Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.2004, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. JANÚAR 2004 5
klukkustundir að renna frá Hala niður á
Lækjartorg – af hverju ættingjar ofvitans gátu
ekki sent honum tunnu af salkjöti eða hangi-
kjötslæri, þó ekki væri nema blóðmörskepp?
En farartálmar óbrúaðra jökulfljótanna gera
að verkum að Suðursveit er þá eins og í öðru
sólkerfi. Reyndar var Þórbergur búinn að
svara Halldóri fyrirfram með eftirfarandi
klausu úr Ofvitanum:
„Menn geta farið hundrað sinnum alfarnir úr
Mosfellssveitinni. En það fer enginn oftar en
einusinni alfarinn úr Hornafirði.“10
***
Þegar Ljóri sálar minnar og Mitt
rómantíska æði urðu heyrinkunnar laust eftir
miðjan níunda áratuginn var ekki laust við að
sumum fyndist sem Þórbergur hefði stolið
undan stórum hluta af angistinni og pastellitað
dægrin. Einna mestum tíðindum þótti sæta
mishermið um hina frægu framhjágöngu
Þórbergs þegar hann eftir sumarlanga þrá og
ómælt erfiði var loksins kominn að bænum þar
sem elskan hans bjó, en heyktist á heim-
sókninni og hélt áfram suður – fótgangandi.
Jafnvel það var uppspuni. Þau höfðu hist.
Og ekki nóg með það, elskan hans sem hann
hafði aldrei árætt að snerta, í dagbókinni frá
1918 gat að lesa skýrum stöfum:
„Sunnudag einn bauð hún mér heim til sín.
Þá bjó hún í þessu herbergi og þar kysti eg
hana þá. Eg geng út að glugganum og lít í
suðausturátt út á túnið. Þar er aflangur hóll og
laut hinum megin hólsins. Þar skemtum við
okkur þá …“11
Hvað var hann að gefa í skyn? Var þetta ekki
álíka og ef í fornum leirkrukkum í hellum úti í
Palestínu hefðu fundist ævagömul handrit sem
segðu að Jesú hefði aldrei stigið á krossinn,
þvert á móti fengið að hafa hann með sér heim
og smíðað úr honum tvo snúrustaura?
***
Víkjum þá að Bréfum til Sólu. Margan hafði
furðað á því að Þórbergur skyldi ekki halda
áfram með hina vinsælu ævisögu sína þar sem
Ofvitanum sleppti, þvert ofan í boðað framhald.
Þeir sem í mestu ofvæni biðu fúlsuðu við
Indriða miðli (1942) og Viðfjarðarundrunum
(1943) þar sem höfundurinn þótti heldur en
ekki missa hæð miðað við það sem á undan var
komið. Ef marka má umsagnir samtímamanna
er ekki laust við að sumir lesendur Þórbergs
hefðu þurft á áfallahjálp að halda, áþekkri
þeirri sem farþegar Flugleiða voru sviknir um í
fyrra þegar þotan missti flugið úr þúsund
metra hæð niður í 100 metra hjá Tjerebo-
flugvelli, svo lá við stórslysi.
En framhaldið kom aldrei, þess í stað settist
Þórbergur við fótskör gamals þular, Árna
prófasts Þórarinssonar, og hóf að skrifa upp
hans ævi sem síðan birtist árvisst á fimm ára
tímabili frá 1945 til 1950 og þokaði
sjálfsævisögu höfundarins smám saman úr
sjónmáli.
Um ástæður þess að hann hélt ekki verkinu
áfram segir Þórbergur í samtali við Matthías í
Í kompaníi við allífið:
„Sögu Unuhúss treysti ég mér ekki til að
skrifa af þeirri hreinskilni, sem mér sæmir, og
þess vegna læt ég það ógert.“12
Þessi setning líktist einna helst gátu þar til
árið 1983 að Bréf til Sólu urðu lýðum ljós,
ástarbréf sem áttu aldrei að birtast, sem
móttakandinn fól þriðja manni þvert á móti að
brenna, en það fórst ævinlega fyrir að stinga
þeim í ketilinn og þau þokuðust fyrir vikið á
bak við þar sem þau fengu að dúsa árum saman
á meðan heimsstríð geisaði og gengisfellingar
og ríkisstjórnir komu og fóru og alltaf biðu
þessi bréf á bak við í ruslakompu tímans.
Uns einn góðan veðurdag þau birtust í
bókarlíki í byrjun níunda áratugarins.
Þótt síðan séu liðin rétt tuttugu ár er eins og
þau hafi verið of stór biti fyrir unnendur
Þórbergs að melta, áhrif þeirra eru varla
komin fram enn. Því hér getur að líta Þórberg
sem sannarlega kemur á óvart, Þórberg fram-
haldsins sem aldrei kom, Þórberg sem aðeins
örfáir vissu að hefði verið til, Þórberg í sárum
ástarinnar, berskjaldaðan Þórberg, Þórberg
afvopnaðan, auðmjúkan Þórberg, Þórberg án
stíls, Þórberg án fyndni, guðhræddan Þórberg,
Þórberg á biðilsbuxum útmálandi hamingjuna
sem bíði hans og Sólu ef þau bara fái að njótast
og sem síðan snýr baki við henni þegar hún
hefur alið honum barn.
Hér var kominn sá kafli í ævi Þórbergs sem
hann kaus að hlaupa yfir. Hinn sannleiks-
leitandi Þórbergur sem svo miskunnarlaust
hafði svipt hulunni af sjálfum sér í bersöglustu
lýsingum íslenskra bókmennta – hann hlaut að
sniðganga þennan kafla ævi sinnar.
Sóla verður barnshafandi eftir Þórberg í maí
1923 og Helgi M. Sigurðsson leiðir rök að því í
Frumlegri hreinskilni að fréttin af óléttu
Sólrúnar hafi bókstaflega hleypt Bréfi til Láru
af stokkunum. 13
Raunar má ganga lengra og segja að þungi
Sólrúnar geri Þórberg ávaxtarsaman, hann
skrifar meira að segja marga kafla Bréfsins
rúmliggjandi eins og sængurkona, það er ekki
laust við að við sjáum hina frægu óléttusögu
höfundarins í Bréfi til Láru í eilítið breyttu
ljósi.
***
Það er einkennileg tilviljun að nákvæmlega
um sama leyti og Þórbergur á í þessu
sálarstríði á annað skáld, fjórtán árum yngra,
lausaleiksbarn í vændum sem veldur honum
ekki minna hugarangri. Halldór Guðjónsson
frá Laxnesi hefur gert íslenskri vinnukonu úti í
Kaupmannahöfn barn. Í bréfi til Jóns
Sveinssonar segist hann hafa „orðið fyrir
skakkafalli sem er sannkallað andskotans
skakkafall“. En stendur að því leytinu betur að
vígi en Þórbergur, eins og segir í bréfi til Jóns
Helgasonar: að „vinir mínir múnkarnir í
Clervaux eru allir á mínu bandi, standandi á því
fastara en fótunum að ég sem kaþólíki beri
einga ábirgð á þeim axarsköftum sem ég hef
gert sem prótestant“.14
Og víst má segja að þessi uppákoma breyti
engu til eða frá um höfundarverk Halldórs,
hans ævisaga er víðsfjarri í þeim skáldsögum
sem frá honum fljóta. En það gegnir öðru um
Þórberg, þar eð hann sjálfur er yfirlýstur
efniviður og uppistaða skáldverka sinna. Og
þar er hreinskilnin efst á blaði. Æðsta mark
Þórbergs er að segja satt. Aftur á móti fer
maður strax að hlæja þegar sannleikur og
Halldór eru nefnd í sömu andránni og Halldór
hlær þá manna hæst.
En það hlýtur að vera þónokkur gáta
hvernig hinn hreinskilni Þórbergur gat lifað og
skrifað án þess að minnast nokkru sinni á þetta
ástarsamband, né ávöxt þess. Og hvernig gat
þetta farið svo dult í bæjarfélagi sem taldi
aðeins fáeina tugi þúsunda. Það er fyrst árið
1945 sem dóttir Þórbergs, Guðbjörg, fréttir hið
sanna um faðerni sitt, hún er þá 21 árs. Árið
1947 gefur hún sig fram við Þórberg sem
gengst greiðlega við dóttur sinni og hún er
kynnt fyrir vinum og kunningjum þeirra hjóna.
Í einu vetfangi hefur Þórbergur eignast
uppkomna dóttur, reyndar dótturdóttur líka
því Guðbjörg hafði þá eignast stúlkuna Salome.
Í fyrstu virðist allt ætla að falla í ljúfa löð, en
svo kemur bakslagið þegar eiginkona Þór-
bergs, Margrét, leggur blátt bann við því að
Þórbergur umgangist dóttur sína og barna-
barn.
Að áliti Sigfúsar Daðasonar var Guðbjarg-
armálið þriðji harmleikur Þórbergs um ævina.
Hinir tveir voru Arndísarmál Ofvitans og svo
Sólumálið.15
Þessir atburðir eiga sér stað á tímabilinu
þegar Þórbergur situr við fótskör séra Árna,
en um það hefur Sigfús Daðason þessi orð:
„Samstarfið við séra Árna verður Þórbergi
nokkurskonar próf, þraut sem hann ákveður að
inna af hendi, og gleyma sjálfum sér.“16
Það er ekki laust við að þessi orð „að gleyma
sjálfum sér“ birtist manni í nýju ljósi, að
Þórbergur hafi einmitt haft ríka þörf fyrir að
gleyma sjálfum sér á þessu árabili.
***
Það verk sem Þórbergur tekst á hendur
þegar hann er staðinn upp frá Árna
Þórarinssyni er Sálmurinn um blómið sem út
kom í tveimur bindum árin 1954 og ’55.
„Staðinn upp“ er satt að segja ónákvæmt
orðalag, því kveikjan að verkinu er einmitt
þegar Þórbergur leggst í gólfið og setur sig í
stellingar nýfædds barns, eins og lýst er í 93.
og 94. kafla Sálmsins, sem jafnframt er einhver
eftirminnilegasta lýsing á kveikju og tilurð
skáldverks sem um getur. Þórbergur hefur
þegar hér er komið sögu lýst í löngu máli
meðgöngu verksins, erfiðleikunum við að koma
sér niður á tón bókarinnar þrátt fyrir tíðar
gönguferðir, heit böð og jógaæfingar, uns hann
er kominn að því að örvænta.
„Allt í einu hvíslar mildileg rödd inn í hægra
eyrað hans og Sobbeggi afi heyrði, að það var
röddin hans Gvuðs: „Gerðu eins og litla
manneskjan, þegar hún var lítil sér!“
Það var eins og eitthvað opnaðist í höfðinu á
Sobbeggi afa. Hann gretti sig sinni ljótustu
grettu, beit saman tönnunum og sagði: „Asninn
ég! Að hafa aldrei dottið „þetta“ í hug í öllum
þessum þrengingum! Alltaf er Gvuð ein-
faldastur og geníalastur.“
Sobbeggi afi vatt sér úr jakkanum og vestinu
og ytri buxunum, henti þeim í hrúgu á gólfið í
unnskiptingastofunni og varð allur lítill sér og
fór að skríða um gólfið á fjórum fótum og babla
við sjálfan sig og slefa út í munnvikin. Hann
tosaði sér með skelfilegum erfiðismunum á
hnjám og höndum inn í fallegu stofuna, skreið
þar frá einum doddinum til annars, reisti sig á
hnén upp við þá og lamdi svolítið með lófunum
á doddaseturnar og þruglaði eitthvað. Svo
skreið hann að karlaskápnum og sat lengi fyrir
framan hann og skoðaði karlamyndirnar og
potaði með sleikjufingrinum sínum upp að
þeim og sagði: „A-a a-a úa pú-a“
Þaðan lagði hann á stað skríðandi til gylltu
bókanna í bókaskápnum vestanmegin dyranna
í fallegu stofunni.
Mammagagga er ákaflega næm og mikil
fjarviskumanneskja. Nú fann hún víst á sér
fram í eldhúsið, að það mundi ekki allt með
felldu í fallegu stofunni. Allt í einu opnar hún
hurðina, þegar Sobbeggi afi er kominn
rúmlega hálfa leið að gylltu bókunum, og segir:
„Hvað eiga þessi djöfuls asnalæti að þýða? En
að þú skulir ekki skammast þín að láta eins og
óviti. Þær verða fallegar á hnjánum
nærbuxurnar eftir þetta.“
En Sobbeggi afi var orðinn ákaflega lítill sér
og gat engu svarað Mömmugöggu nema „bo
bo“ og benti sleikjufingrinum sínum á gylltu
bækurnar og settist á rassinn sinn.
„Ég skil við þig, ef þú hættir ekki þessum
asnaskap,“ sagði Mamma-gagga fokvond. En
Sobbeggi afi barði lófunum niður á lærin sín og
flissaði upp á Mömmugöggu og sagði: „Da da
da-a-a.“17
***
Þessi óborganlegi kafli, það er ekki laust við
að maður lesi hann með öðru hugarfari eftir
Bréf til Sólu. „Régression“ heitir í sálfræðinni
þegar við verðum fyrir svo alvarlegu áfalli að
varnir okkar bresta og við hröpum aftur til
snöggu blettanna í lífi sálar okkar. Fall í lausu
lofti, þess vegna alla leið aftur til áfallsins
mikla: fæðingarinnar.
Sálarstríðið sem fer af stað við að endur-
heimta dótturina og vera síðan meinað að um-
gangast hana setur í gang hvarfið alla leið aftur
til upphafsins.
Sálmurinn um blómið er endurlausn Þór-
bergs, þar sem allt er umskapað, ekkert heitir
lengur sínum vanalegu nöfnum, allt er skírt
upp á nýtt af lausnaranum, litlu manneskjunni,
heimurinn verður nýr.
Það er með nokkrum ólíkindum að þetta
verk skuli ekki hafa verið þýtt á allar helstu
tungur heims og farið sigurför um veröldina.
En ef marka má bókaskrá hefur Sálmurinn
aldrei náð út fyrir íslenskt málsvið.
Og jafnvel á Íslandi er undarlega hljótt um
hann.
Hvernig skyldi standa á því? Hvað stendur í
veginum?
Eitt mesta máttarvaldið í veröld Sálmsins,
næst á eftir Guði, er Stalín, sem þá var að berja
nestið austur í Rússlandi, álitinn af andstæð-
ingum sínum mikilhæfur stjórnmálaskörungur
en í guðatölu hjá stuðningsmönnum Sovét-
ríkjanna. Aldrei hefur sól Stalíns staðið jafn
hátt og á ritunartíma Sálmsins. En aðeins
þremur árum eftir að verkið kom út var hann
afhjúpaður í Sovétríkjunum sjálfum sem
geðveikur harðstjóri og smátt og smátt hefur
framkallast mynd af honum sem einhverjum
afkastamesta fjöldamorðingja sögunnar.
Gætum við ímyndað okkur barnabók – sama
hversu góð hún annars væri – sem þyldi að hafa
fjöldamorðingja að eftirlætispersónu?
En eftir þúsund ár er eins víst að Stalín verði
kominn með áþekka stöðu og Pétur mikli eða
Napóleon eða Genghis Khan í augum okkar
sem lifum núna. Hver veit nema þá standi
einhver ofviti á fjarlægri stjörnu hálfur út um
þakglugga og mæni til jarðarinnar sem sindrar
og tindrar á næturhimninum.
Og verði þá hugsað til Þórbergs.
Stytt útgáfa af erindi sem haldið var á
málþingi um Þórberg Þórðarson á
Hrollaugsstöðum í Suðursveit 29.–30. maí
2003.
Neðanmálsgreinar:
1 Matthías Johannessen: Í kompaníi við Þórberg, 379.
2 Mitt rómantíska æði, 137.
3 Úngur eg var, 82.
4 Í kompaníi við allífið, 74.
5 Matthías Johannessen: Í kompaníi við Þórberg, 376.
6 Úngur eg var, 82.
7 Tímarit Máls og menningar, 1974, 129.
8 Ljóri sálar minnar, 214.
9 Íslendíngaspjall, 30–31.
10 Ofvitinn (1975), 267.
11 Mitt rómantíska æði, 31.
12 Í kompaníi við allífið, 10.
13 Helgi Sigurðsson, Frumleg hreinskilni, 91.
14 Peter Hallberg, Vefarinn mikli I, 120–121.
15 Frumleg hreinskilni, 69.
16 Sigfús Daðason: Þórbergur Þórðarson, Andvari 1981,
22.
17 Sálmurinn um blómið, 384 og áfram.
Gasprarasvipurinn. Kaffiandinn tekur völdin. Hrossahlátur.
Höfundur er rithöfundur.
Skáldaglenna.
Lj
ós
m
yn
di
r/
Eg
ill
G
uð
m
un
ds
so
n