Lesbók Morgunblaðsins - 07.06.2003, Blaðsíða 11

hefði líklega þvælst nokkuð fyrir samtíma-
mönnum hans og e.t.v. valdið því að mat þeirra á
verkum hans væri ekki fordómalaust. Þá beindi
Pétur athyglinni að bókinni Bréf til Sólu og
þeirri mynd af Þórbergi sem þar birtist alls
óvænt og í andstöðu við fyrri hugmyndir manna
um Þórberg Þórðarson. Þarna birtist Þórberg-
ur aumur og auðmjúkur, jafnvel trúaður – svo
sannarlega mynd af Þórbergi sem fellur ekki að
gervi háðfuglsins og æringjans sem margir
töldu sig þekkja. Þannig geta nokkur bréf um-
bylt skilningi manna og mynd af skáldi og verk-
um þess – og vafalaust ekki enn öll kurl komin
til grafar í tilviki Þórbergs.
Þegar málþingsgestir höfðu gætt sér á lumm-
um og kleinum með kaffinu var þinginu fram
haldið og tók þá til máls Helga Jóna Ásbjarn-
ardóttir, sem lesendur Þórbergs þekkja betur
undir nafninu Lilla Hegga. Erindi hennar
nefndist að sjálfsögðu „Sobbeggi afi og Mamm-
agagga“ og sagði Helga Jóna þar frá kynnum
sínum af þeim þeim hjónum Þórbergi og Mar-
gréti. Það var bæði fróðlegt og skemmtilegt að
heyra aðalpersónu Sálmsins um blómið segja
frá í eigin persónu og kom frásögn hennar þing-
gestum oft til að hlæja. Helga Jóna sagði m.a.
frá því að frá 8 ára aldri hefði hún fylgt Sobb-
eggi afa á afmæli rússnesku byltingarinnar sem
haldið var hátíðlegt á Hótel Borg og einnig hefði
hún í mörg ár farið með þeim Mömmugöggu í
veislu til Kristins E. Andréssonar á Þorláks-
messu. Þar hefði Þóra, kona Kristins, leyst sig
út með þjóðbúningadúkku að gjöf á hverju ári.
Þá var líka skemmtileg frásögn Helgu Jónu af
því þegar hún fylgdi Þórbergi og Margréti í
Suðursveitina árið 1969. Þórbergur hafði með-
ferðis „Þorláksdropa“, en svo kölluðu þau Mar-
grét vínið sem þau brugguðu til margra ára í
kjallaranum á Hringbraut 145, og á leiðinni
austur stoppaði Þórbergur við hvern læk og
kvaddi hann með tveimur sopum af Þorláks-
dropum. Mömmugöggu leiddist mjög þófið og
bað hann að hætta: „Þú verður blindfullur þeg-
ar þú kemur að Hala!“ En Þórbergi varð ekki
haggað, „Það gerir ekkert til. Nú ræð ég,“ ku
hann hafa svarað. Helga Jóna sagði að þarna
hefði Þórbergur talið sig vera í sinni hinstu för
til æskustöðvanna og viljað kveðja almennilega!
Eins og lesendur Þórbergs vita var hann
mikill áhugamaður um orðasöfnun og örnefni
og þessum þætti starfs hans voru einnig gerð
skil á málþinginu. Frá Orðabók Háskólans kom
Guðrún Kvaran og fjallaði um orðasafn Þór-
bergs sem varðveitt er á Orðabókinni í sex köss-
um en til stendur að fara að koma því í rafrænt
form og verða þá hægari heimatökin við rann-
sókn á því. Frá Örnefnastofnun kom Svavar
Sigmundsson og gat hann þess að flest vandmál
örnefnafræðinnar kæmu við sögu í skrifum Þór-
bergs um efnið og margar skemmtilegar skýr-
ingar væri að finna hjá honum á örnefnum.
Svavar tiltók nokkur dæmi þar um og höfðu
gestir gaman af. Vésteinn Ólason, forstöðumað-
ur Stofnunar Árna Magnússonar, hafði með sér
nokkrar upptökur úr fórum safnsins þar sem
heyra mátti í þeim bræðrum Þórbergi og Stein-
þóri fara með kvæði og segja frá. Þórbergur
hermdi þar eftir nokkrum kunnum persónum,
meðal annars Oddnýju Sveinsdóttur í Gerði,
sem var hans sagnabrunnur í æsku.
Aftur fengu þinggestir kaffihressingu og síð-
an bauð Hjörleifur Guttormsson þeim í ferðalag
um Suðursveit í máli og myndum. Hjörleifur
varpaði á skjá ljósmyndum sem hann hefur tek-
ið á ferðum sínum um Suðursveit og fjallaði um
hina stórkostlegu náttúrufegurð sveitarinnar.
Þá las hann textabrot upp úr Suðursveitarbók-
um Þórbergs þar sem við átti, en Þórbergur
gerir staðháttum og náttúru Suðursveitar ein-
staklega góð skil í þeim bókum. Svipaðan hátt-
inn á höfðu þau Þorbjörg Arnórsdóttir og
Fjölnir Torfason daginn eftir þegar gestum var
boðið í gönguferð um slóðir Þórbergs og var
leiðin vörðuð textabrotum úr Suðursveitarbók-
unum.
Að lokinni myndasýningu Hjörleifs var bor-
inn fram þjóðlegur kvöldverður, heimareykt
hangikjöt með öllu tilheyrandi og ávaxtagraut-
ur í eftirmat. Það var þó síður en svo að dagskrá
málþingsins væri lokið því strax eftir að gestir
höfðu sporðrennt síðasta bitanum var komið að
því að heimamenn blönduðu sér í umræðuna og
frá sjónarhóli undirritaðrar var þáttur þeirra
bræðra Fjölnis og Zophaníasar Torfasona rús-
ínan í pylsuendanum. Fjölnir flutti erindi um
„Gamla Stein“, föðurafa Þórbergs, sem hann
taldi að hefði haft meiri áhrif á Þórberg en
nokkur annar. Fjölnir rakti ættir Steins aftur í
fortíð og brá upp ógleymanlegri mynd af hörð-
um lífskjörum fólksins sem bjó í fátækt og ein-
angrun í afskekkum sveitum Íslands fyrr á öld-
um. Þá er ekki síður ógleymanleg mynd hans af
Gamla Steini og sambandi þeirra Þórbergs.
Fjölnir endaði erindi sitt á að segja sögu að því
þegar hann sá framliðinn mann fyrir utan
skemmuna á Hala þegar hann var drengur og
auðvitað vel við hæfi að hafa eina sanna drauga-
sögu með á þingi um Þórberg Þórðarson.
Zophanías Torfason las upp lungann úr frá-
sögn Þórbergs af því þegar hann var óléttur, úr
Bréfi til Láru, við mikinn fögnuð þinggesta. En
saman við upplesturinn fléttaði Zophanías eigin
hugleiðingar um þá erfiðleika sem geta steðjað
að mönnum, ekki síst ungmennum, þegar þeir
efast um eigin getu og sjálfsmyndin er ekki eins
og best væri á kosið. Þessa hugvekju sína
tengdi Zophanías hugvitssamlega við frásögn
Þórbergs, sem út frá ákveðnu sjónarhorni má
vel túlka sem fyrst og fremst tjáningu á vanlíð-
an og öryggisleysi ungmennis gagnvart líkama
sínum sem tekur örum breytingum. Með erindi
sínu sýndi Zophanías svo ekki verður um villst
að verk Þórbergs eiga fullt erindi inn í skólana,
út af þeim má leggja á þann hátt sem ætti að
vekja áhuga unglinga.
Það var tekið að líða á kvöldið þegar Jón
Hjartarson leikari steig á sviðið í gervi Þór-
bergs Þórðarsonar og flutti gestum nokkur at-
riði úr Sálminum um blómið og Íslenskum aðli,
en Jón hefur gert leikgerðir upp úr báðum
verkum sem flutt verða í Ríkisútvarpinu í vetur.
Jón naut sín vel í gervi Þórbergs enda orðinn
hagvanur því að leika meistarann og muna ef-
laust margir eftir rómaðri túlkun hans á Ofvit-
anum hjá Leikfélagi Reykjavíkur fyrir rúmum
tveimur áratugum. Þær Helga Jóna Ásbjörns-
dóttir og Hugrún Þórbergsdóttir (sonardóttir
Helgu Jónu) komu Jóni til aðstoðar í nokkrum
atriðum og skemmtu gestir sér konunglega
undir lestri þeirra.
Ekki er hægt að ljúka þessu yfirliti yfir vel
heppnað Þórbergsþing í Suðursveit án þess að
minnast á hljómsveit heimamanna sem heillaði
gesti með innlifaðri sveiflu sinni – og að sjálf-
sögðu voru aðeins leikin lög við texta eftir Þór-
berg Þórðarson. Hljómsveitina skipuðu þeir
séra Einar Jónsson, sóknarprestur á Kálfafells-
stað, séra Sigurður Kr. Sigurðsson, sóknar-
prestur á Höfn, og Þórir Ólafsson sjómaður,
auk söngkonunnar Vilborgar Þórhallsdóttur,
tónmenntakennara í Nesjaskóla.
Þetta fyrsta málþing Þórbergsseturs í Suð-
ursveit mun lengi lifa í minningu þeirra hátt í
hundrað manna sem það sóttu og vonandi verð-
ur hér um árvissan atburð að ræða í framtíðinni.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Ljósmynd/Fjölnir Torfason
Frá setningu Þórbergsþings við minnisvarða um Þórberg Þórðarson á Hala í Suðursveit.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Þórbergur Þórðarson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. JÚNÍ 2003 11
Er afsökun möguleg?
SVAR: Vissulega hljómar íslenska orðið afsök-
un undarlega þegar við rýnum í það. Ef ein-
hver er sekur um eitthvað, getur hann þá hætt
að vera sekur ef hann ef af-sakaður? Er sök
viðkomandi eitthvað minni en þess sem hefur
brotið af sér á sama hátt en hefur ekki hlotið
afsökun? Varla getur það verið að hægt sé að
breyta staðreyndum aftur í tímann? Þetta er
kannski dæmi um það sem kalla má orðheng-
ilshátt eða útúrsnúning. Auðvitað felur afsök-
un það ekki í sér að staðreyndum verði breytt.
Væntanlega vitum við öll að manneskja sem
biðst afsökunar er að gefa til kynna að hún iðr-
ist gjörða sinna og er að óska eftir því að hinn
aðilinn áfellist hana ekki og sé henni ekki
reiður. Flestum þykir okkur það skipta máli ef
einhver gerir eitthvað á hlut okkar að fá að vita
að viðkomandi sjái eftir því og í því felst ein-
mitt tilgangurinn með afsökunarbeiðni. Sú sem
biðst afsökunar lætur í ljós þá ósk sína að hún
hefði breytt öðruvísi. Sú sem afsakar eða fyr-
irgefur tekur hinn aðilann í sátt þrátt fyrir að
hann hafi gert á hluta hennar. Því má kannski
segja að afsökun feli í sér að báðir aðilar séu
sáttir þrátt fyrir að sökin sé enn til staðar þar
sem hún verður ekki aftur tekin. Afsökun af
þessu tagi er því, strangt til tekið, ekki af-
sökun heldur einhvers konar sáttagjörð. Hér
að ofan var orðið afsökun meðhöndlað sem
samheiti orðsins fyrirgefningar. Orðið afsökun
er svo líka til í annarri merkingu sem felur
kannski í sér raunverulega af-sökun. Það er
merkingin sem við höfum í huga þegar við
spyrjum hvort einhver hafi eitthvað sér til af-
sökunar eða segjum „æ, reyndu nú ekki að af-
saka þig“. Hér snýst málið um að einhver sem
virðist hafa gert eitthvað rangt eigi í rauninni
ekki sök á því sem gerðist ef hann hefur ein-
hverja afsökun. Svo er nokkuð til sem er kallað
afsökunarþverstæðan (e. apology paradox).
Tilefni hennar eru afsökunarbeiðnir hinna
ýmsu stjórnvalda vegna gjörða þáverandi
stjórnvalda mörgum áratugum eða jafnvel öld-
um fyrr, til dæmis afsökunarbeiðni Vatíkans-
ins vegna þess að það fordæmdi ekki aðgerðir
nasista fyrir meira en hálfri öld og afsök-
unarbeiðni japanskra stjórnvalda vegna kór-
eskra kvenna sem voru neyddar í vændi á tím-
um seinni heimsstyrjaldarinnar. Þverstæðan
er svona:
1. Við ættum að biðjast afsökunar vegna
þess sem forfeður okkar gerðu á hlut annarra
þjóða, þjóðflokka, kynþátta eða annarra minni-
hlutahópa.
2. Ef við iðrumst raunverulega gjörða for-
feðra okkar þá iðrumst við þess að þeir gerðu
það sem þeir gerðu.
3. Ef við iðrumst illgjörða forfeðra okkar
þá óskum við þess að þessir hlutir hefðu
ekki gerst.
4. Ef forfeður okkar hefðu ekki gert
það sem þeir gerðu þá væri heimurinn
talsvert öðruvísi en hann er nú og við
værum að öllum líkindum ekki til.
5. Flest okkar eru ánægð með að
vera til. Okkur finnst gott að við
höfum orðið til og viljum frekar að
heimurinn sé þannig að við séum
til.
6. Samkvæmt þessu getum
við ekki séð eftir þeim atburð-
um sem leiddu til þess að við urðum til því að ef
þeir hefðu ekki átt sér stað hefði heimurinn
(líklega) orðið þannig að við værum ekki til.
7. Þar af leiðandi getum við ekki af einlægni
beðist afsökunar á röngum gjörðum forfeðra
okkar.
Eins og sjá má eru 1. og 7. liður ósamrým-
anlegir. Ein möguleg lausn er að hafna fyrsta
lið og draga þá ályktun að ástæðulaust sé að
biðjast afsökunar á gjörðum forfeðra okkar.
Gallinn á þessari lausn er sá að hún virðist
ganga gegn siðferðiskennd okkar: Mörgum
okkar finnst einmitt full ástæða til að iðrast og
biðjast afsökunar á illvirkjum forfeðra okkar.
Annar möguleiki er að hafna 2. lið og segja sem
svo að það að biðjast afsökunar þurfi ekki að
fela í sér ósk um að viðkomandi atburður hefði
ekki átt sér stað heldur beri að skilja afsök-
unarbeiðni sem einhvers konar yfirlýsingu um
að sambærilegur atburður verði ekki end-
urtekinn eða sem viðurkenningu á að bæta
skuli fyrir atburðinn. Gallinn við þessa lausn er
sá að eðli afsökunarbeiðna er slíkt að þær eru
harla máttlausar ef ekki er hægt að skilja þær
þannig að þær feli í sér iðrun eða eftirsjá.
Mögulegt svar við þessu er að það sé einfald-
lega þannig að stundum getum við borið í
brjósti mótsagnakenndar óskir. Við mann-
fólkið erum ekki fullkomnar skynsemisverur
og kannski getur bara vel verið að stundum
óskum við einhvers sem gengur þvert á ein-
hverja aðra ósk sem við höfum. Annar mögu-
leiki er að þegar við biðjumst afsökunar á
gjörðum forfeðra okkar þá feli það í sér þá ósk
að aðdragandi tilveru okkar hefði verið með
öðrum hætti, það er að hann hefði ekki falið í
sér þau illvirki sem hann gerði. Enn annar
möguleiki er svo að notast við tímatengd sjón-
arhorn. Þegar ég gleðst yfir minni eigin tilvist
geri ég það á árinu 2003 og sjónarhorn mitt er
þaðan. En þegar ég biðst afsökunar á einhverri
athöfn forfeðra minna er ég að meta við-
komandi athöfn út frá þeim upplýsingum
sem voru fyrir hendi þegar
ákvörðun um hana var tekin
og þannig að notast við sjón-
arhorn liðins tíma. Eins og
sjá má eru til ýmsar mögu-
legar lausnir á afsökunarþver-
stæðunni og ef til vill er hún,
þegar öllu er á botninn hvolft,
engin raunveruleg þverstæða.
Eyja Margrét Brynjarsdóttir, dokt-
orsnemi í heimspeki við Cornell-
háskóla.
ER AFSÖKUN
MÖGULEG?
Hvað eru innherjaviðskipti, hvaða reglur gilda
um innflutning dýra til landsins, hversu langan
tíma tekur það nögl að endurnýja sig og hvað er bandormur í fjár-
lögum? Þessum spurningum og fjölmörgum öðrum hefur verið svarað
að undanförnu á Vísindavefnum.
VÍSINDI