Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.2003, Side 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. NÓVEMBER 2003
V
ið erum alltaf á elleftu stundu
þegar menningararfurinn er
annars vegar. Sú tilhugsun
að dómsdagur sé í nánd og
því verði að bjarga menning-
unni frá glötun er innbyggð í
hugmyndina um menningar-
arf. Þetta segir Barbro
Klein, þjóðfræðingur og einn þriggja forseta
sænsku félagsvísindaakademíunnar. Klein er
fyrrverandi prófessor við háskólann í Stokk-
hólmi, Kaliforníuháskóla í Berkeley og Penn-
sylvaníuháskóla, ásamt Hunter College og
New School for Social Research í New York.
Hún er væntanleg hingað til lands í janúar þar
sem hún mun halda málstofu og opinn fyrir-
lestur á ráðstefnu ReykjavíkurAkademíunnar
um menningarstefnu, menningararf og menn-
ingarfræði.
Klein segir að stutt sé síðan algengt varð að
tengja fortíð við nútíð með menningararfshug-
takinu og þó að hugtakið sé meira en hundrað
ára gamalt sé almenn notkun þess ný af nál-
inni. En hvers vegna telur hún svo mikið rætt
um menningararf nú á dögum?
„Við lifum á tímum mikilla fólksflutninga og
hnattvæðingar, þegar gríðarlegur fjöldi fólks
er landlaus, útlagar á hverju strái. Að sama
skapi finna margir til missis, til saknaðar og
sorgar vegna þess að þeir hafa misst samband
við fortíð sína. Kollegi minn heldur því raunar
fram að menningararfur sé ávallt samofinn
sorginni,“ segir Klein.
„Þannig er hugmyndin um menningararf
sumpart sárabót vegna missis, en auðvitað
kemur fleira til. Óttinn við eyðileggingu nátt-
úrunnar kemur við sögu, sem og óttinn við að
helstu minnismerki mannkynsins séu að hruni
komin og meistaraverk listasögunnar liggi
undir skemmdum. Feneyjar eru að sökkva!
Heimurinn er að sökkva! Þessi tilfinning er
áberandi. Það er sterkt yfirbragð heimsend-
apælinga yfir umræðum um verndun menning-
ararfsins sem gerir að verkum að varðveisla
fortíðarminja og gamalla hugmynda verður
siðferðisleg krafa, jafnvel skylda. Og það er
gott í pólitík. Þannig kemur það til að allt í einu
er menningararfur á vörum annars hvers
stjórnmálamanns: Verndun menningararfsins
er svo augljóslega gott mál.“
Klein er fljót að bæta því við að það sé ekki
bara gagn að menningararfi í pólitík, heldur
líka í viðskiptum. „Menningararfur er núorðið
órofa þáttur í framleiðslu ferðaiðnaðarins á
upplifunum fyrir ferðamenn. Skilgreiningar á
menningararfi hafa til dæmis rík áhrif á það
sem er framan á póstkortunum sem við kaup-
um og sendum. Hugmyndin um menningararf
er þannig gagnleg af ýmsum ástæðum, póli-
tískum og viðskiptalegum. Sárabótarkenning-
in segir því aðeins hálfa söguna um hvers
vegna menningararfur er jafn umtalaður og
raun ber vitni nú á dögum. Umtalið endur-
speglar líka veruleika markaðssamfélagsins.
Ég hef átt sæti í rannsóknarráði konunglega
fornminjaráðsins í Svíþjóð um nokkurra ára
skeið og styrkumsóknirnar snúast sífellt meira
um hvernig rannsóknirnar gagnist sveitar-
félögum efnahagslega og laði að fleiri ferða-
menn.“
Samræður um fjölmenningu
Söfn eru þær stofnanir samfélagsins sem
með söfnunarstefnu sinni og rannsóknum skil-
greina öðrum fremur hvað telst til menningar-
arfs og með sýningum túlka þau fortíðina í
samræðum við samtímann. Barbro Klein stýr-
ir um þessar mundir norrænu rannsóknar-
verkefni um pólitík menningararfsins í fjöl-
menningarsamfélögum. Það kemur þess vegna
ekki á óvart að hún hefur ákveðnar skoðanir á
hlutverki safna í þessu samhengi:
„Evrópsk söfn eru í stórkostlegri aðstöðu til
að virkilega varpa ljósi á það sem er að gerast,
sögulega og menningarlega, með þessum
miklu fólksflutningum okkar tíma. Við lifum á
gríðarlega sögulegum tímum sem ættu að
vekja athygli safnmanna. En söfnin fara á mis
við þetta, flest hver. Í þessu tilliti eru norður-
amerísk söfn langt á undan þeim evrópsku að
því leyti að þar hafa menn tekist á við fólks-
flutninga samtímans og þaðan mætti fá lán-
aðar margar góðar hugmyndir í þessum efn-
um.
Hér skiptir mestu að opna fyrir samræður
og hefja rannsóknir í samvinnu við þá sem í
hlut eiga. Það má hugsa sér mörg ótrúlega
spennandi verkefni og til að mynda hér í Sví-
þjóð eru margir snjallir fræðimenn af erlendu
bergi brotnir, svo það er ekki eins og maður
viti ekki hvar á að byrja. Sjálf hef ég verið í
samvinnu með írönskum fræðimönnum í Sví-
þjóð, svo þetta er auðvitað vel hægt. Að mínu
viti eru þessar samræður grundvallaratriði og
að þessu leyti hefur náðst mikill árangur í
Bandaríkjunum og reyndar sumpart í Bret-
landi líka.“
Hvað hefur þá menningarlegur margbreyti-
leiki í för með sér fyrir menningarstefnu að
þínu mati?
Í fyrsta lagi má stefnan ekki vera skamm-
sýn. Ég held það væru mikil mistök að hugsa
sem svo: „Jeminn eini, við erum með alla þessa
nýbúa hérna, við verðum að gera eitthvað!“
eða: „Við erum að setja upp sýningu, við getum
ekki sleppt nýbúunum!“ Það væri feilspor.
Stefnumörkun til lengri tíma byrjar vitaskuld
með samræðum. Hin ýmsu innflytjendasam-
tök á Norðurlöndum hafa sett á stofn sín eigin
söfn, sem eru reyndar oft bara vísir að safni
enn sem komið er. Sumar þessara stofnana eru
afar umdeildar, þar á meðal nokkur söfn sem
að standa herskáir hópar sem tengjast fyrrum
Júgóslavíu. En hvað sem því líður, þá eru í öllu
falli til staðar þessi söfn sem fólk hefur sjálft
komið á laggirnar og þau geta orðið ákveðinn
kjarni þekkingar og jafnvel stofnað til sam-
ræðna við stærri hópa safngesta en bara þá
sem eru af erlendu bergi brotnir.
Í Bandaríkjunum rekur hvert og eitt þjóð-
arbrot sín eigin minjasöfn, skjalasöfn eða sýn-
ingar um sögu sína, listir og samtíma. Í sumum
tilfellum eru þetta afar glæsilegar stofnanir, til
dæmis er úkraínska safnið á austanverðu sjö-
unda stræti í New York alveg stórkostlegt. En
þessi söfn byrja öll að frumkvæði hópanna sem
í hlut eiga og byggja á þeirra eigin fjárfram-
lögum. Ég held að það mætti ýta miklu meira
undir svona lagað í Evrópu, en þar er auðvitað
ótti við allt sem hægt er að túlka sem aðgrein-
ingarstefnu. Sænska ríkisstjórnin hefur þó
stutt talsvert við nýja miðstöð Róma-fólksins
(sígauna) í Malmö, sem nú er í farvatninu. Og
auðvitað hafa Samar lengi komið við sögu í
menningarstefnunni, enn meira í Noregi en í
Svíþjóð. Í því sambandi má nefna samíska
safnið í Alta í Lapplandi.
En að mínu mati er verra en ekki neitt að
hafa skammsýna menningarstefnu sem á að
binda enda á einangrun og binda enda á að-
skilnað og koma í veg fyrir að börnin leiðist út í
glæpi og gera hitt og þetta að verkum. Það eru
mistök. Þegar menn halda af stað með siðferð-
iskyndilinn hátt á lofti og ætla sér að bjarga
heiminum með menningarstefnu, þá mættu
þeir doka við, draga andann djúpt og endur-
skoða málið.“
Menningararfur skilgreinir „okkur“
Hvað felst í því að segja að eitthvað tiltekið
sé menningararfur? Ég sá t.d. fyrirsögn í
blaðinu í gær þar sem stóð að gamall útsaumur
væri mikilvægur menningararfur – hvað er
verið að fullyrða í slíkri fyrirsögn?
„Það veltur auðvitað á því hver er að fullyrða
þetta. Að einhverju leyti er verið að segja að
þetta tiltekna sem lýst er sem menningararfi
sé mjög gott, að það sé eftirtektarvert og stór-
kostlegt. Um leið er fullyrt að það sé þess vert
að varðveita og að því megi ekki gleyma. Mik-
ilvægi þess að muna er samofið menningar-
arfshugtakinu: Við megum ekki gleyma þessu!
Hvað varðar útsaum og handverk yfirleitt, þá
erum við líka að tala um að muna líkamshreyf-
ingar, handavinnutækni sem ætla má að verði
gleymskunni að bráð á tímum vélvæðingar.
Allt tilheyrir þetta þessum hugsunarhætti sem
má kenna við elleftu stundina og er svo alger-
lega samofin hugmyndinni um menningararf.
Við verðum að varðveita þetta áður en það
lendir í glatkistunni! Þetta er góður merkimiði,
að segja að eitthvað sé menningararfur, það er
jákvætt og segir um leið að það sem í hlut á sé
gott fyrir okkar tíma.
Hvað varðar útsauminn sérstaklega, þá er
ákveðin hreyfing sem vill varðveita hann sem
hluta af arfleifð kvenna. Sumir femínistar
halda því fram að femínismi samtímans hafi
gleymt ótal kvennaverkum og beini sjónum að-
eins að ákveðinni tegund kvenna. Áherslan á
útsaum sem mikilvægan menningararf kvenna
er ákveðið mótvægi gegn einsleitari kven-
ímynd. Útsaumur er samkvæmt þessu mjög
merkilegur arfur úr sögu kvenna sem alls ekki
má gleymast, en auk þess hefur það heilbrigð
og afslappandi áhrif á okkar tímum að sauma
út. Það flækir að vísu þessa mynd að hér áður
fyrr var útsaumur einkum á færi sérhæfðra
karla í efri stéttum, þar á meðal í konungshirð-
inni.“
Hvaðan kemur hugmyndin um menningar-
arf?
„Það var fyrst á 19. öldinni sem menn fóru
að hugsa um minjar sem arfleifð og þá í sam-
hengi við tilurð þjóðríkjanna og þjóðernis-
vakningu þess tíma. Þessi hugsun tilheyrir nú-
tímanum á sama hátt og alþýðumenntun,
tölfræði, útbreiðsla nýrra hreinlætissiða,
stofnun þjóðminjasafna o.s.frv. Hugmyndin
um menningararf er þannig þáttur í þessari al-
geru umsköpun lífsháttanna sem við kennum
við nútímann,“ segir Klein og bætir því við að
menningararfur eigi stóran þátt í því hvernig
þjóðir skilgreina sig.
Gefur hugtakið menningararfur þá til kynna
að menning sé takmörkuð gæði sem sumir erfi
og aðrir eigi þar af leiðandi ekki tilkall til?
„Svo sannarlega. Menningararfur skilgrein-
ir eitthvað sem við köllum „okkur“, erfingjana.
Í arfinum felast okkar helstu tákn sem verður
að vernda hvað sem það kostar og skila til
komandi kynslóða. Tilvísunin til arfleifðar er
tilraun til að skapa sögulega samfellu og til
þess að viðhalda „okkur“ sem hópi.“
„HEIMURINN ER AÐ SÖKKVA“
„Það er sterkt yfirbragð heimsendapælinga yfir um-
ræðum um verndun menningararfsins sem gerir að
verkum að varðveisla fortíðarminja og gamalla hug-
mynda verður siðferðisleg krafa, jafnvel skylda,“ seg-
ir sænski þjóðfræðingurinn Barbro Klein sem er vænt-
anleg hingað til lands í janúar þar sem hún mun
halda málstofu og opinn fyrirlestur á ráðstefnu
ReykjavíkurAkademíunnar um menningarstefnu,
menningararf og menningarfræði.
„Við lifum á tímum mikilla fólksflutninga og
hnattvæðingar, þegar gríðarlegur fjöldi fólks
er landlaus, útlagar á hverju strái,“ segir
Barbro Klein.
E F T I R VA L D I M A R T R . H A F S T E I N
Höfundur er þjóðfræðingur.
Ást berst yfir hálfan hnöttinn, til þín
ást sem næstum sprengir hjartað
og við bíðum en fáum ekkert að gert.
Lítið barn bíður
veit ekki hver framtíðin verður
finnur einungis ást
frá fjarlægum heimi.
Tíminn silast áfram
hjörtun slá af ást til þín.
Lítið barn kemur heim
tár blika á hvörmum.
Gleðitár.
Áfram berst ást yfir hálfan hnöttinn
til kvenna sem fóstruðu þig
og lands sem fæddi þig.
Við horfum í fallegu brúnu augun
og finnum til ástar sem nær út yfir allt.
Ást sem getur sigrað allan heiminn.
Við elskum þig litla barnið okkar.
Elskum börnin okkar sem gefið hafa lífinu gildi
og innihald,
elskum löndin og þjóðirnar sem þið komuð frá.
Hjörtun eru full af ást.
Megi ást okkar áfram berast
vernda litlu foreldralausu börnin.
Megi ást heimsins vernda og næra
öll börn.
BIRGITTA H. HALLDÓRSDÓTTIR
Höfundur er rithöfundur.
ÁST TIL BARNS