Lesbók Morgunblaðsins - 27.12.2003, Síða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. DESEMBER 2003 11
hraður og hugmyndaríkur, spontant og
hárnákvæmur. Hann var í stöðugri framþró-
un og varð á endanum sannkallaður bassa-
snillingur og í raun eina hljóðfæra“hetjan“ í
bandinu. Ringo spilaði að ég held alltaf á
Ludwig-trommusett. Hann var þéttari en
það sem þéttast er, hjá honum var engu
ofaukið og hvert slag hafði tilgang. Þó að
stíll hans væri hógvær var það hann sem
keyrði hljómsveitina áfram í gegnum þykkt
og þunnt sama hvað á dundi.
En Bítlarnir voru ekki síður raddband en
gítarband. Á köflum vék hljóðfæraleikurinn
nánast alveg fyrir söngnum sem gat hljómað
eins og strengjatríó; þrjár ólíkar raddir í
einum hljómi – ómblíðum, ómstríðum og/eða
allt þar á milli. Hvert lag bar þess merki að
valinn hafði verið raddblær og raddsetning
af ýtrustu nákvæmni í þeim tilgangi einum
að þjóna tónlistinni sem best. Þó að í text-
unum kenndi ýmissa grasa voru þeir á heild-
ina litið hluti af sándinu, eins og eitt hljóð-
færi í viðbót. Þeir spönnuðu allt frá því sem
virtist vera hreint rugl („Maxwell Edison,
majoring in Medicine…“) yfir í djúpar
vangaveltur („The farther one travels the
less one knows…“) en alltaf virðast orðin
hafa verið valin með hljóman þeirra að leið-
arljósi og augljóst þannig að þeirra hlutverk
var að þjóna laginu en ekki öfugt. Ekki er
hægt að segja skilið við umfjöllunina um
hljóðfæraleikinn án þess að minnast á tvo
ásláttareffekta sem voru eitt af vörumerkj-
um Bítlanna á öllum plötunum – annars veg-
ar klappið sem aðallega var notað á fyrstu
plötum þeirra og hins vegar „maracas“ –
hristurnar sem tóku að mestu við í kringum
plötuna Help! hvoru tveggju var blandað inn
í hljóðmyndina af talsverðum styrk og gaf
það henni mjög einkennandi og „bítlalegt“
yfirbragð.
Hljómurinn á bítlaplötunum var alltaf
heitur og þéttur, mjög ágengur í nálægð
sinni og ber þess merki að hvert minnsta
rými á tónbandinu hefur verið nýtt til hins
ýtrasta. Krafturinn í tónlistinni felst m.a. í
þessu, það er eins og maður finni fyrir því
hversu mikið þeim lá á hjarta en tækni þess
tíma bauð ekki upp á að allt kæmist fram –
ólíkt því sem er í dag þar sem allt er mögu-
legt í hljóðverinu. Kannski hefur þetta síað
út það sem minna máli skipti, hverja hug-
mynd hefur þurft að slípa til og þaulhugsa
og útkoman orðið þannig einungis það besta
úr smiðju þessara óvenju kraftmiklu lista-
manna.
Þegar svo allir þessir hæfileikar eru sam-
fara þrotlausri vinnu má vel vera ljóst að af-
raksturinn hlýtur að verða góður, og sú varð
raunin. Bítlarnir eru að mínu mati besta
hljómsveit sem komið hefur fram í sögu
dægurtónlistar og urðu reyndar miklu meira
en hljómsveit eins og allir vita. Í mínum hug
skipa þeir tónlistarlega séð álíka sess fyrir
popptónlistina eins og Beethoven gerir fyrir
klassíkina og að þessum orðum mæltum er
kannski í raun ekki mikið meira um þetta að
segja. En áður en ég læt þessari grein lokið
langar mig samt til að varpa fram annarri
spurningu sem mér finnst jafnáleitin og sú
sem leitast hefur verið við að svara hér og
hefur sótt á huga minn í þessu samhengi
lengi, en hún er á þessa leið: Fyrir utan allt
það sem tíundað er hér að ofan, hvar er
stóri punkturinn yfir i-ið? Hvers vegna eru
þeir svona einstakir? Fyrir mitt leyti er
svarið fólgið í enska orðinu „timing“ (ís-
lenskað „tæming“), þ.e. snilldin sem felst í
því að spila eða syngja nótur eða semja lag
þar sem hljómar eða laglínunótur koma allt-
af á „hárréttu“ en jafnframt „óvæntu“
augnabliki. Þannig geta þær stytt sér leið að
innstu afkimum sálarinnar og hitt hlustand-
ann beint í hjartastað. Frávik í tæmingu eru
varla eða ekki greinanleg en í réttum hönd-
um getur útkoman orðið hreinn galdur. Í til-
felli Bítlanna kemur þetta til dæmis fram í
hraðavali – tempóin sem þeir velja lögum
sínum láta mann ýmist ekki í friði eða þau
halda manni föngnum, eru sífellt „á mörk-
unum“, liggja á svæði sem maður býst ekki
við og á ekki að venjast. Það sama á við í
söngnum, laglínurnar eru oft mótaðar á
óvæntan og ófyrirsjáanlegan hátt og sungn-
ar þannig á móti hljóðfæraleiknum sem
sjálfur býr yfir sama galdri. Gleymum því
ekki að þegar Bítlarnir slá í gegn eiga þeir
að baki mörg ár í bransanum, eru firnavel
„samspilaðir“, og eru þá þegar farnir að
leika eins og einn hugur, algerlega áreynslu-
laust. Spilamennska þeirra býr enda yfir fá-
gætum ferskleika og gleði, kannski einmitt
vegna þess að í raun voru þeir – að McCart-
ney frátöldum – ekki virtúósískir hljóðfæra-
leikarar heldur var það hljómsveitin, heildin,
sem var virtúós í sjálfri sér. Þannig var allt-
af stutt í frumkraftinn sem er heillandi og
hið óvænta var auk þess jafnan á næsta leiti.
Að mínu mati felst snilld Bítlanna þegar öllu
er á botninn hvolft einmitt í þessu.
Höfundur er gítarleikari.
Eflaust er erfitt fyrir þá sem upplifðuekki þá stemmningu sem ríkti þegarBítlarnir voru og hétu, að skilja til fullshvaða þýðingu þeir höfðu á þeim tíma.
Heimavinnandi húsmæður kölluðu á krakka
sína til að hlusta ef lag með Bítlunum heyrðist
í útvarpinu, jafnvel þó krakkarnir væru fyrir
utan hús. Og fjölskylda í ökuferð uppi í sveit
nam staðar þar sem hlustunarskilyrði í bíla-
útvarpinu voru þolanleg til að hlusta á Bítla-
lag. Aðstæður voru allt aðrar en þær eru í dag
og atburðir sem tengdust Bítlunum voru svo
stórir og áhrifamiklir. Þannig er minnisstætt
þegar Hey Jude var í fyrsta skipti flutt í Rík-
isútvarpinu síðla sumars 1968. Að minnsta
kosti í einu frystihúsi á höfuðborgarsvæðinu
lögðu þeir sem unnu þar í móttökunni niður
vinnu til að hlusta, í allar þær tæpu sjö mín-
útur sem lagið tekur í flutningi. Áhrifin voru
einstök. Þetta var viðburður.
Bítlarnir, The Beatles, voru auðvitað frá-
bærir hljóðfæraleikarar, hver með sína sér-
stöðu, og náðu nánast ótrúlega vel saman. Þeir
voru einnig stórkostlegir lagahöfundar sem
komu hvað eftir annað á óvart og tókst að þróa
tónlist sína með undraverðum hætti á skömm-
um tíma. En þeir voru líka heillandi einstak-
lingar sem áttu auðvelt með að fá fólk til að
hrífast með þeim. Þegar allt þetta fer saman í
einni og sömu hljómsveitinni er ekkert skrítið
við það hver útkoman varð.
Þetta er þó líklega ekki nóg til að varpa ljósi
á það hvers vegna Bítlarnir voru eins góðir og
raun ber vitni. Fleiri en þeir hafa verið og eru
góðir tónlistarmenn og lagahöfundar og jafn-
vel heillandi. Það sem þó gerir gæfumuninn og
kemur til viðbótar einstökum hæfileikum
þeirra John, Paul, George og Ringo, er að að-
stæður voru sérstaklega heppilegar fyrir þá.
Það var þörf fyrir þá sprengingu eða byltingu
sem Bítlarnir voru valdir að. Aðstæðurnar
höfðu sitt að segja um hvað áhrif þeirra voru
mikil. Og af því að þeir voru svo góðir þá höfðu
þeir það sem þurfti til að nýta sér aðstæð-
urnar.
Rokkið á sjötta áratug síðustu aldar var
undirstaða Bítlanna. Þetta var tónlistin sem
þeir spiluðu út í gegn í gríð og erg á alls konar
stöðum þar sem einhverja vinnu var að fá.
Þetta var þeirra skóli þar sem þeir náðu færni
sem hljóðfæraleikarar og tókst að ná vel sam-
an sem hljómsveit, eins og upptökur frá fyrstu
árum þeirra eru svo góður vitnisburður um.
Þeir lærðu af því sem Buddy Holly, Little
Richard, Chuck Berry, Carl Perkins, Elvis
Presley, Everly Brothers og fleiri góðir höfðu
gert. En Bítlarnir höfðu ýmislegt framyfir
aðra. Þeir hermdu ekki eftir tónlist annarra
því þeim hafði tekist að þróa sinn eign stíl sem
var frábrugðinn því sem aðrir voru að gera. Þá
höfðu þeir einnig hæfileika til að semja sína
eigin tónlist sem byggðist á þeim grunni sem
hljómsveitin var sprottin upp úr, en með glæsi-
legum viðbótum sem oft brutu hefðirnar og
venjurnar. Það sem þeir gerðu var því í raun-
inni nýtt, en virkaði samt svo eðlilegt. Þess
vegna er einfaldasta skýringin á því hvers
vegna Bítlarnir voru svona góðir í rauninni sú
sem svo oft hefur verið nefnd, þ.e. að þeir voru
réttir menn á réttum stað á réttum tíma.
Tónlist Bítlanna náði eyrum fleira fólks og í
fleiri löndum í heiminum en tónlist annarra.
En áhrif þeirra náðu langt, langt útfyrir tón-
listina sjálfa, því þeir höfðu gríðarleg áhrif á
tíðarandann, á hugsunarhátt fólks og lífs-
viðhorf. Það leystist svo margt úr læðingi með
Bítlunum. Það gerði að verkum að þeir voru
því miklu meira en bara góðir tónlistarmenn
og góð hljómsveit.
George Martin, upptökustjóri Bítlanna, sem
átti ekki lítinn þátt í að gera þá að því sem þeir
urðu, hefur sagt að engir tónlistarmenn hafi
haft eins mikil áhrif og verið eins dáðir og Bítl-
arnir. Tónlist þeirra hafi haft meiri þýðingu
fyrir fólk en tónlist annarra tónlistarmanna.
Hann hefur jafnframt sagt að áhrif Bítlanna
nái einnig til þeirra sem hafi ekki einu sinni
verið fæddir þegar þeir hættu að spila saman
árið 1970. Þetta sást til dæmis á tónleikaferð
Paul McCartney um heiminn, Back in the
World, sem lauk síðastliðið sumar. Þetta var
eðlilega ekki tónleikaferð Bítlanna, en næstum
því. Það átti allavega við um tónleikana í Park-
en í Kaupmannahöfn í maí síðastliðnum. Þar
var ekki annað að sjá en að börn miðaldra
Bítlaaðdáenda, sem fengu í stórum stíl að
fljóta með, hefðu þekkt hvert Bítlalagið á eftir
öðru. Geðshræring þeirra virtist ekkert vera
minni en þeirra sem eldri voru í áhorfenda-
hópnum, sem eflaust sáu margir hverjir
draum sinn um að sjá Bítlana næstum því ræt-
ast.
Bítlarnir voru ávallt leitandi og opnir fyrir
alls konar hugmyndum og nýjungum. Það
væri því ekki í anda þeirra að láta staðar num-
ið og hlusta ekki á aðra tónlist. Fjölmargt af
því sem gert hefur verið í framhaldi af Bítl-
unum er auðvitað frábært, hvort sem um er að
ræða Rolling Stones, Pink Floyd, Led Zeppel-
in, Clash, Radiohead, Björk, Sigur Rós eða
ýmislegt annað. Næsta víst er hins vegar að
tónlist þessara hljómsveita og tónlistarmanna
hefði ekki orðið það sem hún varð ef Bítlanna
hefði ekki notið við. Og áhrif Bítlanna á þessa
og aðra tónlistarmenn eru meiri en margir
gera sér grein fyrir. Þeir mörkuðu stefnuna og
þess vegna er hægt að hafa gaman af svo
mörgu sem gert er, því það má heyra bítl svo
víða.
Í lok Anthology-bókar Bítlanna, sem kom út
árið 2000, þar sem þeir segja sjálfir frá ferli
hljómsveitarinnar, er haft eftir George Harri-
son, að hann vilji sjá að gömlu Bítlaaðdáend-
urnir hafi vaxið úr grasi og fullorðnast. Hann
vildi að aðdáendurnir hefðu stofnað sína fjöl-
skyldu og væru ábyrgari einstaklingar, en að
Bítlarnir ættu enn stað í hjarta þeirra. Ætli
það megi ekki gera ráð fyrir því að gamall
Bítlaaðdáandi, sem kallar á krakka sína og
bendir þeim á að hlusta þegar það heyrist
Bítlalag í útvarpinu, sé með Bítlana á réttum
stað.
BÍTLAR Á RÉTTUM STAÐ
Höfundur er blaðamaður.
E F T I R G R É TA R J .
G U Ð M U N D S S O N
Bítlarnir eru bestir. Sýknt og heilagt erþessu slegið fram. Vanalega af mönn-um sem ólust upp með sveitinni og þá ísamanburði við „draslið“ í dag. Það er
því ekki nema von að þetta séu orðin tóm í
huga margra. En það merkilega er að þetta er
hreina satt. Höfundur þessarar „sönnunar“
ólst ekki upp með Bítlunum, er fæddur fjórum
árum eftir svanasönginn Let it Be, og hóf ekki
að hlusta alvarlega á sveitina fyrr en fyrir
fimm árum eða svo. Viðhorf mitt til Bítlanna er
engan veginn mengað af fortíðarþrá. Það snýst
um að hafa hlustað á tónlistina þeirra og að
hafa lesið sér til um sögu þeirra. Upp úr því
spratt bjargföst trú um að Bítlanir séu fremsta
dægurtónlistarsveit sem nokkru sinni hafi
komið fram – til þessa. Og ég verð aldrei
þreyttur á því að breiða út fagnaðarerindið.
Það virðist ótrúlegt í dag – þegar það tekur
hljómveitir oft þrjú, fjögur ár að koma út nýrri
plötu – að Bítlarnir voru ekki virkir nema í um
sjö ár. Á þessum tíma umbyltu þeir geiranum
sem þeir störfuðu innan og til urðu viðmið sem
enn eru í heiðri höfð. Bítlarnir komu því t.d. á
að sjálfsagt þykir fyrir rokk- og poppsveitir í
dag að semja sitt eigið efni. Þegar sveitin hóf
starfsemi voru hljóðverin líkt og skurðstofur,
eldri menn í hvítum sloppum sneru þar tökkum
á meðan tónlistarmönnum var úhlutaður
ákveðinn tími þar sem þeir áttu gjöra svo að
spila sína tónlist og ekki skipta sér af neinu
öðru. Þremur árum eftir að Bítlarnir heimsóttu
Abbey Road-hljóðverið í fyrsta sinn voru þeir
búnir að taka öll völd, stýrðu upptökum sjálfir
og gerðu það sem þeim sýndist. Allt í krafti
þeirra ógurlegu vinsælda sem þeir nutu og
þeirrar miklu virðingar sem þeir voru farnir að
njóta sem skapandi listamenn.
Bítlarnir voru vinsælasta hljómsveit heims
um leið og hún var hiklaust sú framsæknasta. Í
dag virðist þetta óhugsandi. Ef þú ert vinsæll
gerir þú málamiðlun til að höfða til fjöldans og
þar með eru listræn heilindi fyrir bí. Ef þú ert
góður – þ.e.a.s. ert að gera merkilega hluti tón-
listarlega séð – ertu iðulega litinn hornauga af
„venjulega“ fólkinu. Menningarlegar aðstæður
á sjöunda áratugnum voru nefnilega þannig að
það er erfitt að ímynda sér að ævintýri líkt því
sem Bítlarnir lentu í eigi nokkurn tíma eftir að
endurtaka sig. Vinsældirnar héldust síðan
stöðugar allt fram til enda, alltaf voru þeir
skrefi á undan öllum öðrum og alltaf jafnfærir í
því að matreiða allar þær nýjungar sem þeir
komu fram með ofan í fjöldann (jæja, „Revolut-
ion 9“ er kannski á skjön við þessa fullyrðingu!)
Það er magnað að hlusta á hvernig hljóm-
sveitin tekur stöðug stökk fram á við á ferl-
inum. Strax á þriðju plötunni, A Hard Days
Night, eru komin fram dæmi um að McCartn-
ey og Lennon eru ekkert venjulegir lagasmiðir
(„I’ll Be Back“ t.d.) jafnframt því að öll lögin
þar eru frumsamin og aðeins rétt rúmt ár frá
því að það fór að kveða eitthvað að sveitinni.
Rubber Soul, sem kemur út ári síðar, er svo
fyrsta meistaraverkið. Enn verða skil með
hinni frábæru smáskífu „Paperback Writer“/
„Rain“ árið 1966 og býr hún í haginn fyrir
breiðskífuna Revolver. Nú voru allir vegir
orðnir færir, allar reglur foknar út í veður og
vind. Auðheyranlegasta breytingin er þó þegar
Sgt. Peppers Lonely Hearts Club Band kemur
út árið 1967. Hljómur, lagasmíðar og bara
heildarpakkinn er með sanni ótrúlegur. Besta
dægurtónlistarplata sem nokkurn tíma hefur
verið gerð. Nokkrum mánuðum fyrr kom lagið
„Strawberry Fields Forever“ út á smáskífu, og
þar er komið besta dægurlag sem nokkurn
tíma hefur verið gert. Á meðan Sgt. Pepper…
speglar óneitanlega þann tíma og þann tíð-
aranda sem hún er gerð á er platan þar á eftir,
The Beatles eða Hvíta platan frá 1968, tíma-
laus og hefði þess vegna getað komið út í gær.
Og það er kjaftæði að platan væri betri ef hún
væri einföld. Hvílík og önnur eins
dægurtónlistarveisla hefur aldrei verið haldin,
hvorki fyrr né síðar. Bítlarnir luku ferlinum
með mikilli reisn. Síðasta platan sem þeir
gerðu saman, Abbey Road (Let it Be var tekin
upp á undan) og kom út árið 1969 gefur meist-
araverkum þeirra frá árunum á undan ekkert
eftir. Bítlarnir voru alltaf að teygja og toga
formið eins og þeir gátu, þeim var hreinlega
lífsins ómögulegt að staðna.
Í Bítlunum voru tveir lagasmiðir með hreina
náðargáfu fyrir þeirri iðn og einn frábær. Tón-
listin sjálf segir þetta auðvitað best. Ótrúlega
falleg lög eins og „Julia“, „The Long And
Winding Road“, „Long, Long, Long“, „In My
Life“ og „I Will“. Súr snilldarverk eins og
„Lovely Rita“, „Ob-La-Di, Ob-La-Da“, „It’s All
Too Much“, „A Day In The Life og „Tomorrow
Never Knows“. Óendanlega grípandi rokkarar
eins og „Hard Days Night“, „Get Back“, „Back
In The U.S.S.R.“, „All My Loving“ og „Tax-
man“. Þær eru ekki margar hljómsveitirnar
sem eiga eiginlega ekki til lélegt lag í fórum
sínum (Tja … hugsanlega, kannski, mögulega
„I’ll Get You“).
Bítlarnir eru líka dásamleg sönnun á því
hvernig innlegg fjögurra ólíkra einstaklinga
dregur fram einhvern galdur, eitthvað sem
þeir hafa að mestu verið ófærir um hver í sínu
horninu. Vinnumagnið var gífurlegt þegar
sveitin starfaði og ótrúlegt að hún hafi hangið
saman allan þennan tíma. Fyrstu árin var stað-
allinn tvær breiðskífur og fjórar smáskífur á
ári. Á tónleikaferðalögum komust þeir ekki út
af hótelunum fyrir ágangi aðdáenda og heyrðu
ekki í sjálfum sér uppi á sviðinu. Seinni hluta
ferilsins voru það kvikmyndir og aðrar list-
greinar sem héldu liðsmönnum uppteknum
meðfram hefðbundinni plötuvinnu. Það má í
raun sæta furðu hversu vel þeir sluppu úr úr
þessu öllu saman.
Ef einhver efast um að popp geti ekki verið
list ætti hann að hlusta á Bítlana.
Bítlarnir eru bestir – langbestir. Og allra
þeirra orða, gæsahúða og tára virði sem á þá
hefur verið eytt í gegnum tíðina.
BÍTLARNIR ERU BESTIR
– LANGBESTIR
Höfundur er blaðamaður.
E F T I R A R N A R E G G E RT
T H O R O D D S E N