskinu.
Þessi samræða setur líka spurningamerki við
þá hugmynd að söfn endurspegli samfélagið því
spegillinn hermir eftir og staðfestir þann algilda
sannleika sem fyrir hendi er í stað þess að ögra
viðteknum skoðunum. Fyrir tilstilli Heins og
Hooper-Greenhill eiga bresk söfn þess kost að
geta byggt safnkennslu á fræðilegum grunni og
rannsóknum á safngestum og þörfum þeirra í
stað þess að sækja tilviljanakenndar hugmyndir
og innblástur hingað og þangað um heiminn.
Barnagallerí og safnkennsla í
Birmingham Museum & Art Gallery19
Það fyrsta sem mætir augum safngestsins þeg-
ar komið er að safninu eru tvö stór skilti sem aug-
lýsa aðalsýningar safnsins um þessar mundir.
Önnur þeirra vekur athygli mína. Hún er ætluð
börnum og fjölskyldum þeirra og ber titilinn
„Once Upon a Time“. Sýningin var opnuð 23. nóv-
ember sl. og lauk 23. febrúar 2003. Þegar inn er
komið blasir við stórt skilti þar sem gestir eru
boðnir velkomnir og þeim kynnt þjónusta sem
safnið veitir. Þar stendur meðal annars:

Safnið varðveitir afburða gripi sem hafa alþjóð-
legt mikilvægi. Þessara muna er vandlega gætt
og þeir sýndir samkvæmt viðurkenndum stöðl-
um.

Sýningar og atburðir þeim tengdir fara fram
samkvæmt auglýsingu og á réttum tíma.

Skýrar og aðgengilegar upplýsingar um sýn-
ingar og dagskrár.

Skýrar leiðbeiningar um það hvar hinar ýmsu
deildir er að finna.

Hröð og skilvirk viðbrögð við kvörtunum og
umsögnum safngesta.

Kurteist og hjálpfúst starfsfólk.
Útdrátturinn er í samræmi við skilgreiningu á
hlutverki safna hér að framan og sýnir að við-
skiptavinir eru settir í öndvegi og að safnið og
starfsfólkið er þarna til að þjóna þeim en ekki öf-
ugt. Leiðin inn í barnagalleríið er vel merkt en til
að kanna kurteisi starfsmanna spurði ég til vegar.
Starfsmaður í móttökunni lýsti leiðinni og benti
mér á að taka með mér uppdrátt að byggingunni
sem sýnir hvar alla 42 salina er að finna ásamt
bæklingum sem snerta sýninguna „Once upon a
time“ en hún byggist á sögum og vísum héðan og
þaðan úr heiminum og er ætluð börnum og fjöl-
skyldum.
Sýningin er í tveimur allstórum sölum og gegn-
ir sá fremri því hlutverki að kynna alla sýninguna
og fjalla um barnavísur. Allar skýringar eru sett-
ar fram á einfaldan hátt til að grípa athygli við-
skiptavinanna og hvetja þá til að skoða meira.
Myndskreytingar eru óspart notaðar til að lýsa
innihaldi vísnanna ásamt safngripum í sýningar-
skápum. Markmið sýningarinnar eru sem hér
segir.20

Að setja upp fjölskylduvæna sýningu.

Að nota sögur og vísur til að kynna börnum
sögulega atburði og menningarheiminn að baki
þeirra á skemmtilegan hátt.

Að hvetja til könnunar á safngripum í gegnum
athafnir.

Að nota fjölbreytt úrval muna úr mörgum safn-
deildum.
Einnig er vakin athygli á þáttum sem tengja
sögur og sýningargripi. Þarna er m.a. að finna
sögurnar Töfratrumban, sem kemur frá Benin í
Afríku, Snædrottningin eftir H.C. Andersen,
Aladdín og töfralampinn ásamt enskum barnavís-
um.
Sagan um Aladdín er þekkt um allan heim og er
notuð hér til að minna á sögulegt mikilvægi is-
lamskrar menningar s.s. sagnaarf, listir, stærð-
fræði, verslun, daglegt líf, trúarbrögð, stjórn-
skipulag og fjársjóðsleitir. Meirihluta þessara
atriða er komið á framfæri með útlitshönnun,
skýringum sem fylgja sýningargripum og í gagn-
virkum leik. Að auki er markmiðið að sýningar-
gestir fræðist um Þúsund og eina nótt, s.s. aldur
sagnanna og upprunna í Persíu, Arabíu, Indlandi
og Egyptalandi; að þær séu allar um líf venjulegs
fólks og spurt er hvort Aladdín hafi verið slíkur.
Sagan um Aladdín er sögð á veggspjöldum þannig
að hún hvetji fólk til að skoða munina. Til að koma
til móts við börn eru sýningarskápar mjög lágir
og letur í skýringartexta stórt og auðlesið. Fyrsti
sýningarskápurinn tengist því þegar Aladdín
fann lampann og sýnir grafhýsi með sandgólfi. Á
botni grafhýsisins eru bakki og skartgripir og á
sillu innst í grafhýsinu er lampinn. Hlutirnir fund-
ust í u.þ.b. 2.000 ára gamalli gröf í Nineveh sem
nú tilheyrir Írak. Á skýringarspjaldinu í gröfinni
er sagt að margir telji að Aladdín hafi verið að
ræna gröf þegar hann fann lampann. Þetta er op-
in fullyrðing sem hver og einn getur rætt og tekið
afstöðu til. Gagnvirki leikurinn byggist á fjár-
sjóðsleit í anda Aladdíns og er leikinn af tveimur
þátttakendum sem sitja við borð og skiptast á að
snúa tveimur myndum í senn. Þegar þeir hafa
snúið myndunum sjá þeir upplýsingar á bakhlið-
inni. Ef mynd og texti passa saman fær sá heppni
að gera aftur. Tilgangur leiksins er að festa grip-
ina í sýningarkössunum í minni leikenda með svo-
lítilli umbun og veita upplýsingar um islamskan
menningarheim á skemmtilegan hátt. Leikurinn
er aðgengilegur bæði læsum og ólæsum börnum.
Þegar ég kom á sýninguna 10. janúar sl. var
sögustund. Áður en sagan hófst fengu allir að
velja sér hatt og voru gripirnir og sagan tengd
höttunum og tóku börnin þátt í þróun sögunnar.
Sagan var spunnin út frá safngripum sem sögu-
kona dró upp úr kassa. Á eftir klæddust börnin
búningum sem tengdust sögunum auk þess sem
þau léku þá gagnvirku leiki sem í boði voru og
virtust skemmta sér vel þrátt fyrir það að engir
tölvuleikir væru í boði. Þetta mætti túlka sem svo
að litlu hafi verið kostað til og að gagnvirknin væri
gamaldags, en dæmið sýnir að einfaldir gagnvirk-
ir leikir eru ekki síðri.
Niðurstöður
Þau dæmi sem ég hef nefnt hér að framan eru í
anda þeirra hugmynda sem Hein og Hooper-
Greenhill hafa lagt safnafólki til og þau sýna að
safnafólk tekur mið af þeim til að efla og bæta
þjónustuna og ná til víðtæks hóps þar sem börnin
og minnihlutahópar skipta miklu. Söfn þurfa eins
og önnur fyrirtæki og stofnanir að hugsa fyrir
morgundeginum og því hvaða hlutverki þau
hyggjast gegna eftir tíu eða fimmtíu ár. Með því
að halda góðu sambandi við yngstu kynslóðirnar
og rækta það alla daga geta söfnin lifað af. Sýn-
ingar sem nefndar hafa verið og starfsemi í kring-
um þær gefur til kynna að það er ekki verið að
sýna hráefni heldur er lögð áhersla á vandaða for-
vinnu og úrvinnslu sýninga til að þjóna breiðum
hópi viðskiptavina í fjölmenningarsamfélaginu.
Kenningar og hugmyndafræði eru ekki end-
anlegar eins og sést á þeim umskiptum sem orðið
hafa síðan á 19. öldinni. Sú safnastefna sem hér
hefur verið fjallað um snýst um þekkingaröflun,
gagnvirkni, þátttöku, og sjálfstæðar niðurstöður,
en ekki innrætingu einhvers tilbúins sannleika.
Markviss notkun á námskennigum „constructi-
vista“ er fremur ný af nálinni og þær hafa enn
ekki slitið barnsskónum. Þessar hugmyndir geta
hins vegar átt langt líf fyrir höndum því fleiri og
fleiri söfn leggja metnað í að byggja á þeim og
bjóða vel unnar sýningar í stað þess að sýna ein-
ungis hráefni á veggjum og í sýningarskápum.
Heimildir:
1 B.D. Sorsby og S.D. Horne: The readability of museum
labels. Museums Journal, vol. 80, no. 3 (1980), bls. 157, (bls.
157–159). Sjá einnig G. Weiner: Why Johnny can’t read labels.
Curator , vol. 6, no. 2, (1963), (bls. 143–156).
2 David Hopkins: Oxford History of Art. After Modern Art
1945–2000. Oxford University Press, Oxford og New York,
2000, bls. 198.
3 Sama heimild, bls. 198.
4 N.N.: Make history not money. Museums Journal, Vol. 97,
No. 6 (1997), bls. 5 (bls. 5). Nafns greinarhöfundar er ekki get-
ið.
5 Sama heimild, bls. 5.
6 Code of Ethics for Museums: Ethical Principles for All
who Work for or Govern Museums in the UK. First edition.
Museums Association, London 2002, bls. 1.
7 Sjá, Adorn, Ecuip, The City Gallery, Leicester, 2000. [Sýn-
ingarskrá.]
8 Viðtal höfundar við Keiko Kuroiwa, safnkennara í City
Gallery, 30. janúar, 2003.
9 George E. Hein: Learning in the Museum. Routledge,
London and New York, 1998, bls. 21.
10 Sama heimild, bls. 22.
11 Sama heimild, bls. 25.
12 Sama heimild, bls. 35.
13 Sama heimild, bls. 34.
14 Eilean Hooper-Greenhill: Changing Values in the Art Mu-
seum: rethinking communication and learning, International
Journal of Heritage Studies, Vol. 6, No. 1, (2000), bls. 9, (bls. 9–
31).
15 Sama heimild, bls. 28, 29–31.
16 Sama heimild, bls. 31.
17 Sama heimild, bls. 18.
18 Carol Davis: Altered images. Museums Journal, Vol. 103,
No. 1, (2003), bls. 22–23, (Bls. 22–23, 25). Til fróðleiks má geta
þess að eitt þeirra nýju starfa sem orðið hafa til í söfnum er
starf sýningarstjóra samfélagsverkefna en starfsmaður á því
sviði kemur að verkefnum eins og þessu. Notkun orðsins hér
sýnir hversu tamt orðið er höfundum þótt þeir geri sér grein
fyrir nauðsyn þess að ögra og spyrja óvæntra spurninga.
19 Vefslóð gallerísins er www.bmag.org.uk. Þar er hægt að
fræðast um safnkennslu, sögu safnsins, sínám og samfélags-
lega þátttöku safnsins.
20 Minnisblöð frá Sinead Byrne sýningarstjóra, 10. janúar
2003. Barnagalleríð var opnað í mars árið 2002 og dugir núver-
andi fjárveiting til að reka það í 4–5 ár.
Sviðsetning barnavísunnar um Jack og Jill.
Höfundur hefur lokið MA-prófum í lista-, arkitektúr-
og hönnunarsögu ásamt safnfræði og leggur nú
stund á framhaldsnám í safnfræði á Bretlandi.