Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.2004, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. JANÚAR 2004 7
I
Í
teiknimyndasögunni Tinni í Kongó fer
Tinni til Afríku sem ferðalangur og
blaðamaður, en Kurtz í bók Josephs
Conrads, Innstu myrkur, er umboðs-
maður stórfyrirtækis sem verslar með
fílabein, og eru hans bækistöðvar í
Kongó, landinu sem nú heitir Zaire.
Kannski Hergé hafi haft bók Conrads í
huga þegar hann valdi Kongó sem sögusvið
bókar sinnar um Tinna, en þó er sennilegra að
það hafi verið vegna þess að Belgar réðu yfir
Kongó um langt skeið. Hvað Conrad varðar
er líklegt að hann hafi notað Kongó sem sögu-
svið sökum þess hversu lítið var vitað um
landið. Það er svo í mannlegu eðli að auðvelt
er að vekja ugg og ótta við það sem menn
þekkja ekki. Hins vegar var Conrad sjómaður
á flutningaskipum til margra ára og sigldi um
öll heimsins höf og því er ekki ólíklegt að ætla
að hann hafi einhvern tímann siglt upp eftir
hinu mikla Kongófljóti og gert sér í hugar-
lund aðstæðurnar á þessum myrku slóðum.
Tinni er aðalpersónan í teiknimyndasög-
unni, enda ber hún nafn hans, þótt Tobbi,
hundurinn hans trygglyndi, hafi veigamiklu
hlutverki að gegna. Það bætast ekki við auka-
persónur fyrr en nokkrum bókum seinna eins
og Kolbeinn kafteinn, prófessor Vandráður,
Skapti og Skafti og fleiri kúnstugir fírar sem
draga úr vægi Tinna þótt hann glati aldrei
hlutverki sínu sem aðalpersóna.
Í Innstu myrkrum má ef til vill deila um
hver sé hin raunverulega aðalpersóna bók-
arinnar. Er það sögumaðurinn Marlow sem
greinir frá hinum viðburðaríka leiðangri sín-
um upp fljótið í leit sinni að Kurtz í tengslum
við hið nýja starf sitt eða er það Kurtz, sem
kemur frekar lítið við sögu í eigin persónu en
er þeim mun meira talað um?
Þau áhrif sem Kurtz hefur á fólk eru þess
eðlis að þegar manni verður hugsað til bók-
arinnar er það hann sem kemur fyrst upp í
hugann. Löngu áður en Kurtz kemur til sög-
unnar tala menn um hann sem framúrskar-
andi mann sem eigi eftir að ná langt og því
verður návist hans nokkurn veginn alltum-
lykjandi:
Einn daginn sagði hann, án þess að líta upp: „Inni
í landi áttu eflaust eftir að hitta Kurtz.“ Þegar ég
spurði hver þessi Kurtz væri fékk ég það svar að
hann væri framúrskarandi umboðsmaður, og
þegar bókhaldarinn sá vonbrigði mín yfir þessum
upplýsingum lagði hann frá sér pennann og bætti
við með hægð: „Hann er afskaplega merkilegur
maður.“ (32)
„Já, hann á eftir að ná langt, mjög langt,“ byrjaði
hann aftur. „Hann verður valdamikill í yfirstjórn-
inni áður en langt um líður. Yfirmennirnir –
stjórnarnefndin í Evrópu – ætla honum að verða
það. (33)
Það er því ekki nema von að Marlow fái
mikinn áhuga á persónu Kurtz, sökum alls
þess lofs sem á hann er hlaðið. Að sumu leyti
má segja að ferð Marlows upp fljótið breytist
úr leit að áfangastað í leit að persónu. Smám
saman verður það ekki lengur hið nýja starf
Marlows sem er miðpunktur ferðarinnar
heldur það að hitta þennan umtalaða og að því
er virðist áhrifaríka mann, Kurtz.
II
Tinni heldur til Kongó á eigin vegum, öfugt
við Marlow, og virðist helsta markmið hans
vera það að komast á ljónaveiðar. Hann starf-
ar sem blaðamaður og sem slíkur hefur hann
aflað sér heimsfrægðar, enda er honum fagn-
að sem þjóðhetju við komuna þangað. Hann
er heldur ekki búinn að vera nema eina nótt í
Kongó þegar fulltrúar stærstu blaða heimsins
eru mættir á hótelið hans í því skyni að bjóða
honum háar fúlgur fyrir að fá að birta ferða-
sögu hans. En Tinni er ekki maður sem metur
hlutina eingöngu til fjár og hann blandar ekki
saman vinnu og skemmtun og segir því þvert
nei við þessum freistandi tilboðum:
Virðulegu fulltrúar heimspressunnar. Kæra þökk
fyrir vináttuna. En við Tobbi erum engar kvígur á
uppboði og svo er ekki víst að ljónin gefi mér frið
til skrifta … (11)
Að sumu leyti má segja að Tinni og Kurtz
hafi svipaðan hugsanagang. Báðir fara þeir
sínu fram og gera það sem þeim sýnist þó að
með ólíkum formerkjum sé. Gjörðir Kurtz
tengjast hugmyndum um mannlegan guðdóm
og mikinn óhugnað í myrkri veröld. Hann
kemst upp með allan fjandann í krafti per-
sónutöfra sinna. Tinni vill að sjálfsögðu vera
sinn eigin herra en hann vill upplifa eitthvað
nýtt með ævintýralegum og jákvæðum hætti.
Tinni getur þó vart talist eingöngu ævin-
týramaður í leit að skemmtun í framandi um-
hverfi. Hann kemur inn í þennan nýja heim
sem maður mikillar þekkingar og dómgreind-
ar. Hann er ávallt tilbúinn að leysa úr hinum
ýmsu vandamálum er á vegi hans verða. Á
einum stað í bókinni lendir hann í því að festa
bíl sinn á járnbrautarteinum. Í þann mund
kemur lest full af blökkumönnum aðvífandi.
Úr verður harður árekstur þar sem lestin,
þótt ótrúlegt megi virðast, skemmist mikið en
bíllinn lítið sem ekkert. Áreksturinn er al-
gjörlega Tinna að kenna, en vegna þess að
hann býður upp á þá lausn að draga lestina
með bílnum á leiðarenda er honum ekki ein-
ungis fyrirgefið heldur er hann allt að því
tignaður og tilbeðinn og honum býðst að
dvelja þarna sem gestur í góðu yfirlæti sem
hann og þiggur. Þetta er ágætt dæmi um
hvernig höfundur lítur á blökkumennina í
samanburði við hinn hvíta Evrópubúa og ráð-
snilld hans. Blökkumennirnir eru þakklátir
þótt í raun og veru sé gert á hlut þeirra.
Fyrir rás atburðanna verður Tinni nokkurs
konar afhjúpari; honum tekst að afhjúpa
töframann blökkumannanna sem fyrir bragð-
ið verður óvildarmaður hans. Þetta tekst hon-
um vegna þess hve mjög hinir svörtu dá hann
og virða:
Þessi hvíti væskill ætlar að ræna mig öllum völd-
um. Babbanar eru hættir að hlýða mér, seið-
karlinum. Hvað á ég að gera? (24)
Töframaðurinn kemur þeirri sök á Tinna að
hann hafi vanvirt heilagt skurðgoð og stolið
því. Tinni er því hnepptur í fjötra og nú bíður
hans líflát. En vestræn tækni og hugvit reyn-
ast yfirsterkari ráðabruggi töframannsins.
Tinni losnar úr fjötrunum og notar kvik-
myndavél og hljóðupptökutæki til að afhjúpa
töframanninn sem sjálfur hafði vanvirt skurð-
goðið. Eftir þá sýningu er Tinni enn meira í
hávegum hafður og í raun er hann orðinn
nokkurs konar hálfguð í augum blökkumann-
anna:
Blökkumaður: Þú ert góður hvítur maður! Viltu
vera mikill trúarhöfðingi Babbana?
Tinni: Það er þó heiður. (27)
Með þessum atburðum er Tinni því í raun
og veru kominn í sömu aðstöðu og Kurtz
gagnvart hinum innfæddu. Þeir félagar geta
nú báðir gert nokkurn veginn það sem þeim
sýnist; báðir hafa þeir völdin, en þróun þeirra
og vinnubrögð eru ólík. Í kjölfar valdsins hjá
Kurtz verður óhugnaður og sálarmyrkur alls-
ráðandi, en Tinni verður í nokkurs konar Sal-
ómonshlutverki; hann leysir deilur innfæddra
með einföldum hætti:
Tinni: Ojæja! Þið eruð að berjast um stráhatt,
tekur ekki langan tíma að kippa því í lag …
Blökkumaður: Hvíti maður mikið réttlátur. Hann
gera tvo hatta úr einum. (27)
Segja má að Tinni sé einnig í nokkurs kon-
ar Kristshlutverki því það er ekki nóg með að
hann vísi hinum innfæddu veginn með því að
leysa úr deilum þeirra og vandamálum heldur
læknar hann einnig sjúka. Að vísu læknar
hann ekki með kraftaverkum heldur með
vestrænni lyfjaþekkingu sem afhjúpar enn
meira hinar afrísku töfralækningar og allt
sem þeim er tengt:
Tinni: Er maður þinn veikur?
Blökkukona: Fárveikur! (Úhú-hú.) Hann deyr!
Illir andar hafa tekið sér sæti í honum (úhú-
húhú).
Tinni: Þetta er nú ekki svo slæmt. Aðeins hita-
vella. Taktu þessar kínín-töflur og sjáðu hvort
þér ekki batnar! Ertu strax eitthvað skárri?
Veikur blökkumaður: Ég er stálsleginn! Ég
skrepp aðeins á veiðar! (28)
III
Þótt þeir Tinni og Kurtz séu að sumu leyti í
sömu aðstöðu hvað varðar völd og áhrif þá
eru þeir algjörar andstæður eins og áður hef-
ur verið nefnt. Tinni er táknmynd hins góða.
Hann er sá sem upplýsir. Hann stuðlar að vel-
ferð fólksins og lausn þess úr viðjum ótta og
fáfræði. Kurtz er hins vegar táknmynd hins
illa og í honum má sjá að margur dimmur af-
kiminn getur leynst í mannshuganum. Þar
með er ekki sagt að Tinni sé syndlaus maður,
öðru nær, en viðhorf hans eru andstæða
þeirra viðhorfa sem ráðandi eru í hegðun og
lífi Kurtz.
Hvað varðar óhugnað tengdan Kurtz þá
eru þess mýmörg dæmi í bókinni og það er
svo margt bæði í beinum og óbeinum lýs-
ingum honum tengdum sem gera það að verk-
um að maður ósjálfrátt tengir hann við slíkar
gjörðir:
Áhrifavald hans var einstakt. Búðir þessara
manna umkringdu staðinn og höfðingjarnir komu
á hverjum degi til að hitta hann. Þeir komu skríð-
andi … „Ég vil ekki heyra orð um þá siði sem þeir
viðhafa þegar þeir koma til Kurtz,“ æpti ég. Und-
arleg þessi tilfinning sem greip mig, að nákvæm
frásögn af slíku mundi vera illþolanlegri en þessir
hausar sem verið var að þurrka á staurunum und-
ir gluggum Kurtz. (105)
En eins og áður var nefnt er Tinni ekki al-
veg syndlaus hvað óhugnað varðar þótt ekki
komi hann fram gagnvart mönnum. Á einum
stað í bókinni er Tobbi fangaður af apa og
Tinni gerir sér grein fyrir því að það þýðir
ekki að reyna að hlaupa apann uppi, heldur
verður hann að beita kænsku. Hann tekur því
það til ráðs að finna annan apa, aflífa hann og
flá og klæðast síðan feldi hans svo hann geti
þóst vera api og bjargað Tobba, sem og hann
gerir. Á öðrum stað í bókinni ætlar Tinni að
taka ljósmynd af gíröffum en sökum styggðar
þeirra tekur hann það til bragðs að aflífa einn
gíraffa, flá og klæðast feldi hans líkt og hann
gerði með apann. Með þessu móti nær hann
góðum myndum af gíröffunum. Þriðja dæmið
um slíkt er í lok bókarinnar er Tinni vegur
villi-buffalla einnig í þeim tilgangi að ná af
þeim ljósmyndum. Það er spurning hvað
dýraverndunarsamtök nútímans myndu
segja um meðferð Tinna á þessum dýrum.
Það má því segja að Tinni og Kurtz séu að
því leytinu líkir að þeir víla ekki fyrir sér að
drepa til að ná markmiðum sínum þótt teg-
undirnar sem þeir vega séu ekki þær sömu.
Sagt er að drukknandi menn geti á örfáum
augnablikum séð líf sitt og liðna atburði líða
hjá fyrir hugskotssjónum sínum. Það má
segja að Kurtz komist í svipaða aðstöðu þegar
hann gerir upp líf sitt. Honum mætti líkja við
mann sem lítur yfir farinn veg og kemst að
því að það sem vó sterkast í lífi hans var hryll-
ingurinn sem hann varð valdur að með einum
eða öðrum hætti.
Þegar menn komast í þá aðstöðu að leika
guði fer illa. Nær undantekningarlaust verða
þeir leiksoppar valdasýki, græðgi og grimmd-
ar. Mannlegt eðli er nú einu sinni ekki full-
komnara en þetta. Þannig er því einnig farið
með Kurtz. Um hann er talað sem væri hann
mikilmenni og nokkurn veginn óskeikull og
hjá ættbálknum er hann nánast tekinn í guða-
tölu. En þrátt fyrir velgengni hans og auð-
sæld nær illskan og hryllingurinn yfirhönd-
inni og steypa honum í glötun. Örlög hans eru
í raun endurspeglun á þeim þætti mannkyns-
sögunnar sem lýtur að einræði eða alræði;
slíkt stjórnarform endar alltaf með því að
morkna innanfrá og þegar öllu er á botninn
hvolft skilur það lítið annað eftir sig en eymd
og vonleysi.
Á deyjandi degi virðist Kurtz komast að
þeirri niðurstöðu að hryllingurinn hafi orðið
öðrum þáttum í lífi hans yfirsterkari, það er
að hann hafi, þegar á allt er litið, orðið nokk-
urs konar niðurstaða eða einkunn sem hann
fékk fyrir lífshlaup sitt.
Ég sá í svipnum á þessu fílabeinslitaða andliti
myrkt stolt, miskunnarlaust vald, kjarklausa
skelfingu – ákafa og vonlausa örvilnun. Lifði hann
lífi sínu aftur, alla þrá þess, freistingar og uppgjöf
í smáatriðum á þessu yfirvættisandartaki algerr-
ar vitneskju? Hann hvíslaði óp að einhverri mynd,
að einhverri sýn, – hann æpti tvisvar en ópið var
nánast hvískur – „Þetta er hryllingur! Hrylling-
ur!“ (124)
Ævi Tinna og örlög verða með gjörólíkum
hætti. Dauðinn vitjar hans ekki í lok bók-
arinnar; líf hans heldur áfram af fullum krafti
og tekur nýja stefnu á nýjum vettvangi. Hann
hafði unnið gott starf í Afríku, sjálfum sér og
hinum dökku bræðrum til gagns og lífsfyll-
ingar. Hann spurði ekki eins og Kain hvort
hann ætti að gæta bróður síns heldur gerði
það. Þess vegna bar dvöl hans í Afríku sam-
félagslegan ávöxt. Hann ákveður þó að yf-
irgefa Afríku og endar dvöl sína þar með því
að uppræta hættulegan glæpahring. Afríku
yfirgefur hann með sigurbros á vör og
ákveður að halda til Ameríku á vit nýs lífs og
nýrra ævintýra. Þar hyggst hann halda áfram
uppteknum hætti í baráttu sinni við glæpi og
spillingu. Hann hefur sem sé uppskorið í
þessum kafla lífs síns í samræmi við það sem
hann sáði.
Heimildaskrá:
Hergé. 1976. Tinni í Kongó. Fjölvaútgáfan, Reykjavík.
Joseph Conrad. 1992. Innstu myrkur. Íslensk þýðing:
Sverrir Hólmgeirsson. Uglan, Íslenski kiljuklúbburinn.
„Þetta er ágætt dæmi um hvernig höfundur lítur á blökkumennina í samanburði við hinn hvíta
Evrópubúa og ráðsnilld hans.“ Úr Tinna í Kongó.
TINNI OG KURTZ –
HETJA OG EKKI HETJA
Höfundur er lausamaður í blaðamennsku.
E F T I R S VA N M Á S N O R R A S O N
Á Tinni, hugarfóstur belgíska teiknimyndahöfund-
arins Hergé, eitthvað sameiginlegt með persónu
Kurtz í bók Josephs Conrads, Innstu myrkur?
Hér eru færð nokkur rök fyrir því að svo sé.