Lesbók Morgunblaðsins - 27.12.2003, Side 16

16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. DESEMBER 2003
Í
lok nóvember sl. kom út hjá bókaforlag-
inu Eddu þegar umdeilt rit Hannesar
Hólmsteins Gissurarsonar, Halldór, sem
í undirtitli er sagt ævisaga Halldórs Kilj-
ans Laxness 1902–1932. Bókin, sem er
620 blaðsíður að lengd, hefur fengið
mikla auglýsingu í fjölmiðlum sem
merkt fræðilegt framlag, fullt af nýjum
upplýsingum, löng viðtöl hafa birst við höfund-
inn í sjónvarpi, ritdómarar hafa hrósað stórvirk-
inu og það hefur verið tilnefnt til Íslensku bók-
menntaverðlaunanna.
Viðtökur bókarinnar vekja satt að segja upp
spurningar um stöðu íslensks fræðasamfélags,
þekkingu þess, gagnrýnið sjónarhorn og heið-
arleika gagnvart viðfangsefninu. Í löngum rit-
dómi eftir Björn Þór Vilhjálmsson í Morgun-
blaðinu 16. desember segir um vinnubrögð
Hannesar að hann taki sér „hlutlausa stöðu sem
það framast er hægt í verki sem þessu“ og geri
sér „far um að að halda sig í ákveðinni fjarlægð
frá hugarheimi Halldórs þegar heimildir skort-
ir.“ Þetta er „aðferð, sem ekki verður gagn-
rýnd,“ segir hann, „ábyrg og örugg.“ Í lokin
kemur ritdómari upp um þekkingarleysi sitt á
því rannsóknasviði sem hann hefur tekið að sér
að fjalla um. Þótt aðeins séu liðin örfá ár síðan
Halldór Laxness lést staðhæfir hann að ævi-
sögu hans hafi „einfaldlega verið beðið“ og styð-
ur það svipuðum lýsingarorðum og nú tíðkast í
auglýsingatextum: „Mikilvægt, knýjandi, safa-
ríkt, umfangsmikið, miðlægt og æsispennandi
viðfangsefni beið þess ár eftir ár, og jafnvel ára-
tug eftir áratug, að fræðimaður, eða einfaldlega
fróður maður, tæki sér fyrir hendur að gera því
skil.“ Þá heldur ritdómari því fram að við rann-
sóknir á íslenskum bókmenntum hafi nútíminn
verið skilinn eftir „í uppnámi“ og séu þar
„styttri greinargerðir oftast látnar duga.“
Þarna hafi Halldór Laxness löngum verið
„skýrasta óminnisgapið“ og sé það „í senn sorg-
legt og furðulegt hversu lengi þurfti að bíða eftir
að í það væri fyllt.“ Og því, segir hann, á „Hann-
es Hólmsteinn Gissurarson ekki hrós skilið ein-
vörðungu fyrir ágæt vinnubrögð [...] heldur
einnig fyrir sjálft framtakið.“ Hann lét nefnilega
ekki „vandasaman og margflókinn“ nútímann
festa sig í bönd, heldur réðist í „risavaxið verk-
efni“ og sinnti „fyrsta hluta þess afbragðsvel.“
Ómælt gagn
Þessi ritdómur sem birtist í víðlesnasta dag-
blaði þjóðarinnar er með ólíkindum, þó ekki
væri fyrir annað en það að í honum er fullkom-
lega gengið framhjá fyrri rannsóknum á ævi og
verkum Halldórs Laxness eins og þær hafi aldr-
ei verið til. Hér hefði fyrst átt að nefna grund-
vallarrit Peters Hallbergs um Halldór Laxness
sem spannar alla ævi hans í fjórum bókum og
fjölmörgum fræðigreinum. Þá hafa um árabil ís-
lenskir fræðimenn stundað grundvallarrann-
sóknir á ýmsum þáttum í verkum Halldórs og
birt um þær bækur og greinar. Nokkrar ráð-
stefnur hafa á síðustu árum verið haldnar um
Halldór Laxness, bæði hér á landi sem erlendis,
þar sem fjöldi fræðimanna lagði fram rannsókn-
ir sínar, og einnig hafa nýlega komið út safnrit
með greinum um hann. Minnst af þessum rann-
sóknum hefur Hannes kynnt sér. Í eftirmála
nefnir hann aðeins tvo fræðimenn sem áður hafi
fjallað um verk Halldórs Laxness, þá Peter
Hallberg og Eirík Jónsson, þótt hann segist
„auðvitað“ hafa haft „ómælt gagn af rannsókn-
um annarra fræðimanna.“ Rannsókna Eiríks
Jónssonar sér að vísu engan stað í bók hans, en
þeim mun meir Peters Hallberg sem Hannes
vitnar stundum til aftanmáls, þegar hann nýtir
sér rannsóknir hans og tekur upp í eigið verk
sem sínar. Oftar vitnar hann þó alls ekki til
þeirra eða mjög óljóst. Þannig fyllir hann með
aðstoð hans það sorglega „óminnisgap“ sem rit-
dómari Morgunblaðsins var áratugum saman
búinn að bíða eftir að yrði fyllt. Rit Hannesar
byggist alfarið á rannsóknum Hallbergs og bæt-
ir þar engu við sem máli skiptir. Felst aðferð
Hannesar ýmist í því að gera útdrátt úr köflum
eða endursegja þá svo til orðrétt. Á sama hátt
hefur hann nýtt sér texta Halldórs Laxness sem
hann setur fram sem sinn eigin. Að öðru leyti
einkennist stíll bókarinnar af upptalningum,
mest á fólki, og samhengisleysi þeirra atriða
sem tínd eru til, oft úr annarra manna ritum, og
er þá undir hælinn lagt hvort heimilda sé getið.
Hér er aðeins rúm til að sýna örfá dæmi um
þessi vinnubrögð en ýtarlegri ritdóms er að
vænta í næsta hefti Sögu (1/2004).
Risavaxið verkefni
Fyrstu kaflarnir í ritinu eru ýmist útdráttur
úr minningabókum Halldórs eða bein endur-
sögn á þeim, þar sem Hannes gerir texta Hall-
dórs að sínum. Stundum finnst honum þó
ástæða til að bæta um betur, skipta út orði,
draga saman eða sleppa. Á það einkum við þar
sem hann færir augljóst sjónarhorn Halldórs til
sín. Sem dæmi um þetta má benda á kaflann í Í
túninu heima þar sem Halldór segir frá flutningi
fjölskyldunnar að Laxnesi:
Á suðurgaflinum miðjum voru tröppur uppað mynd-
arlegu fordyri og þar stóð presturinn sjálfur á þröskuld-
inum að taka formlega á móti okkur, góðlegur höfðíngs-
maður, sköllóttur með stórt yfirskegg, í bláum
klæðisfötum og bauð okkur velkomin og bar mig yfir
þröskuldinn sem var í hærra lagi. (Í túninu heima, 31)
Hér lendir Hannes í vandræðum með barna-
sjónarhornið sem er augljóslega Halldórs og
tekur til þess bragðs að barngera viðfangsefnið
og kalla „Dóra litla“. Til að leggja eitthvað til
málanna sjálfur skiptir hann út orðum, hefur
„þrep“ í staðinn fyrir „tröppur“, „höfðingi“ í
staðinn fyrir „höfðíngsmaður“, „mikið yfir-
skegg“ í staðinn fyrir „stórt yfirskegg“, „blá-
klæddur“ í staðinn fyrir „í bláum klæðisfötum“.
Þá sleppir hann þröskuldinum í fyrra skiptið.
Að öðru leyti er frásögnin eins:
Á suðurgafli þess miðjum voru þrep upp að myndarlegu
fordyri, og þar stóð presturinn sjálfur til að taka á móti
nýjum eigendum, góðlegur höfðingi, bláklæddur, sköll-
óttur með mikið yfirskegg. Hann bauð þau velkomin og
bar Dóra litla yfir þröskuldinn, sem var í hærra lagi.
(Halldór, 19)
Í beinu framhaldi af þessu kemur lýsing
Hannesar á staðháttum í Laxnesi:
Laxnes stendur í miðjum dal á grasi vöxnu landflæmi.
Aðrir bæir kúra undir lágum fellum beggja vegna í daln-
um, en bak við þau hærri fjöll. Norðan megin rísa fjöll
eins og Kistufell, Hágöngur og Móskarðshnúkar og eru
öll hluti af Esju. Til austurs er heiðin, en í vestri fjalla-
girðing, sem byrgir sýn til Reykjavíkur. Skál er í girðing-
unni þar sem hún er lægst, og þar rennur áin í Laxnesi út
í sjó. Með berum augum má grilla í hluta sjávarins gegn-
um þetta hálfa gat. (Halldór, 19)
Ekki er annað tekið fram en athugunin sé eft-
ir Hannes, en hún er tekin beint upp úr Í túninu
heima:
Laxnessbærinn stendur í miðjum dal á grasivöxnu land-
flæmi sem átti nú um sinn að verða minn himinn og jörð,
Laxnestúnið. Aðrir bæir stóðu undir lágum fellum sitt
hvorumegin í dalnum, en bakvið þau, einkum norð-
anmegin, risu þó fjöll sem mark var á takandi eins og
Kistufell Hágaungur Móskarðahnúkar og öll tilheyrðu
Esju. Til austurs var opin leið inní óendanleikann […]
Mér til mikillar huggunar myndaðist skál í fjallgirð-
ínguna í vestur, þar sem hún verður lægst og útum þessa
glufu rann áin okkar í Laxnesi útí sjó, og mátti grilla með
berum augum part af sjónum gegnum þetta hálfa gat
sem var í laginu einsog maður hefði bitið skarð í röndina
á undirskál. (Í túninu heima, 32–33)
Við samanburð þessara tveggja texta koma
vinnubrögð Hannesar glögglega í ljós. Hann
sleppir skáldlegum lýsingum, svo sem óendan-
leikanum og samlíkingunni við skarðið í und-
irskálina, og í stað „ég“ og „við“ er komin hin
hlutlausa þriðja persóna fræðimannsins. Þá set-
ur hann kommur milli staðaheita. Þó gætir hér
einnig skáldlegra tilþrifa því að bæina lætur
hann „kúra“. Á þennan hátt þræðir Hannes sig í
gegnum Í túninu heima, fer nákvæmlega í sumt,
en hratt yfir annað, án þess að sjá megi nokkurt
samhengi í valinu, og hvergi kemur annað fram
en textinn sé eftir hann. Það er hann líka stund-
um, þ.e. þegar hann breytir, eins og t.a.m. í ann-
ars nákvæmri endursögn á kafla Halldórs um
gönguferð þeirra feðga fyrsta morguninn í Lax-
nesi og „Dóri litli sá lóu í fyrsta skipti“ (Halldór,
19). Í frumtextanum er sá fugl „ekki einsog pút-
ur“ (Í túninu heima, 38), en hjá Hannesi er pút-
urnar orðnar að hænu. Hjá Halldóri endar frá-
sögnin á setningunni: „Nýtt líf var byrjað,“ og
með henni hefst um leið ný efnisgrein. Eftir
þessu fer Hannes að öðru leyti en hann breytir
sögninni og segir: „Nýtt líf var hafið.“
Mikilvægt, knýjandi, safaríkt
Á svipaðan hátt nýtir Hannes sér skáldsögur
Halldórs sem hann virðist líta á sem sagnfræði-
legar heimildir, og þá ekki aðeins um tilfinn-
ingar og hugarástand höfundar, heldur einnig
um atvik í ævi hans.
Ein nýstárlegasta kenning Hannesar er trú-
lofun Halldórs og Helgu Jóhannsdóttur frá
Brautarholti á Kjalarnesi. Fyrir samskiptum
þeirra hefur hann litlar sem engar heimildir. En
eitthvað verður hann þó að segja um þetta, og
grípur því til þess ráðs að láta kærustuparið
ganga á Esjuna í rómantískri frásögn sem sótt
er beint í Sölku Völku, 20. kafla. Um þetta segir
hann í aftanmálsgrein á bls. 572: „Hér er skáld-
að í eyðurnar, því að heimildir eru af skornum
skammti. En auðvitað hafa þau Halldór og
Helga farið í gönguferðir út frá Brautarholti,
um fjörur og upp á fjall.“ Í næstu aftanmáls-
grein er hugmyndin orðin að staðreynd, því að
þar hefur hann leitað leiðbeininga hjá Agli J.
Stardal um það „hver líklegasta gönguleið
þeirra hefði verið upp á Esju frá Brautarholti.“
Þá nefnir hann almennt grein eftir Egil um
svæðið. Þessum tveimur „heimildum“ fléttar
hann síðan saman í frásögninni af fjallgöngunni,
tekur orðrétt upp úr þeim báðum og setur fram
sem eigin texta. Eins og í skáldsögu Halldórs er
kærustuparið látið rekast á hryssu með folald á
leið sinni, þær Helga/Salka elta folaldið og
kjassa það, en þeim Arnaldi/Halldóri líkar betur
við gamla hesta. Þau Salka og Arnaldur ganga
ekki á fjall, en það gera þau Halldór og Helga,
og með aðstoð Egils J. Stardal komast þau á
tindinn. Útsýninu þaðan lýsir hann svo í grein
sinni:
Þegar Hátindi er náð er ekki úr vegi að kasta mæðinni,
taka sér sæti á kolli tindsins og virða fyrir sér víðáttu þá
sem Esjan býður þeim að skoða er lagt hefur á sig það
erfiði að klifra upp í hásæti hennar […] vestan Skarðs-
heiðar er útsýni yfir Hvalfjörð og Akrafjall og þaðan
vestur um allar Mýrar til fjalla á Snæfellsnesi, þangað
sem jökulinn ber við hafsbrún og langt til hafs yfir Faxa-
flóa. Til suðurs sést yfir Sundin, eyjarnar og allt höf-
uðborgarsvæðið [… o.s.frv.]. (Egill J. Stardal, „Esja og
nágrenni,“ Árbók Ferðafélagsins, 1985, 107–108).
Nákvæmlega þetta upplifir Halldór Laxness í
ævisögu sinni, nýtrúlofaður á tindi Esju, og eins
og Arnaldur trúir hann kærustunni fyrir fram-
tíðardraumum sínum. Þau Helga kasta ekki
mæðinni eins og segir í ferðalýsingu Egils, en
eru „göngumóð“ þegar þau ná „HáEsju“ (svo
skrifað), og við blasir útsýnið frá Hátindi í setn-
ingum Egils J. Stardals:
Þaðan sést vítt um, vestan Skarðsheiðar yfir Hvalfjörð
og Akrafjall og þaðan vestur um allar Mýrar til fjalla á
Snæfellsnesi, og ber jökulinn við hafsbrún og langt til
hafs yfir Faxaflóa. Halldór horfði lengi á jökulinn. Til
suðurs blasa Sundin við, eyjarnar og Reykjavík
[… o.s.frv.] (Halldór, 160)
Til að minna lesendur á að þetta sé ekki leið-
arlýsing, heldur atvik úr ævi skálds, er Halldór
látinn horfa upphafinn og lengi á hið skáldlega
tákn jökulsins.
Ágæt vinnubrögð
Uppistaðan í bók Hannesar eru grundvall-
arrit Peters Hallberg um ævi og störf Halldórs
Laxness. Þetta er þó ekki svo að skilja að hann
vinni úr þeim og taki til þeirra afstöðu, heldur
fellir hann úr þeim orðrétta kafla í sitt rit. Þetta
einkennir bók hans frá upphafi til enda, og er
hreint ótrúlegt að lesa. Sem sláandi vitnisburð-
ur er umfjöllun Hannesar um skáldsögu Hall-
dórs Undir Helgahnúk sem er tekin beint upp
úr riti Hallbergs, Vefarinn mikli I (1957). Hér er
aðeins rúm fyrir eitt dæmi:
Hinn fyrrnefndi kvænist … og er kona hans ung dönsk-
amerísk ekkja. Honum þykir þetta vera siðferðileg
skylda sín gagnvart konunni, sem hafði látið að vilja hans
eina nótt. (Vefarinn mikli I, 168)
Snjólfur kvænist ungri dansk-bandarískri ekkju, þótt
hann elski hana ekki, en hann hafði fengið hana til að láta
að vilja sínum eina nótt og taldi síðan varða við dreng-
skap sinn að ganga að eiga hana. (Halldór, 273)
Hér hefur Hannes reyndar misskilið þegar
hann breytir amerísku ekkjunni í bandaríska,
en hún var kanadísk. Þetta sýnir að hann hefur
ekki lesið skáldsöguna sem hann fjallar um.
Ekki hefur hann heldur lesið smásöguna „Júdit
Lvoff“, en styðst við umfjöllun Hallbergs. Þetta
kemur skýrt fram í því að hann endurtekur villu
hjá Hallberg, lætur bóndasoninn vera úr Rang-
árvallasýslu en ekki Borgarfirði eins og í sög-
unni sjálfri.
Við athugun á umfjöllun Hannesar um önnur
rit Halldórs koma sömu vinnubrögð í ljós. Þar
sem hann t.a.m. fjallar um kvikmyndahandritin
endursegir hann svo til orðrétt kafla Hallbergs í
Vefarinn mikli I, án þess að annað komi fram en
hann hafi farið í frumheimildir og rannsóknin sé
eftir hann sjálfan. Svona mætti lengi telja, og
fer þá að verða spurning eftir hvern bók hans
er.
FYLLT Í GAP
Í þessari grein eru birtar nokkrar ábendingar um
vinnubrögð Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar
við ritun ævisögu Halldórs Laxness. Höfundur
telur að Hannes Hólmsteinn eigni sér rannsóknir
og skrif annarra í bók sinni.
Höfundur er prófessor í almennri bókmenntafræði
við Háskóla Íslands.
E F T I R H E L G U K R E S S
Peter
Hallberg
Halldór Kiljan
Laxness
Hannes Hólmsteinn
Gissurarson
Rit Hannesar byggist alfarið á rannsóknum
Hallbergs og bætir þar engu við sem máli
skiptir. Felst aðferð Hannesar ýmist í því að
gera útdrátt úr köflum eða endursegja þá svo
til orðrétt. Á sama hátt hefur hann nýtt sér
texta Halldórs Laxness sem hann setur fram
sem sinn eigin. Að öðru leyti einkennist stíll
bókarinnar af upptalningum, mest á fólki, og
samhengisleysi þeirra atriða sem tínd eru til,
oft úr annarra manna ritum, og er þá undir
hælinn lagt hvort heimilda sé getið.