Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.2003, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. MARS 2003
S
ÖFN hafa frá upphafi verið mið-
stöðvar þekkingar og þekkingar-
öflunar og gildir þá einu hvort þau
hafa verið opin almenningi eða
einungis ætluð sérfræðingum.
Börn og óupplýstur múgurinn
áttu hins vegar ekki greiðan að-
gang að sérfræðisöfnum auk þess
sem það hefur lengi loðað við söfn að þau séu virki
hinna háskólamenntuðu sérfræðinga sem setið
hafa á þekkingu sinni, sumpart með því að veita
mjög takmarkaðar upplýsingar um sýningargrip-
ina eða skrifa svo flókinn og illlæsilegan skýring-
artexta að bæði börn og fullorðnir gáfust upp áður
en lestrinum var lokið. Þrátt fyrir þessi einkenni á
söfnum kom upp umræða um aðgengi að skýring-
artexta árið 1963. Talið var að líklegar ástæður
fyrir uppgjöf lesandans væru eftirfarandi:1

Lesandinn er ekki nægilega undir það búinn að
skilja þá hugmynd sem skýringartextinn bygg-
ist á.

Líkamlegar kringumstæður til lestrar eru ekki
eins og best verður á kosið.

Orð eru of löng og setningaskipan flókin.

Textinn tekur ekki tillit til menningarlegs bak-
grunns lesandans.

Lesandinn er ekki hvattur til að gefa sig að
skýringunum.
Þessar óaðgengilegu upplýsingar voru iðulega
skrifaðar með svörtu letri á hvítan grunn. Í söfn-
um þar sem engum hafði dottið í hug að heim-
urinn fyrir utan hefði breyst voru upplýsingarnar
gular af elli eftir margra áratuga dvöl í sýning-
arskápum. Það voru engir litir og fáar myndir.
Börn máttu koma inn en það var ekkert sérstakt
gert fyrir þau. Líkt og fullorðnir gestir urðu þau
að láta sér nægja gulnaðar skýringar.
Á Bretlandi varð mikil safnavakning í tíð Vikt-
oríu drottningar um og eftir miðja 19. öldina. Þá
varð til sú hugmyndafræði að fagrar listir, mál-
verk og höggmyndir gætu göfgað ómenntaðan
fjöldann og gert líf hans háleitara. Það vantaði
ekki að fólk flykktist á söfn og sýningar um allt
land og það voru haldnir upplýsandi fyrirlestrar
fyrir almenning. Þekktasta og virtasta afkvæmi
fræðslu- og safnastefnu Viktoríutímabilsins er án
efa Victoria and Albert Museum sem er eitt höf-
uðsafna bresku þjóðarinnar.
Það er sama hversu góð fræðslustefna er og
hversu vel hún fellur að hugmyndafræði tiltekins
tímabils, hún dugir ekki að eilífu. Söfnin urðu
virki módernismans og hugmyndafræði upplýs-
ingarinnar fram undir 1980. „Þær heildarsögur
„grand narratives“ sem höfðu einkennt vestræn
samfélög frá tímum upplýsingarstefnunnar (með
öðrum orðum frá því á átjándu öldinni, þegar evr-
ópskir heimspekingar á borð við Kant og Rouss-
eau lögðu hornsteinana að vitsmunastefnu mód-
ernismans) stóðust ekki lengur. Þessi
óhlutbundnu hugsanakerfi sem stofnanir sam-
félagsins notuðu til að löggilda sjálfar sig voru
gegnsýrðar af hugmyndum um f́élagslegra full-
komnuń eða f́ramfariŕ2.“ Söfnin lokuðust inni og
höfðu lítinn áhuga á því að taka þátt í samfélagi
þar sem „stofnanir og fyrirtæki töluðu til breyti-
legra félagslegra áhugasviða, langana og mál-
efna,“3 hvað þá að laða að sér nýja viðskiptavini,
byggja upp samband við börnin, safngesti og við-
skiptavini framtíðarinnar til að vekja athygli
þeirra á sögu, menningu og listum. Fræðimenn
og sýningarstjórar voru í öruggu skjóli og þurftu
lítið að hugsa um fjáröflun fyrir söfnin. Niðurstöð-
ur af rannsóknum fræðimanna birtust síðan í sér-
hæfðum tímaritum en því miður las almenningur
þau ekki frekar en skýringarnar.
Alla 20. öldina voru söfnin opin þeim sem vildu
koma en lítið sem ekkert var gert fyrir þá sem
lögðu leið sína þangað enda fólk ekki vant því að
söfn byðu upp á sérstaka þjónustu við viðskipta-
vini eða reyndu að vekja á sér athygli. Oftast
höfðu svo sýningargripirnir verið í sömu sýning-
arskápunum svo lengi sem elstu menn mundu og
litlar sem engar tilraunir verið gerðar til að skapa
þeim nýtt samhengi eða ögra viðteknum hug-
myndum. Peningar voru líka af hinu illa. Menn-
ing, peningar og akademían fóru illa saman. Í
grein sem skrifuð var árið 1997 kemur fram að á
níunda áratugnum hafi safngeiranum verið
þröngvað til þess gegn vilja sínum að aðlagast
starfsháttum verslunar og viðskipta í kjölfar nið-
urskurðar á opinberum fjárframlögum. Að mati
höfundarins var þetta á kostnað hins raunveru-
lega hlutverks safna sem er „umönnun og varð-
veisla fortíðar þjóðarinnar.“4 Þrátt fyrir þennan
ótta telur höfundurinn að „markaðssetning og
umönnun fyrir viðskiptavinum hafi dælt löngu
tímabæru raunsæi inn í störf safna og gallería“.5
Það er ekki úr vegi að álykta sem svo að bresk
söfn hafi um 1980 fengið það spark sem þau
þurftu til að vakna af svefninum langa. Thatcher-
stjórnin komst að þeirri niðursöðu að söfnin
fengju allt of mikla peninga frá ríkinu og skar nið-
ur útgjöld til menningarmála. Safnstjórar vökn-
uðu upp við illan draum og uppgötvuðu að þeir
urðu að gera eitthvað ef söfnin áttu ekki að gleym-
ast. Til að mæta niðurskurðinum urðu ríkisrekin
söfn að læra að afla fjár af eigin rammleik. Farið
var að innheimta aðgangseyri og byrjað að leita til
einkafyrirtækja og ýmissa sjóða til að fjármagna
sýningar og önnur verkefni. Smám saman olli þó
innheimta aðgangseyris því að það dró úr aðsókn.
Í dag er ókeypis aðgangur að öllum söfnum sem
að hluta eru fjármögnuð af ríkissjóði og borgaryf-
irvöldum. Það er einnig hluti af menningarstefnu
Verkamannaflokksins að söfn og gallerí séu nú-
tímalegar menntastofnanir. Enda telst það til
mannréttinda að hafa óheftan aðgang að menn-
ingararfinum og er hlutverk safnanna skilgreint á
eftirfarandi hátt: „Söfn gera fólki kleift að kanna
safneignir sér til innblásturs, þekkingarauka og
ánægju. Þau eru stofnanir sem safna, vernda og
gera aðgengilega hluti og sýnishorn sem þau ann-
ast fyrir samfélagið.“6 Eftir að Lottóið var stofnað
árið 1993 gátu söfn leitað eftir fjárstuðningi þar
en til að eiga möguleika á styrk þurfa þau að
leggja fram nákvæmar greinargerðir um það
hvernig þau hyggjast ná markmiðunum og nýta
styrkinn. Að verkefninu loknu þarf svo að leggja
fram aðra skýrslu til að gera grein fyrir árangri.
Umtalsverður hluti styrkja er notaður til að setja
upp sýningar, efla safnkennslu og ná til nýrra við-
skiptavina t.d. fólks af asísku, afrísku og karab-
ísku bergi brotið, barna, unglinga, fatlaðra og
fleiri. Sem dæmi má nefna sýninguna „Adorn
Equip“ sem haldin var í City Gallery í Leicester
haustið 2000. Sýningunni var ætlað að rjúfa ein-
angrun fatlaðra og gera gallerí að raunhæfum frí-
stundavalkosti þeirra með því að sýna myndlist,
listmuni og nytjahluti ætlaða fötluðum eftir fatl-
aða listamenn. Einnig var ætlunin að opna augu
ófatlaðra fyrir reynsluheimi fatlaðra og frásögn-
um þeirra. Við uppsetningu sýningarinnar var
þess m.a. gætt að skýringartexti væri stuttur og
læsilegur sjóndöprum, fötluðum í hjólastólum og
gestir gátu handfjatlað sýningargripi. Auk þess
voru flutt erindi og boðið upp á verkstæði fyrir
bæði börn og fullorðna. Sýningin naut fjárstuðn-
ings „The Crafts Council“, „East Midlands Arts“
og the „Arts Council of England“.7
Ofangreint umrót hefur leitt til endurmats á
söfnum og safnastarfi s.s. uppeldis- og fræðslu-
hlutverks þeirra.
Safnkennarar og safnkennsla gegna lykilhlut-
verki í þessu sambandi auk sérstakra sýninga fyr-
ir börn. Vitund um mikilvægi kennslu hefur auk-
ist undanfarin ár auk þess sem hún er í dag
mikilvægur þáttur í safnfræðinámi.
Í ljósi þessa leggja söfn og gallerí áherslu á það
að ná til barna og foreldra þeirra í anna- og sum-
arfríum skólanna. Galleríkennarinn í City Gallery
í Leicester hefur lagt áherslu á það að ná til
barna, unglinga, foreldra, fatlaðra, mismunandi
kynþáttahópa og ellilífeyrisþega með því að bjóða
upp á verkstæði tengd sýningum. Verkstæðin
njóta leiðbeiningar safnkennarans eða listamanna
og þar er spjallað, mótað, skrifað, teiknað, unnið
með tölvum og sýningargripir snertir. Þessi verk-
stæði og fyrirlestrar eru kynnt í litríkum bækl-
ingum sem gefnir eru út fjórum sinnum á ári og
einnig í borgarblaðinu.8
Safnafólk gerir sér því betur grein fyrir því en
áður hvaða þjónustu ber að veita í fjölmenningar-
og upplýsinga- og þekkingarsamfélaginu. Þetta
leiðir til þess að viðskiptavinir safnanna eru með-
vitaðri en áður um það hvaða þjónustu þeir eiga
rétt á. Öðru máli gegnir þó um söfn og sýning-
arsali sem eru á vegum einstaklinga og safnara á
borð við Charles Saatchi sem rekur sitt eigið safn.
Slíkar stofnanir innheimta aðgangseyri. Sölugall-
erí eru hins vegar opin hverjum sem er enda láta
þau ekki í té þá þjónustu sem ætlast er til af op-
inberum sýningarsölum og þurfa að treysta á sölu
listaverka til að þrífast. Þrátt fyrir það er ekkert
sem mælir á móti því að einkarekin söfn og sölu-
gallerí nýti sér nýjar hugmyndir um safna og gall-
eríkennslu enda fer þar fram óbein kennsla nú
þegar.
Í anda ofangreindrar fræðslustefnu hafa á und-
anförnum árum mótast kenningar um það hvern-
ig hentugast sé að byggja upp og haga safn-
kennslu. Þar fer fremst í flokki Eilean
Hooper-Greenhill, fyrrverandi deildarstjóri safn-
fræðideildarinnar við University of Leicester, og
núverandi forstöðumaður Rannsóknarseturs fyr-
ir söfn og gallerí (RCMG), sem er hluti af starf-
semi safnfræðideildarinnar. Að auki hefur
George E. Hein prófessor við Lesley Collage í
Cambridge í Bandaríkjunum lagt fram mikilvæg-
an skerf til safnkennslu.
Hér er ætlunin að greina frá kenningum þeirra
um skapandi safnkennslu og tengja þær enn frek-
ar póstmódernískum viðhorfum. Að auki verða
nefnd fleiri dæmi um nútímalegt safnastarf og
SÖFN OG
SAFNKENNSLA
Hugmyndir um hlutverk
safna hafa breyst mjög
undanfarna áratugi og
mörg söfn hafa lagt sig
fram um að auðvelda
gestum að skoða og
skilja það sem þau hafa
upp á að bjóða. Í þessari
grein er fjallað um nýja
strauma í safnastjórnun,
einkum hvað varðar
aðgengi barna.
E F T I R M A G N Ú S G E S T S S O N
BÖRN OG NÝJAR
RADDIR
Ljósmynd/Magnús Gestsson
Aðalinngangur Birmingham Museum & Art Gallery.