Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.2003, Síða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. NÓVEMBER 2003
Þ
að er talsverð undiralda í þessari
bók þótt hún láti lítið yfir sér. Í
henni eru þrír þræðir. Hún segir
frá tófuskytteríi prests sem fer
illa. Hún segir frá stúlku, Öbbu
að nafni, með Downsheilkenni
sem er hafnað af samfélagi sínu.
Og hún segir frá dauða og
greftrun þessarar stúlku í óvígðri mold. Að
endingu eru þessar sögur dregnar saman á
áhrifamikinn hátt og lesandinn skilinn eftir
með óþægilega spurningu: Erum við virkilega
svona? Sagan gerist á nítjándu öld og þú kallar
hana á titilsíðu þjóðsögu. Með því ertu að vísa í
ákveðinn sagnaarf og ákveðið bókmenntaform
en þjóðsaga gæti líka merkt að þetta sé saga
um þjóð, um það hvernig við erum. Ekki satt?
„Jú, bókin er annars vegar leikur með þjóð-
söguformið og þá sérstaklega í samskiptum
séra Baldurs Skuggasonar við tófuna. Og raun-
ar mætti finna fleiri tengingar við þjóðsögur
sem eru oft prestasögur eða kímnisögur af
hrekkjum. Í bókinni er líka myndbreytinga-
saga sem er þekkt fyrirbrigði í þjóðsögum. En
bókin er líka tilraun til að snerta á innri þáttum
þjóðarinnar sjálfrar. Hún er raunar sproti sem
vex út úr skáldsögunni Með titrandi tár sem ég
gaf út fyrir tveimur árum og fjallaði um þjóð-
rembu og það hvernig Íslendingar taka á móti
útlendingum, hversu sjálfsuppteknir við erum
að mörgu leyti.
Í þessari bók hef ég sérstakan áhuga á per-
sónunni Baldri sem sagan heitir eftir. Hann er
venjulegur íslenskur ruddi en það fylgir þess-
ari þjóð að dýrka slíka menn. Mig langaði til að
skoða hvað gerðist ef ég færi inn að beini á slík-
um rudda, hinum glaðbeitta, fyndna íslenska
rudda. Í bókinni held ég að hann hætti smám
saman að vera þessi skemmtilegi dóni og verði
að endingu fyrirlitlegur villimaður.
Bókin fjallar kannski um það að svona lítið
samfélag á tvo möguleika þegar hið veika knýr
dyra, að taka því vel eða illa. Í sögunni eru því
mjög einföld gildi. Hún bendir okkur á að það
að vera Íslendingur geri mann ekki endilega að
góðri manneskju. Maður getur allt eins lært að
vera góð manneskja af einhverri uppgötvun í
svallveislu meðal Hafnarstúdenta, eins og
Friðrik B. Friðjónsson sem er þriðja aðalper-
sóna bókarinnar.
Bókin er eiginlega ákall um heimsmennsku
og upprifjun á því að það þurfti hreint og beint
að kenna Íslendingum mannúð. Í öllum sam-
félögum er væntanlega einhver innbyggð
mannúð en saga okkar sýnir að við þurftum að
læra að vera góð hvert við annað. Mannúðin
kom að utan.
En þjóðsagan hefur alltaf verið mér hugleik-
in. Ég las Þjóðsögur Jóns Árnasonar meira og
minna á aldrinum átta til tíu ára. Þá voru þær
til heima hjá ömmu minni, sem bókin er til-
einkuð, og ég plægði í gegnum þær. Þessi arfur
hefur alltaf verið lifandi með mér, og verið í því
sem ég hef skrifað. Þegar ég komst í kynni við
súrrealismann var ég alltaf mjög meðvitandi
um að í þjóðsögunni er mikið af aðferðum til
þess að skoða veruleikann, og þessar aðferðir
kallast á við auga súrrealistans. Íslendingar
eiga þarna frásagnarform þar sem draumur og
veruleiki mætast í sífellu, fáránleiki og mjög
harður raunveruleiki.“
Það hefur verið talað um að þessi bók sé
mjög frábrugðin þínum fyrri verkum. Hún er
það kannski að einhverju leyti en í flestu þykir
mér hún koma í beinu framhaldi af því sem þú
hefur verið að gera. Kannski er þetta skýr-
ingin. Fannst þér sjálfum að þú værir að fara í
einhverja allt aðra átt með þessari bók?
„Nei, á vissan hátt er ég að gera tilraun til
þess að beita þeim skáldskapartækjum, sem ég
hef verið að koma mér upp á síðustu tuttugu ár-
um, á veruleika nítjándu aldarinnar sem bæði
ég og lesendur komum að með fyrirframgefnar
hugmyndir, svo sem um þjóðfrelsisbaráttuna,
þjóðskáldin, vesturfarana og fleira. Mig lang-
aði til þess að sjá hvert slík tilraun myndi leiða
mig.
Það má líka lesa bókina sem eins konar fram-
hald af síðustu tveimur skáldsögum mínum,
Augu þín sáu mig og Með titrandi tár, en þar
vinn ég talsvert með þjóðsögur.“
Í viðtökum þessarar bókar hefur verið bent á
að hún sé skiljanlegri en flest það sem þú hefur
skrifað áður. Hefurðu verið illskiljanlegur?
Eða er torræðnin ímynd sem þú hefur fengið
vegna tengsla við þá óræðu skepnu súrrealism-
ann?
„Já, ég held það, frekar en hitt að skrif mín
sé erfiðara að skilja en annarra. Ég lifi auðvitað
með því að ég var barnungur súrrealisti í
Breiðholtinu, án þess að það sé nein áþján.
Margir kynnast mér sem fulltrúa furðulegra
hluta en ég held að fólk komist að því þegar það
les skáldsögur mínar að þær eru skrifaðar á
skiljanlegu máli. Ég hef líka alltaf haft það í
huga að skemmta lesandanum.“
En það má samt halda því fram að hið út-
lenska og framandlega sé gildur þráður í ferli
þínum. Súrrealisminn er dæmi um þetta, hann
er kannski framndlegur í eðli sínu en segja má
að þú og félagar þínir í Medúsu flytjið hann inn
aftur á níunda áratugnum. Og svo er hið fram-
andlega og útlenska líka áberandi þema í bók-
unum þínum.
„Já, Með titrandi tár fjallar um útlending
sem kemur inn í íslenskt samfélag og Augu þín
sáu mig gerist í smábæ í þýskalandi. Og Stál-
nótt hefst á því að það er komið með fjögur
demónsk örlagaegg á land úr undirdjúpunum.
Engill, pípuhattur og jarðarber gerist í litlu
þorpi við Miðjarðarhafið. Og í Skugga-Baldri
takast á hið heimska og hið siglda.
Þetta er greinilega umfjöllunarefni sem hef-
ur sótt á mig og auðvitað má segja að þetta sé
saga þessarar þjóðar, við erum eyþjóð og get-
um ekki lifað án þess að vera í stanslausu sam-
tali við hin miklu útlönd.“
En hugsanlega þykir fólki Skugga-Baldur
auðveldari aflestrar vegna þess að þar vinnur
þú með einfaldar andstæður að hætti þjóðsög-
unnar, gott og vont, sakleysi og spillingu, nátt-
úru og ónáttúru?
„Já, ég hugsa það. Ég leyfi mér að hafa veru-
leika sögunnar ekkert flókinn á yfirborðinu. Og
þannig stíg ég skref til lesandans, en ekki endi-
lega frá sjálfum mér. Mér þótti viðfangsefnið
vera þess eðlis að það mætti ekki færa það í of
flókinn búning. Ég valdi líka að staðsetja sög-
una í fortíð vegna þess að sögulega skáldsagan
gefur manni aukið svigrúm til þess að fjalla um
mál sem eru mjög sár í samtímanum.“
Skilaboð sögunnar til samtímans eru í raun
mjög skýr og endurspeglast að nokkru leyti í
fyrrnefndum andstæðum.
„Við lifum á tímum taumlausrar efnishyggju
sem til dæmis birtist í dekri við líkamann. En
vonandi er dýrkunin á hinum fullkomna líkama
að ná hápunkti þannig að við getum farið að
vera alla vega í laginu. Þessi líkamsdýrkun hef-
ur smitað hugmyndir okkar um það hvernig við
eigum að nota nýjar uppgötvanir í læknisfræði
sem ég held að sé mjög hættulegt.
Við stefnum hraðbyri til hins fullkomna
manns og þegar svo er komið heyri ég viðvör-
unarbjöllur klingja. Mjög stórum siðferðisleg-
um spurningum er ósvarað í samtímanum,
sennilega vegna þess að það er svo þægilegt að
horfa fram hjá þeim. Það eru svo miklu betri
fréttir að komin sé pilla gegn feimni en að hægt
sé að skanna öll fóstur í móðurkviði og vinsa
hina „ófullkomnu“ einstaklinga úr. Við tölum
þess vegna um fyrri fréttina en þegjum um
hina síðari.
Við þurfum að geta umfaðmað hið ófull-
komna og veika þegar það kemur til okkar
vegna þess að líf fatlaðra er einfaldlega jafn
dásamlega misheppnað og líf okkar sjálfra. Þú
nefndir að stúlkan í sögunni sé ekki jörðuð í
vígðri mold en hún er jarðsett í fallegum gróð-
urreit sem hún hafði búið sér til sjálf utan hins
heimska og ljóta samfélags sem hún var hluti
af.“
Þú talaðir um tæki skáldskapar sem þú hef-
ur verið að koma þér upp í gegnum tíðina. Hver
er skáldskaparfræði þín þegar upp er staðið?
„Ég held að skáldskaparfræði mín lýsi sér í
bjargfastri trú á að manninum verði ekki öðru-
vísi lýst en sem brennipunkti þar sem eitthvert
allsherjar stefnumót á sér stað, hið líkamlega
stefnumót við þann arkitektúr sem er umhverf-
is okkur og náttúruna, eða stefnumót okkar við
aðrar manneskjur, hugmyndir. Þetta er ein af
grundvallarhugmyndum súrrealismans sem ég
hef haldið áfram að vinna með. Bókin eða sagan
er tæki eða staður þar sem ég bý til stefnumót
við mig og mínar hugmyndir, minn veruleika.
Og þar af leiðandi hef ég til dæmis ofurtrú á
samvinnu höfundar og lesanda. Þess vegna hef
ég alltaf gert ráð fyrir því að lesandinn hafi yfir
öllum tækjum að ráða sem þarf til þess að
koma til þessa stefnumóts. Og það er af virð-
ingu við lesandann sem ég hef leyft mér að
beita öllum tækjum bókmenntanna í mínum
texta. Um leið eru mínar bækur á stefnumóti
við allar aðrar bókmenntir. Í bókum mínum er
að finna strauma úr gömlum bókum og nýjum.
Ég aðhyllist því skáldskaparfræði stefnumóts-
ins.“
Súrrealisminn gerði á sínum tíma út á und-
irvitundina. Er hún ekki lengur á dagskrá?
„Ég veit það ekki. Ég veit ekki hvort und-
irvitundin er lengur til. Nú er uppi kenning um
að við höfum tvær vitundir sem séu í stöðugu
samspili, önnur er eitthvað sem mætti kalla
undirvitund og hina mætti kalla vitund. Í vöku
eiga þær í stanslausu samtali en í svefni hvílir
vitundin sig. Undirvitundin er sem sé alltaf
vakandi. Það er spennandi. En ég held að til-
raunir súrrealista með undirvitundina hafi allt-
af fjallað um stefnumótin sem ég talaði um áð-
an.“
Fjallar súrrealisminn kannski ekki eins mik-
ið um undirvitundina og um afstöðu til sam-
félags og veruleika?
„Súrrealisminn er, að mínu mati, fyrst og
fremst samfélagsleg afstaða. Hann er rann-
SKÁLDSKAPARFRÆÐI
STEFNUMÓTSINS
„Bókin fjallar kannski um það að svona lítið samfélag
á tvo möguleika þegar hið veika knýr dyra, að taka
því vel eða illa,“ segir Sjón um nýjustu skáldsögu sína
Skugga-Baldur. ÞRÖSTUR HELGASON ræðir við
Sjón um bókina sem kölluð er þjóðsaga á titilblaði en
grundvallast ef til vill fyrst og fremst á samfélags-
afstöðu og skáldskaparfræði súrrealismans sem hefur
verið skáldinu hugleikinn í gegnum tíðina.
LAUGARDAGINN 17. apríl árið 1868
strandaði afar mikið farmskip við Öngla-
brjótsnef á Reykjanesi, biksvart og þrí-
mastrað, með þremur þilförum. Hafði
þriðja mastrið verið höggvið í sundur, og
skipsmenn þannig bjargað sér, en skipið
var eftir því mannlaust; að menn héldu. En
allt var svo stórkostlegt í jötunfleyi þessu,
að furðu gegndi, og ekki trúðu nema þeir
sem sjálfir sáu:
Káetan á efsta þilfari var svo stór að
heilt þorp rúmaðist um borð. Mátti sjá að
húsið hafði í upphafi verið mjög skrautlegt,
en öll gylling og litur voru af því núin, og
allt innanstokks orðið hið sóðalegasta. Áð-
ur fyrr hafði því verið deilt upp í smærri
vistarverur en nú voru veggirnir á burt, og
viðurstyggileg flet lágu tvist og bast; allt
var sem í dauðra manna herbúðum, ef ekki
hefði verið hlandstækjan. Segl voru engin,
en þau slitur sem fundust, og kaðlar, var
allt fúið.
Bugspjótið var af og stafnlíkneskjan sví-
virt; hafði verið drottningarmynd; en andlit
hennar og brjóst voru sundurpjökkuð með
beittum hnífsoddi: Ljóst var að fyrir löngu
hafði skipið verið stolt síns skipstjóra, en
seinna lent í höndum illra sjódólga.
Erfitt var að geta sér til um hve lengi
skipið hafði verið í sjó eða hvenær því hafði
hlekkst á. Engar voru þar skipsbækurnar
og nafn þess var að mestu máð af stafni og
skut; en á einum stað sýndist letrað „... Der
Deck..“ og öðrum „V.. ..r.ec...“ – giskuðu
menn á að það væri hollenskt að uppruna.
Þegar þetta tröllaskip barst að landi var
brimasamt og illt við að eiga, og óhugsandi
að reyna uppskipun eða björgun. En loks
þegar færi gafst, flykktust Suðurnesja-
menn um borð, og tóku til óspilltra mál-
anna. Þeir brutu upp efsta þilfarið og upp-
götvuðu, við almennan fögnuð, að skipið
var fermt eintómu lýsi. Það var allt í jafn-
stórum tunnum sem voru svo vel skorð-
aðar, frágengnar í röðum, að sækja þurfti
járnkarla í sjö hreppa til að losa um þær.
Það tókst vel.
Eftir þriggja vikna vinnu voru mennirnir
búnir að skipa farminum af efsta þilfarinu í
land; það voru níu hundruð tunnur af lýsi.
Tilraunir með lýsið sönnuðu að það var
hinn besti ljósmatur, en ekki minnti það á
neitt sem fólk kannaðist við, hvorki að ilm-
an né bragði; það var kannski að brunanum
fylgdi dauf þefjan af sviðnandi mannshári.
Og þótt illar tungur í öðrum landshlutum
segðu að lýsið væri klárlega „mannsmör“,
þá urðu þær að eiga þann róg við sjálfar
sig og öfund sína – ekkert dró úr gleði
fólks á suðvesturhorni landsins yfir gjöf-
inni sem Drottinn allsherjar færði því
svona óvænt upp í fjöru án stórrar fyr-
irhafnar, manntjóns eða kostnaðar.
Menn brutu nú upp miðþilfarið og það
innihélt ekki færri lýsistunnur en það efra;
og sá ekki högg á vatni, þótt uppskipuninni
væri áfram haldið af karlmannlegu kappi.
En þá gerðist það að vart varð lífs á skip-
inu. Eitthvað bærði á sér í myrkur-
krikanum við skutinn, bakborðsmegin, en
þangað varð komist eftir gangvegi sem lá
milli skipssíðunnar og þrefaldra tunnuhlað-
anna. Þaðan bárust andvörp og stunur – og
járnskeljaglamur.
Það voru furðuleg hljóð og setti mikinn
óhug að mönnum. Þrír fullsterkir menn
buðust til að fara inn í skuggann að gá
hverju sætti. En í því að þeir ætluðu að
stökkva gegn hinni óboðnu vá, þá staulaðist
ámátleg vera fram undan tunnustaflanum,
og litlu munaði að mennirnir styngju hana
og kremdu til bana með járnkörlunum, svo
brá þeim við þessa sjón:
Þetta var stúlka á unglingsaldri. Dökkt
hárið féll eins og villigróður af höfði henn-
ar, hörundið var þrútið og sárt af skít; utan
á sig hafði hún ekki nema þefilla poka-
druslu. Fótjárn var um vinstri ökklann og
þannig var hún bundin með hlekkjafesti við
máttarstólpa hins mikla skips, en af öm-
urlegu bælinu mátti ráða hver not áhöfnin
hafði haft af henni. Þá var þar böggull sem
hún hélt í dauðahaldi, og varð ekki af
henni tekinn.
ÚR SKUGGA-BALDRI