Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.2004, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. JANÚAR 2004
J
avier Marías er fæddur í Madríd
árið 1951. Hann hefur sent frá sér
fjölda skáldsagna, smásagna- og
greinasafna, auk þess sem hann
hefur fengist við þýðingar; hann
hefur fengið ýmiskonar verðlaun
fyrir skrif sín á Spáni og víðar og
verið þýddur á ótal tungumál.
Hann er háskólamaður og hefur verið pró-
fessor í bókmenntum bæði í Madríd og í Ox-
ford. Marías er með þekktustu og virtustu
rithöfundum á Spáni. Skáldsagan sem hér er
til umfjöllunar er hans nýjasta, kom út árið
2002 og nefnist Tu rostro mañana sem út-
leggst Ásjóna þín á morgun. Þetta er fyrsta
bók í þríleik, hinar tvær eiga enn eftir að líta
dagsins ljós; þessi hluti nefnist Fiebre y
lanza, titill sem er öllu erfiðara að útleggja,
eitthvað á borð við Sótthiti og lensa, eða
Sótthiti og sókn, en verkið skiptist í tvo
hluta, Fiebre og Lanza, Sótthita og Sókn.
„Maður ætti aldrei að segja frá neinu,“ eru
upphafsorð bókarinnar, og í kjölfarið fylgir
hugleiðing um það að segja frá og það að
þegja, um þá blessun og bölvun sem hvoru
fylgir; þetta er eitt af þemum verksins, að
segja og að þegja, að segja frá fortíðinni,
hvernig hún býr í nútíðinni, að tala í nútíð-
inni, hvernig svik geta búið á næsta götu-
horni. Fiebre y lanza er njósnasaga, það er
eiginlega sú grein sem best lýsir bókinni, að
minnsta kosti gengur söguþráður hennar út
á njósnir og líklega verða þær meira ríkjandi
í næstu bindum. Sagan segir frá Spánverj-
anum Jaime Deza sem er sögumaður bók-
arinnar og lýsir í fyrstu persónu öllu sem í
henni gerist. Deza fer til Oxford í Englandi
til að starfa við háskóla um nokkurt skeið,
hann hefur búið þar og kennt áður en öðrum
þræði er hann að snúa til baka til að jafna
sig á skilnaði, gefa sér og fyrrverandi eig-
inkonunni fjarlægð og andrými. Sögumaður
er öllum hnútum kunnugur í háskólaborginni
og umgengst gamlan aðalsmann og prófessor
á eftirlaunum, Sir Peter Wheeler. Þeir eiga
saman löng samtöl þar sem lávarðurinn rifj-
ar upp ævi sína. Smám saman kemur Whee-
ler okkar manni í samband við njósnabatterí
þar sem hann tekur til starfa og er leitt fyrir
sjónir að hann tilheyrir ört fækkandi hópi
fólks sem býr yfir ákveðinni náðargáfu: Að
sjá inn í framtíðina, að geta sagt til um
hvernig ásjónur fólks líta út á morgun, vitað
hverjir muni svíkja og hverjir reynast trygg-
ir. Þetta er þó ekki skyggnigáfa heldur nokk-
urskonar næmi, hæfileiki til sundurgrein-
ingar, analýsu á mannlegu atferli, læsi á
gjörðir fólks og orð, svipmót, handahreyf-
ingar, augnatillit … Deza er látinn fylgjast
með yfirheyrslum njósnadeildarinnar og
samræðum við fólk sem hann veit ekkert um
og gefa síðan álit eða skýrslu um greiningu
sína. Störf hans við þessa njósnadeild og
samskipti hans við Sir Peter Wheeler eru
hryggjarstykkið í verkinu.
En þetta segir enga sögu því enda þótt
bókin sé njósnasaga er alls ekki þar með
sagt að hún sé æsispennandi, það er hún
hreinlega ekki, það eru ekki óvæntir atburðir
á hverri síðu, engar fléttur, óvæntir hlykkir,
morð eða æsingur. Í rauninni fer ekki svo
mikill hluti textans í þessi njósnastörf, þau
eru næstum hversdagsleg, atburðarásin er
hæg og framrás sögunnar og spenna er ekki
það sem knýr lesandann áfram. Hvað er það
þá? Stíllinn og pælingarnar. Marías notar
langar setningar og margsamsettar, textinn
flæðir áfram og í ótal áttir áður en hann tek-
ur upp þráðinn á ný. Fiebre y lanza tilheyrir
því sem má kalla kontemplatívar bókmennt-
ir, hugleiðandi skrif, Marías er algjörlega
óragur við útúrdúra. Kannski verður eitt
svipbrigði á andliti sögumanni tilefni til
heimspekilegra vangaveltna sem taka tíu síð-
ur eða meira. Eða þá að eitthvað minnir
hann á gamla sögu úr fortíð sinni, útúrdúr
upp á kannski tugi síðna. Ein slík saga, svik
vinar við föður hans að lokinni spænsku
borgarastyrjöldinni, verður mikilvægur þráð-
ur í verkinu. En það sem verður helst til að
kveikja hugleiðingar sögumanns í þessari
bók eru tungumálin enska og spænska. Sag-
an á eðli málsins samkvæmt að gerast á
ensku og sögumaður greinir frá því hvaða
ensku orð viðmælendur hans nota og hvernig
hann þýðir þau á spænsku, þau séu ekki ná-
kvæmlega það sama, sumt er ekki hægt að
þýða, annarsstaðar þokast merkingin til;
sögumaður fer gjarnan út í samanburð á eðli
þjóðanna sjálfra í gegnum tungumálið; það
er vel þekkt stúdía og Marías tekst þetta
ágætlega, enda hefur hann þýtt sjálfan Trist-
ram Shandy eftir Laurence Sterne á
spænsku og er vel verseraður í blæbrigðum
og svikulum lit orðanna. Þó verður þessi
merkingarfræði öll dálítið tilgerðarleg, orða-
tiltækin sem tekin eru aðeins of dæmigerð
fyrir málsnið enskra hefðarlorda, vangavelt-
urnar eru ansi tíðar og útskýringarnar lotu-
legar þegar orðasamböndin eru eitthvað sem
heyra má í hvaða enskum sjónvarpsþætti
sem er. Marías er að skrifa fyrir Spánverja,
þeir eru hræðilegir í ensku og heyra ekki í
Hugh Grant tala nema döbbaða spænsku; við
hin engilsaxneskuvæddu þykjumst hinsvegar
ekki þurfa á öllum þessum flúruðu útskýr-
ingum á sjálfsögðum hlutum að halda. Mynd-
in sem höfundur dregur upp af heldri mönn-
um og háskólalífi í Oxford er ef til vill líka
dálítið klisjukennd yfirleitt – en kannski
hitta klisjurnar bara naglann á höfuðið.
Besti vangaveltukaflinn er rýni í enskar
áróðursmyndir úr stríðinu; þessar myndir
eru birtar í bókinni; Marías hefur oft rýnt í
ljósmyndir í skáldsögum sínum en þessi
myndasería er hreint makalaus. Áróðurinn
beinist gegn lausmælgi venjulegs fólks við
venjulegar kringumstæður, beinist gegn því,
einfaldlega, að tala. „Gálaust tal kostar
mannslíf“, segir eitt slagorðið, „Að segja vini
getur merkt að segja óvininum“, „Hugsaðu
þig tvisvar fyrir langlínusímtal“, „Be like
dad, keep mum!“ Markmið áróðursherferð-
arinnar var að koma í veg fyrir að til dæmis
tal háseta í landlegu við kærustu sína leiddi
til þess að Þjóðverjar kæmust yfir upplýs-
ingar um staðsetningu skipa; þeim var ætlað
að koma í veg fyrir að njósnarar gætu reikn-
að út mikilvægar hernaðarupplýsingar út frá
ýmsu smálegu sem þeir hirtu upp af götunni,
heyrðu af tali almennings. Stríðsástand,
vissulega, samt er þetta óvenjulegt. „Maður
ætti aldrei að segja frá neinu,“ eru upphafs-
orð verksins og áróðursplakötin smellpassa
við þetta þema þess, hinn talandi mann, að
náttúra manneskjunnar er að tala. Hlýtur
ekki að vera einsdæmi að stjórnvöld biðji al-
menning að gæta tungu sinnar með þessum
hætti? Að yfirvöld grípi inn í samtal kærustu
og kærasta, móður og dóttur? Inn í nánasta
einkalíf fólks? Að einkalífið og opinbera lífið
skarist með þessum hætti? Ekki fylgir sög-
unni hvort þetta hafði nokkur minnstu áhrif
og nú er ég að vísu að ganga út frá því sem
gefnu að þessi kafli bókarinnar sé alger
sagnfræði; hann hefur allan þann blæ og
gæti allt eins verið úr fræðiriti. En ályktunin
getur auðvitað verið varasöm; rithöfundurinn
Javier Cercas birtir söguleg gögn úr
spænsku borgarastyrjöldinni í nýlegri skáld-
sögu sinni Soldados de Salamina (Hermenn-
irnir í Salamína) en þau eru öll sömul meira
og minna fölsuð og uppdiktuð. En ég sé ekki
betur en að plakötin í Fiebre y lanza séu
ekta. Skiptir máli hvort svo sé?
Eitt er mjög merkilegt við fyrsta hluta Tu
rostro mañana en það er samspil verksins við
fyrri bækur höfundar. Því þegar maður les
Todas las almas (Allar sálirnar) frá 1989
kemur úr dúrnum að hún er meira en lítið
skyld Fiebre y lanza. Hún gerist í Oxford
þar sem sögumaður og aðalpersóna að nafni
Deza starfar við háskóla, þá hefur hann ekki
enn kynnst konu sinni og ekki skilið við hana
en heldur við aðra sem er gift. Önnur bókin
er ekki framhald af hinni en margar sögu-
persónur eru þær sömu – það er ekki nóg
með það heldur eru vangavelturnar stundum
nauðalíkar. Ein aukapersónanna er blóma-
sölustúlka sem kveikir hugleiðingar sögu-
manns, það gerist líka í Fiebre y lanza að
blómasölustúlka kveikir hugleiðingar, aðeins
er blæbrigðamunur á þeim. Forfallinn og
undarlegur bókasafnari leiðir sögumann á
slóð sjaldgæfra bóka sérstæðs höfundar, rétt
eins og gerist í Fiebre y lanza, hér er út-
færslan ýtarlegri, birt er ljósmynd af höfund-
inum sérstæða og önnur af dauðagrímu hans,
saga hans er sögð í löngu máli, lengra máli
en í Fiebre y lanza. En ég sé ekki betur en
að sumt sé orðrétt alveg eins í bókunum
tveimur. Má þetta? Er Javier Marías alltaf
að skrifa sömu bókina? Já, eiginlega. En er
eitthvað að því? Er ekki í lagi að stela frá
sjálfum sér? Frumleikakrafan er misjafnlega
sterk eftir löndum, en víða er stutt í hróp um
það að nú sé höfundur fagurbókmennta far-
inn að endurtaka sig; í stað þess að dýpka
eigin þemu og auka við þau er þess krafist að
gerð sé hallarbylting í hverri bók, hún á
helst ekki að eiga nokkurn skapaðan hlut
skylt við eldri verk höfundar, hann á að
koma sífellt á óvart, birtast úr ólíklegustu
áttum, já, höfundarverkið á helst að vera
eins sundurlaust og mögulegt er. Það er
semsé ekki tilfellið með Marías.
Þó flækist málið enn þegar hafinn er lest-
ur á Negra espalda del tiempo (Svart bak
tímans) sem Javier Marías sendi frá sér árið
1998. Sögusviðið er – mikið rétt! – Oxford
(var ég búinn að nefna að Marías kenndi eitt
sinn um hríð við háskóla í Oxford?) Ég hef
ekki enn lokið við að lesa þessa skáldsögu en
hún tilheyrir einhverri illhöndlanlegri grein
sem ekki er alveg metafiksjón en þó eitthvað
í þá áttina. Söguhöfundarröddin sem talar í
fyrstu köflunum segir frá skáldsögu sinni To-
das las almas og viðtökum á henni á Eng-
landi. Svo virðist sem jafnvel í háskólasamfé-
laginu í Oxford séu menn ekki lausir við
þann leik að leita að fyrirmyndum skáld-
sagnapersóna í veruleikanum og leggja svo
að jöfnu þetta tvennt með næsta groddaleg-
um hætti. Þannig hafa lesendur reiknað út
að eins og söguhetja sín hafi Javier Marías
haldið við gifta konu og eru búnir að finna út
hver hún sé. En „Orðið – jafnvel hið talaða
orð, einnig illa valin orð – er myndhverfing í
sjálfu sér,“ segir sögumaður, og hann heldur
áfram og segir: um leið og notuð er líking í
frásögn, föst líking þar sem eitthvað er „eins
og“ eitthvað annað, þá tekur skáldskapurinn
flugið og breytir því sem gerst hefur og fals-
ar það … Sögumaður rekur ýmsar samsvar-
anir sem lesendur hafa þóst sjá á milli per-
sóna Todas las almas og fólks í
veruleikanum; á blaðsíðu tuttugu er birt
mynd af húsverði sem er semsé ekki fyr-
irmynd húsvarðar í háskóla í Todas las al-
mas. Og þannig heldur bókin áfram að rekja
muninn á og samband skáldskapar og veru-
leika.
Auðvitað væri gaman ef Marías hefði
skáldað upp viðtökur eldri bókar sinnar í Ox-
ford og falsað þann fjölda mynda sem í þess-
ari bók eru en mér sýnist að svo sé ekki.
En aftur að Fiebre y lanza, fyrsta hluta
þríleiksins Tu rostro mañana. Óklárað verk
sem vantar í framhaldið. En þetta er fín bók,
margslungin og sleip, skemmtilega útúrdúra-
söm og full af frjóum hugmyndum og vanga-
veltum þótt þær eigi það til að verða tilgerð-
arlegar. Fiebre y lanza kemur örugglega
fljótlega út á ensku, ef hún er ekki þegar
komin, eins og aðrar bækur höfundar; tilfinn-
ing mín er sú að hún gæti ekki verið eftir
enskan höfund og enn síður íslenskan. En
þeir sem vilja snarpt plott og snurðulausa
frásagnarlega samfellu ættu að leita annað.
Það gerist ekki mikið í bókinni og fátt eitt
sem ekki hefur áður gerst í bókum eftir Jav-
ier Marías, en það skiptir engu máli og er
hreint ekki veikleiki á höfundarverki hans,
Marías hefur fundið sína sögu og heldur sig
við hana, maður ætti kannski aldrei að segja
frá neinu en það eru ótal leiðir við að segja
frá því sama ef maður gerir það á annað
borð.
„MAÐUR ÆTTI ALDREI
AÐ SEGJA FRÁ NEINU“
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Javier
Marías
Eitt af áróðursspjöldunum
sem um er rætt í bókinni.
Fátt gerist í
þessari bók
Javiers Marías.
E F T I R H E R M A N N S T E FÁ N S S O N
Er Javier Marías alltaf að skrifa sömu bókina? Já,
eiginlega. En er eitthvað að því? Er ekki í lagi að
stela frá sjálfum sér? Þessar spurningar verða til
við lestur nýjustu bókar spænska rithöfundarins
Javier Marías, Tu rostro mañana – 1 Fiebre y
lanza, sem kom út árið 2002.