Lesbók Morgunblaðsins - 27.12.2003, Síða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. DESEMBER 2003 7
V
erður bókaársins 2003 minnst
sem árs uppgjörsins? Er
þetta árið sem íslenskir rit-
höfundar gerðu upp við
sjálfa sig, náungann, samtíð-
ina og söguna? Ýmislegt
styður þá tilgátu. Lítum á
nokkur dæmi: Linda Vil-
hjálmsdóttir gerir upp við sjálfa sig og sína
lífslygi í skáldsögunni Lygasögu. Hlín Agnars-
dóttir gerir upp áhrif alkóhólisma á aðstand-
anda í bókinni Að láta lífið rætast og byggir
þar á persónulegri reynslu. Þráinn Bertelsson
og Bjarni Bjarnason gera upp æsku sína í
skáldævisögunum, Eins konar ég og Andliti og
er í báðum verkum tekið á ýmsum viðkvæmum
vanda á athyglisverðan máta. Guðmundur
Andri Thorsson gerir upp við síðustu sósíal-
istana og brostnar vonir þeirra í skáldsögunni
Náðarkrafti. Einar Kárason gerir upp við
ákveðna manngerð sem „allir þekkja“ í skáld-
sögunni Stormi og vera kann að í því uppgjöri
sé einnig fólgið annað og persónulegra upp-
gjör. Sigurjón Magnússon gerir upp við með-
ferð íslenskra menningarvita á Kristmanni
Guðmundssyni í skáldsögunni Borgir og eyði-
merkur. Ólafur Gunnarsson gerir upp við með-
ferð íslenskra valdhafa á Jóni biskupi Arasyni
og sonum hans í skáldsögunni Öxin og jörðin.
Og Vigdís Grímsdóttir gerir upp við söguper-
sónurnar úr tveimur síðustu skáldsögum sín-
um – eða kannski mætti allt eins segja að per-
sónurnar geri upp við höfundinn í Þegar
stjarna hrapar. Þá eru vitaskuld ótalin öll þau
uppgjör sem finna má í ævisögum, sjálfsævi-
sögum og viðtalsbókum ársins; uppgjör við
einelti, alkóhólisma og vímuefnaneyslu, and-
legt og líkamlegt ofbeldi; uppgjör við samherja
og andstæðinga í pólitík, við nóbelskáld, við
hjónabandið og „konurnar í lífi sínu ...“. 2003
virðist vera ár hinna miklu skuldaskila í ís-
lenskum samtímabókmenntum.
Einhverra hluta vegna hefur orðið „upp-
gjör“ á sér heldur neikvæðan blæ í bók-
menntaumræðunni. Sama gildir um önnur orð
tengd uppgjörinu, orðið „játningar“ hefur til
að mynda verið notað í niðrandi merkingu um
nokkrar þeirra bóka sem nefndar eru hér að
ofan. Auðvelt er að veitast að slíkum textum
með háðið að vopni og margar standast ekki þá
freistingu, eins og vel kom fram núna fyrir jól-
in. Flestir hafa eflaust hlegið að gríni Spaug-
stofumanna um rithöfundinn sem vissi ekki
lengur hvað hann hét eftir áralangt sukk og
svínarí. Hins vegar var erfiðara að brosa að
háðslegri úttekt bókmenntadoktors á bókum
um „kúgaðar konur“ sem birtist á vefritinu
Múrnum í nóvember þar sem settar eru undir
einn hatt sögur erlendra kvenna af ofbeldi,
kúgun og frelsisskerðingu og lífsreynslusögur
innlendra kvenna og fyrrnefndu bækurnar
túlkaðar sem skilaboð til vestrænna kvenna í
dag um að sætta sig við hlutskipti sitt þar sem
konurnar í „múslímsku löndunum“ hafi það
verra. Eftir að hafa fjallað um „volæðisbækur“
kvenna í fátækum löndum segir Ármann Jak-
obsson:
„Að öðru leyti er fátt um tíðindi á jólabóka-
markaðnum í ár. Sögur af vímuefnaneyslu,
hjónabandsörðugleikum og ýmsu öðru beisku
hlutskipti ríka og fræga fólksins eru orðinn
fastur liður, munurinn er kannski fyrst og
fremst að fólkið sem fjallar um er rétt orðið
þrítugt [svo], en meiraaðsegja það er sosem
ekkert nýtt. Ömmur hafa nú rétt á að segja
ævisögu sína, hvort sem þær eru sjötugar eða
35 ára.“ (murinn.is > úr glerhúsinu,
18.11.2003)
En uppgjörsbækur geta verið af ýmsu tagi
og játningar eru bókmenntagrein sem á sér
aldalanga hefð og mörg meistaraverk tilheyra
þessari tegund bókmennta. Játningar Ágúst-
ínusar og Játningar Rousseaus ólu af sér
sjálfsævisöguna sem er kannski eitt allra vin-
sælasta bókmenntaform tuttugustu aldarinn-
ar. Og það er kannski einmitt innan sjálfsævi-
söguformsins sem markverðustu fréttirnar
koma úr nýafstöðnu bókaflóði. Það afbrigði
sjálfsævisögunnar sem nefnt hefur verið skál-
dævisaga virðist blómstra um þessar mundir.
Það er líkast því að þetta nýyrði Guðbergs
Bergssonar hafi leyst úr læðingi þessa bók-
menntagrein (sem rekja má aftur til Þórbergs
Þórðarsonar) þar sem frásögn af eigin ævi er
færð í listrænan búning skáldsögunnar og lög-
mál skáldskaparins látin ríkja yfir öðrum lög-
málum textanum (svo sem kröfum um veru-
leikaendursköpun og
„sannleika“). Á nýliðnu
hausti komu út a.m.k.
fjórar sögur sem allar
má fella undir skáld-
ævisöguhugtakið og í
öllum tilvikum er um
gæðaskáldverk að
ræða. Hér á ég við
bækur þeirra Bjarna
Bjarnasonar (Andlit),
Jóns Kalmans Stefáns-
sonar (Snarkið í stjörn-
unum), Lindu Vil-
hjálmsdóttur
(Lygasaga) og Þráins
Bertelssonar (Eins
konar ég). Jón Kalman
Stefánsson hóf að rækta þetta form með bók
sinni Ýmislegt um risafurur og tímann (kom út
2001), en hún var nýverið tilnefnd til Bók-
menntaverðlauna Norðurlandaráðs og á það
vonandi eftir að vekja athygli lesenda á þeirri
bókmenntaperlu og opna augu manna fyrir
möguleikum þessa forms, sem reyndar koma
vel fram á skemmtilega ólíkan hátt í þeim fjór-
um verkum sem nefnd eru hér að ofan.
En Íslendingar hafa ekki bara áhuga á ævi-
sögum, sjálfsævisögum og skáldævisögum.
Þeir hafa líka áhuga á Íslandssögu og „Sagan“
(með stóru S-i) hefur alltaf verið gjöful upp-
spretta fyrir íslenska rithöfunda. Hin „sögu-
lega skáldsaga“ hefur lengi átt góðu gengi að
fagna á Íslandi, en henni hefur einnig vaxið
nokkur fiskur um hrygg á allra síðustu árum.
Örlagaríkir atburðir í sögu þjóðarinnar, eins
og Vesturferðirnar á nítjándu öld og Tyrkja-
ránið á þeirri sautjándu hafa getið af sér skáld-
skap af hæsta gæðaflokki eins og bækur þeirra
Böðvars Guðmundssonar og Steinunnar Jó-
hannesdóttur eru dæmi um. Það er merkileg
tilviljun að tvær miklar bækur um Tyrkjaránið
skuli líta dagsins ljós með árs milli – Reisubók
Guðríðar eftir Steinunni Jóhannesdóttur í
fyrra og Hrapandi jörð eftir Úlfar Þormóðsson
nú í haust – og eftir að hafa notið þeirrar fyrr-
nefndu er ekki annað hægt en hlakka til lest-
ursins á þeirri síðarnefndu, þannig styðja bæk-
ur einnig hver við aðra, ánægðir lesendur vilja
meira ... og hefð verður til. Ekki veit ég hvort
skáldsaga Ólafs Gunnarssonar Öxin og jörðin
opnar nýja æð fyrir íslensk skáld, sem hingað
til hafa lítið leitað í kaþólska arfleifð þjóðarinn-
ar eftir skáldlegum innblæstri. En saga Ólafs
mun vafalaust heilla marga, enda tekst honum
að umbreyta þurrpumpulegu efni úr skólabók-
um íslenskra barna í heillandi skáldskap í
magnaðri frásögn sinni af Jóni biskupi Arasyni
og sonum hans.
Þegar litið er yfir bækur síðasta árs í svip-
hendingu er varla hægt annað en álykta sem
svo: Misjafn er sauður í mörgu fé og ástæðu-
laust að reka allt í sömu kví. Meðan íslensk
skáld og rithöfundar nenna að gera upp við
sjálfa sig, þjóðina, söguna og samtímann geta
lesendur vel við unað.
Bókmenntir Soffía Auður Birgisdóttir
Skuldaskil í samtíma-
bókmenntum?
Þegar litið er yfir bækur síðasta árs í sviphend-
ingu er varla hægt annað en álykta sem svo:
Misjafn er sauður í mörgu fé og ástæðulaust að
reka allt í sömu kví. Meðan íslensk skáld og
rithöfundar nenna að gera upp við sjálfa sig,
þjóðina, söguna og samtímann geta lesendur
vel við unað.
Morgunblaðið/Þorkell
„En Íslendingar hafa ekki bara áhuga á ævisögum, sjálfsævisögum og
skáldævisögum. Þeir hafa líka áhuga á Íslandssögu og „Sagan“ (með
stóru S-i) hefur alltaf verið gjöful uppspretta fyrir íslenska rithöfunda.“
því vatt fram frá þorra fram til jóla. Í árs-
byrjun blés reyndar óvenjulega byrlega fyrir
kvikmyndaáhugafólk, því þá voru að skila sér
inn á íslenskan markað þær bandarísku kvik-
myndir sem framleiðendur höfðu sett í frum-
sýningar tímanlega fyrir Óskarstilnefningar
snemma árs. Hér má nefna kvikmyndir á borð
við Gríptu mig ef þú getur eða Catch Me if You
Can, Gangs of New York (Gengi New York-
borgar), Óskarssmellinn Chicago, The Hours
(Stundirnar), The Pianist (Píanóleikarinn),
Adaptation (Aðlögun) auk áhugaverðra kvik-
mynda á borð við Punch-Drunk Love (Ölvuð
ást), Confessions of a Dangerous Mind (Játn-
ingar hættulegs hugar) og The 25th Hour
(Lokastundin). Úr nógu var að velja fyrir kvik-
myndaáhugafólk, og ekki er hægt að kvarta yf-
ir þeim fjórum kvikmyndahátíðum sem haldn-
ar voru í Reykjavík áður en sumarið hófst. Lítil
frönsk kvikmyndahátíð Alliance Francaise,
Film Undurs og Góðra stunda var haldin í jan-
úar og í mars var efnt til norrænna bíódaga,
sem Háskólabíó og Íslenska kvikmyndasam-
steypan stóðu m.a. að í samvinnu við norrænu
sendiráðin og norræna sendikennara í HÍ.
Sýnd var ein kvikmynd frá hverju „hinna“
Norðurlandanna, þar á meðal færeysk kvik-
mynd, auk þess sem efnt var til fyrirlestra-
halds um norræna kvikmyndagerð í tengslum
við dagskrána. Auk þess að gefa Íslendingum
tækifæri á að sjá nýjustu kvikmynd helsta leik-
stjóra Finna, Aki Kaurismäki, Maður án for-
tíðar, færði hátíðin hingað til lands eina merk-
ustu kvikmynd sem sýnd var á árinu, Lilja
4-ever, eða Lilja að eilífu, eftir sænska leik-
stjórann Lukas Moodyson. Kvikmynd Moody-
sons vakti gríðarmikla umræðu í Svíþjóð og
víðar fyrir að taka á mansali á beinskeyttan og
vægðarlausan hátt, m.a. með því að benda á
ábyrgð vestrænna velmegunarsamfélaga í því
að þessi glæpastarfsemi viðgangist.
Fyrrnefnd kvikmyndahátíð 101 í Regnbog-
anum í apríl færði hingað margt áhugavert,
m.a. hina umdeildu og óvænt vinsælu heilmild-
armynd Michaels Moores, Bowling for Col-
umbine og dogma-mynd dönsku leikstýrunnar
Susanne Bier, Ég elska þig að eilífu. Í lok apríl
var heimildar- og stuttmyndahátíðin Reykja-
vík Shorts & Docs haldin í annað sinn og allt
útlit fyrir að þessi gróskumikla hátíð geti orðið
árviss viðburður. Hátíðin, sem Félag kvik-
myndagerðarmanna stendur fyrir, hefur ótví-
rætt gildi fyrir íslenska kvikmyndagerð og
-menningu, hún hefur afmarkað hlutverk, býð-
ur upp á mikla breidd í kvikmyndaúrvali og
byggist á samstarfi við ýmis fyrirtæki og stofn-
anir, þar á meðal Reykjavíkurborg, Norræna
sjónvarps- og kvikmyndasjóðinn og Evrópu-
sambandið. Hin nýstofnaða Kvikmyndamið-
stöð Íslands lét sitt ekki eftir liggja með aðild
sinni að hátíðinni, en auk þessa kom miðstöðin
að sænskri kvikmyndahátíð sem efnt var til í
nóvember síðastliðnum í Regnboganum.
Bíósumarið var eitthvert það dauðyflisleg-
asta í manna minnum, og Hollywood-verk-
smiðjan fyrst og fremst ábyrg fyrir því að gera
kvikmyndaunnendum lífið leitt með holskeflu
lágkúrulegra stórsmella og framhaldsmynda.
Meðal fárra undantekninga voru hin vinsæla
Pirates of the Caribbean (Sjóræningjar Kar-
íbahafsins) og þriðja myndin um Tortímand-
ann illstöðvandi. Ef til vill má segja að Wach-
owski-bræður hafi slegið tóninn fyrir lágkúru
sumarsins með Matrix-vonbrigðunum miklu í
maí, vonbrigðum sem snerust upp í travestíu
með lokamynd þríleiksins í nóvember. Peter
Jackson heldur þó heiðri stórmyndarinnar á
lofti, með glæsilegum lokakafla Hringadrótt-
inssögu Tolkiens, sem stenst fyllilega þær
væntingar sem gerðar hafa verið til þessa
mikla kvikmyndaverkefnis. Ekki amalegur
endir á bíóárinu þar. Háskólabíó reif upp kvik-
myndalífið í landinu með breskri kvik-
myndahátíð í september, þar sem m.a. gaf að
líta nýjustu kvikmyndir Ken Loach og Mike
Leigh, og ekki löngu síðar skall á Kvik-
myndahátíð Eddunnar, og með þeim bárust
Cannes-verðlaunamynd Gus Van Sant, Eleph-
ant (Fíllinn), nýjasta mynd Lars von Trier,
Dogville eða Hundabær og hin kínverska
Hetja.
Þegar rýnt er í bíóflóruna á árinu má ekki
gleyma framlagi þeirra margvíslegu grasrótar
og áhugamannafélaga sem stóðu fyrir bæði
reglulegri starfsemi og einstökum uppákom-
um á árinu, má hér nefna félög eins og Lunda-
bíó sem helgar sig tilrauna- og „öðruvísi“ kvik-
myndagerð, Bíó Reykjavík sem ræktar m.a.
hinn gróskumikla stuttmyndagarð í landinu og
sýningarfélag sem kennir sig við Gagnauga og
sýnir pólitískar heimildarmyndir, sumar stór-
merkilegar, s.s. Chomsky-heimildarmyndina
Manufacturing Consent (framleiðslusamráð)
og hina baneitruðu The Trials of Henry Kiss-
inger (Henry Kissinger fyrir dóm).
Þá hóf Kvikmyndasafn Íslands reglulega
sýningarstarfsemi á árinu, sem er fagnaðar-
efni, og virðist þessi stofnun fyrst og fremst
vera að marka sér stefnu sem safnabíó, þ.e.
sýningarvettvangur sígildra og merkra verka
úr kvikmyndasögunni, bæði þeirri íslensku og
alþjóðlegu.
Að lokum ber að víkja að þeim tíðindum er
dró til í stjórnun kvikmyndamála á Íslandi er
ný Kvikmyndamiðstöð Íslands tók til starfa,
með nýrri reglugerð um úthlutun úr Kvik-
myndasjóði. Líkt og nýráðinn forstöðumaður
stofnunarinnar, Laufey Guðjónsdóttir, stað-
festi í viðtali er mikilvægt að stofnunin móti
sér á næstunni skýran starfsramma, sem hefur
að leiðarljósi faglegt mat, ráðgjöf og gagnsæi í
úthlutun styrkja til íslenskra framleiðslu- og
þróunarverkefna. Eftir óvissuástand og tafir á
fyrri hluta ársins var ráðist í afgreiðslu styrk-
jaumsókna af krafti um sumarið og eru nú
mörg verðug og spennandi kvikmyndaverkefni
í burðarliðnum.
Viðburður ársins í íslenskri kvikmyndagerð,
var tvímælalaust frumsýning hinnar ágætu
kvikmyndar Dags Kára, Nói Albínói, og sú við-
urkenning sem myndin hefur hlotið á kvik-
myndahátíðum og í umsögnum gagnrýnenda
víða um heim. Af skrifum þessa fólks að dæma
virðist íslensk kvikmyndagerð vera að marka
sér sess í alþjóðlegu samhengi, sem margir líta
reyndar á sem hluta af stærri norrænni kvik-
myndahefð. Í slíkum tengslum gætu búið
sóknarfæri fyrir íslenskan kvikmyndaiðnað,
þar sem norræn kvikmyndagerð, með leik-
stjóra á borð við Lars von Trier, Aki Kaur-
ismäki, Lukas Moodysson og Susanne Bier í
fararbroddi, hefur verið að afla sér virðingar
og aðdáunar, sem er fyllilega verðskulduð.
Bíósumarið var eitthvert það
dauðyflislegasta í manna
minnum, og Hollywood-
verksmiðjan fyrst og fremst
ábyrg fyrir því að gera kvik-
myndaunnendum lífið leitt
með holskeflu lágkúrulegra
stórsmella og framhalds-
mynda.