Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.2004, Qupperneq 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. JANÚAR 2004
ur (þau fjölluðu um bók Jakobs Valtýr Stefáns-
son – Ritstjóri Morgunblaðsins í Kastljósinu)
með ómálefnalegum hætti er ég vitaskuld að
koma pólitísku höggi á hann: „Guðni siglir undir
því falska flaggi að vera „hlutlaus“ póstmódern-
ískur athugandi. Í raun er hann harðsvíraður
„Samfylkingarkrati“, svo sem Ármann Jakobs-
son benti á í Morgunblaðsgrein sl. haust þegar
hann svaraði árás Guðna á Sverri bróður hans,
en hann hafði leyft sér að hafa aðrar skoðanir en
Guðni og þeir Samfylkingarkratar á ágæti
þeirrar ráðstöfunar að loka bréfasafni Halldórs
Laxness fyrir einum manni, Hannesi Hólm-
steini Gissurarsyni.“ Af orðum Jakobs má ráða
að ég sé einhvers konar pólitískur grímumaður
sem vegur að réttsýnu fólki.
Fyrri hluta vikunnar snerust deilur á síðum
Morgunblaðsins um það verufræðilega vanda-
mál hvort ég væri Samfylkingarkrati eða ekki.
Kannski væri nær að segja að tekist hafi verið á
um það hvort Ármann Jakobsson hafi kallað
mig Samfylkingarkrata í grein sinni, „Líf í skot-
gröf“ frá því í október á síðasta ári. Ármann
neitar að hafa lýst mér á þann hátt og Sverrir
bróðir hans tekur undir þá staðhæfingu. Jakob,
sem getur bráðlega birt greinaflokk um efnið,
gefur sig ekki frekar en fyrri daginn og segir í
„miðvikudagsathugasemd“ sinni við „þriðjudag-
sathugasemd“ Ármanns að það sé augljóst mál
að Ármann setji samasemmerki milli mín og
Samfylkingarkrata, „a.m.k. í afstöðunni til Hall-
dórs Laxness“. Ég var ósammála ýmsum af
þeim skoðunum sem Ármann gerði að mínum í
októberskrifum sínum en ég verð að viðurkenna
að ég vissi ekki fyrr en nú að hann hefði lýst mér
sem Samfylkingarkrata og að Samfylkingar-
menn hefðu tekið upp samræmt viðhorf til nób-
elskáldsins á síðasta flokksþingi sínu. Annars
finnst mér þessar flokkspólitísku vangaveltur
Jakobs jafnast á við það vandamál miðaldaguð-
fræðinnar hversu margir englar geti dansað á
títuprjónshaus.
Á Íslandi verður sú tilhneiging æ algengari að
flokksbinda allar mannlegar athafnir og það er
hálfdapurlegt að sjá Jakob, þennan forkólf
frjálsrar hugsunar, hugsa í niðurnjörvuðum lög-
málum. Nú hef ég frá því á mánudag verið krati
vegna þess að ég gagnrýndi einstaklinga úr
Sjálfstæðisflokknum. En ég var líka af sumum
talinn frjálshyggjumaður í menntaskóla því að
margir félagar mínir tilheyrðu þeim armi
stjórnmálanna og gáfu m.a. út frjálshyggju-
tímaritið Frímann. Þegar ég var í framhalds-
námi í Bandaríkjunum töldu síðan ýmsir mig
vera repúblikana vegna þess að ég var eini nem-
andinn af 200 sem neitaði að skrifa undir skjal
gegn þeirri ákvörðun Bandaríkjastjórnar að
halda í Flóastríðið.
Jakob verður einfaldlega að sætta sig við þá
staðreynd að til eru einstaklingar í þessu sam-
félagi sem hugsa þvert á pólitíska flokkadrætti,
eru þverir þegar kemur að flokkspólitík. Jakob
segir líka að ég þykist vera „hlutlaus“ póstmód-
ernískur athugandi. Enn detta merkimiðarnir
af, enda hefur lítil hugsun farið í þá. Ég hef aldr-
ei haldið því fram að ég sé póstmódernisti, en
það er satt og rétt að ég hef varið þá tegund
hugsunar fyrir óígrunduðum árásum. Ein
grundvallarkenning póstmódernismans vegur
að hugmyndinni um fræðilegt hlutleysi og því er
innbyggð merkingarleysa í staðhæfingu Jak-
obs. Það er ekki hægt að lýsa yfir greining-
arlegu hlutleysi innan póstmódernisma. En lát-
um það vera, þar sem ég nálgast eins og áður
sagði viðfangsefni mín venjulega ekki á póst-
módernískum forsendum. Og hvað þá um óyf-
irlýst hlutleysi mitt? Ég hef aldrei leynt því í
skrifum mínum að ég tek afstöðu til atburða í
samtíma mínum. Hvort það dregur úr hlutleysi
mínu skal ósagt látið, en afstaða mín er ekki
flokkspólitísk hvað annað sem hún kann að vera.
Ég er líka á þeirri skoðun að upptrekktu flokks-
brúðurnar séu færri en Jakob getur ímyndað
sér, hvort sem menn horfa til hægri eða vinstri,
eða bara fram á veginn.
Hvað á barnið að heita?
Áður en spennan gerir út af við lesendur mína
er rétt að upplýsa þrennt. Ég er ekki krati, ég er
ekki í Samfylkingunni og ég er ekki Samfylking-
arkrati.
Vindhögg – í safnið
Inntakið í Lesbókargrein minni síðasta laug-
ardag snerist um mannasiði. Páll Björnsson og
Svanhildur Hólm Valsdóttir fjölluðu um bók
Jakobs F. Ásgeirssonar í Kastljósinu og hann
svaraði dómi þeirra með níðskrifum sem afla
honum ekki trausts. Ég segi hvergi að dómur
Páls sé réttmætur eða að Jakobi sé ekki frjálst
að svara þessum dómi málefnalega og sýna
fram á óréttmæti hans. Jakob velur þá leið að
sækja vörn sína m.a. í viðtöl sem hann hefur úr
Vikunni og í slúðursögur úr Séð og heyrt (eins
og kemur fram í Morgunblaðsgrein hans frá 19.
janúar). Hann ver sig með því að sverta mann-
orð Páls og Svanhildar sem getur ekki talist
málefnaleg vörn. En Jakob virðist ekki alveg
skilja í hverju andmæli mín liggja. Hann segir
og vitnar einnig í mig: „Guðni Elísson segir að
ég hafi skrifað grein mína vegna þeirrar skoð-
unar „Páls [Björnssonar] að gagnrýna megi þá
túlkun að Morgunblaðið hafi verið jafn hlutlaus
fréttamiðill og Jakob vill vera láta“. Þetta er hin
mesta firra. Ég hef aldrei haldið því fram að
Morgunblaðið hafi verið hlutlaust blað í rit-
stjórnartíð Valtýs Stefánssonar – og hlýt því að
krefjast þess að háskólakennarinn geri lesend-
um blaðsins grein fyrir því hvaðan hann hefur
þessa staðleysu.“ Mér er skylt að verða við
þeirri bón Jakobs að gera lesendum Morgun-
blaðsins grein fyrir því hvaðan ég hef þessa
staðleysu. Ef Jakob hefði lesið tilvitnunina í mig
betur hefði hann séð að ég hef skoðunina um
hlutleysið eftir Páli (reyndar stendur jafn hlut-
laus fréttamiðill). Í sömu tilvitnun geri ég ráð
fyrir að það sé einmitt þessi skoðun Páls sem
Jakob sé ósáttur við. Jakob tekur undir þá
kenningu mína því hann segir hugmynd Páls
um hlutleysið vera hina mestu firru og að hann
hafi aldrei haldið slíku fram, en í stað þess að
þakka mér fyrir að hitta naglann á höfuðið er
hugmyndin nú einhverra hluta vegna allt í einu
orðin mín og Jakob eyðir mörgum dálksenti-
metrum í að hrekja hana og benda mér á að lesa
bókina í stað þess að „byggja álit [m]itt á efni
hennar á rangtúlkunum í illviljaðri sjónvarps-
gagnrýni.“ Svargreinin „Vindhögg – í safnið“
hefði orðið þriðjungi styttri ef Jakob greindi á
milli þess sem ég segi og þess sem ég hef eftir
Páli.
Líf í skotgröf
Í athugasemd sinni um athugasemd Ármanns
(hér eftir „miðvikudagsathugasemdinni“) hefur
Jakob eftir Ármanni eftirtalda fullyrðingu úr
greininni „Líf úr skotgröf“: „Íslendingar hafa
áhuga á fólki fremur en hugmyndum. Í sjálfu
sér er ekkert við það að athuga. En er ekki klént
þegar sá áhugi verður svo altækur að veist sé að
mönnum fyrir að taka afstöðu öðruvísi en á
grundvelli persóna? Eða þegar háskólakennar-
ar [þ.e. Guðni Elísson – innskot Jakobs] harma
það sérstaklega að menn nenni ekki að búa um
alla ævi í skotgröf?“ Hér misskildi Ármann
gagnrýni mína. Mikið var deilt á fjölskyldu Hall-
dórs Laxness fyrir að meina Hannesi Hólm-
steini aðgang að óbirtu bréfasafni skáldsins, en
gefa svo tveimur öðrum fræðimönnum kost á að
kynna sér safnið. Hannes gagnrýndi sjálfur
þessa ákvörðum harðlega, lýsti því margoft yfir
að Landsbókasafnið hefði ekki heimild að lögum
til að takmarka aðgang að skjölum og krafði
stjórn Rithöfundasambandsins um aðstoð.
Hann varpaði m.a. fram þeirri spurningu hvort
fjölskylda Halldórs eða Þjóðarbókhlaðan væru
ekki skaðabótaskyld vegna þeirrar röskunar
sem orðið hefur á starfi hans.
Megininntakið í pistli mínum „Frá Gljúfra-
steini að Hólmsteini“ snerist um það hvernig
helsti forkólfur eignaréttarins á Íslandi, Hannes
Hólmsteinn Gissurarson, krefðist aðgangs af
auðlind sem tilheyrði honum ekki. Erfingjar
Halldórs Kiljans hafa rétt á að ráðstafa eigum
sínum eins og þeim hentar. Þó að þeir hafi af-
hent Landsbókasafni bréfin hlýtur óútgefið
innihald bréfanna enn að vera þeirra eign. Erf-
ingjarnir kusu að takmarka aðgang að bréfun-
um við tvo fræðimenn. Það kann vel að vera að
slíkt sé ósanngjarnt en er okkur ekki í frjálst
vald sett hverjum við bjóðum í hádegismat og
hverjum við lánum bílinn okkar eins og Hannes
spyrði eflaust sjálfur undir öðrum kringum-
stæðum? Afhverju á að takmarka eignarétt erf-
ingjanna í þessu eina tilviki? Ég hefði haldið að
allir réttþenkjandi hægri menn tækju undir rök
mín. Í grein minni stóð ég vörð um eignaréttinn
sem Hannes krafðist að ýtt yrði til hliðar um
stundarsakir svo að hann gæti stundað rann-
sóknir sínar í friði. Mig var því ekki að finna í
þeirri skotgröf vinstri manna sem Ármann gerir
að umræðuefni sínu. Ég hafði aldrei skriðið ofan
í hana.
Með sannleikann að vopni
Í pistlinum „Frá Gljúfrasteini að Hólmsteini“
velti ég því jafnframt fyrir mér afhverju fjöl-
skylda Halldórs Laxness tók þá ákvörðun að
meina Hannesi aðgang að bréfasafni Halldórs.
Ein augljós ástæða er erindi sem Hannes flutti á
aldarafmæli Halldórs. Þar fjallaði hann um lyg-
ar í skrifum kommúnistans Halldórs Kiljans um
Sovétríkin og máli sínu til áréttingar sýndi hann
á tjaldi ljósmynd af sovéskri fjöldagröf. Myndin
var á tjaldinu nokkra hríð og hafði tilætluð áhrif.
Ég var ekki viðstaddur en það var álit allra sem
ég spurði út í fyrirlesturinn að myndirnar hefðu
verið margar og sýningin varað í um 20 mínútur.
Sama dag og pistillinn birtist fann ég erindi
Hannesar, „Myrkur heimsins“, á heimasíðu
hans og sannreyndi að Hannes hafði aðeins sýnt
eina ljósmynd af fjöldagröf. Í ljósi þessa sendi
ég Morgunblaðinu strax leiðréttingu og bað
Hannes velvirðingar á mistökunum. Birtist hún
í blaðinu skömmu eftir útgáfu pistilsins.
Jakob fjallar um þessa leiðréttingu mína
tvisvar í stuttum pistli sínum og ætlar augljós-
lega að gera sér mat úr henni. Fyrst segir hann:
„Varð Guðni að biðjast opinberlega afsökunar á
frumhlaupi sínu og rangfærslum“ og svo „[æ]tla
hefði mátt að Guðni Elísson hefði lært eitthvað á
því þegar hann þurfti að biðjast opinberlega af-
sökunar vegna árása sinna á Hannes Hólmstein
Gissurarson […] en Guðni hafði ekki sótt fyr-
irlestur Hannesar og studdist því við frásagnir
ósannorðs fólks þegar hann skrifaði grein sína“.
Jakob hefur rangt fyrir sér þegar hann segir að
ég hafi stuðst við frásagnir ósannorðs fólks. Þeir
einstaklingar sem ég spurði út í fyrirlesturinn
töldu sig vera að segja satt og rétt frá og voru á
engan hátt að ljúga upp sögum um Hannes
Hólmstein Gissurarson. Jakob hefur aftur á
móti rétt fyrir sér þegar hann segir að ég hafi
orðið að biðjast afsökunar á rangfærslu minni.
Það var þó ekki alveg á þann máta sem hann
gefur í skyn. Það kom enginn til mín og sagði
mér frá villunni í pistlinum og af þeim sökum
var það algerlega undir mér komið að leiðrétta
þessa rangfærslu. Auðvitað kom aldrei til
greina að láta Hannes sitja undir henni degi
lengur en hann þurfti. Slíkt er grundvallar-
skylda allra sem skrifa á opinberum vettvangi.
Það reynir lítið á þá einstaklinga sem alltaf
hafa rétt fyrir sér. Sannleikurinn ver þá fyrir
allri gagnrýni sem eðli sínu samkvæmt hlýtur
þá að vera óréttmæt. Það er til marks um
þankagang Jakobs F. Ásgeirssonar að þegar
Ármann Jakobsson neitar að hafa kallað mig
Samfylkingarkrata í grein sinni frá því í haust
hafnar Jakob þeirri fullyrðingu. Ármanni, sem
er með doktorspróf í bókmenntum, er ekki
treystandi til að vita hvað stendur í hans eigin
texta og hann er ófær um að skilja merkinguna
að baki skrifum sínum án hjálpar Jakobs. Jakob
stendur líka við hvert orð í pistli sínum „Af rit-
dómurum og kaldastríðsstimpli“. Það kemur
varla á óvart. Ég bjóst þó ekki við því að hann
héldi uppteknum hætti og réðist aftur á Pál
Björnsson sagnfræðing á þann veg sem hann
gerir í svargrein sinni til mín.
Hvað stendur eftir? Ég efast um að nokkur
hafi brotist í gegnum þessa langloku mína annar
en Jakob F. Ásgeirsson og ég er hræddur um að
þessi ritdeila skilji afskaplega lítið eftir sig. Jak-
ob telur skrif mín vera pólitískar ofsóknir harð-
svíraðs Samfylkingarkrata. Ég hélt að ég væri
að skrifa pistil um mannasiði.
Lesendur Morgunblaðsins geta nokkurn veg-
inn bókað að þeir fá nýja greinargerð frá Jakobi
í blaðinu einhvern næstu daga. Honum er vel-
komið að eiga lokaorðið. Ég segi ekki meira um
þetta mál.
FIMM DAGAR Í
SAMFYLKINGUNNI
E F T I R G U Ð N A E L Í S S O N
Í
fjölmiðlapistli sem ég skrifaði í Lesbók-
ina í síðustu viku gagnrýndi ég Jakob F.
Ásgeirsson fyrir persónuárásir í skrifum
sínum og sagði hann mega taka sér til
fyrirmyndar þá varfærni sem Morgun-
blaðið sýnir gjarnan í umfjöllun: „Því
þegar öllu er á botninn hvolft eru
mannasiðir stundum mikilvægari en
pólitík.“ Tilefnið var pistill Jakobs í Viðskipta-
blaðinu nú skömmu fyrir jólin, „Af ritdómurum
og kaldastríðsstimpli“, en hann snýst öðrum
þræði um þá staðreynd að Morgunblaðið sé og
hafi ætíð verið mjög kurteist blað. Nú vill svo
einkennilega til að pistill Jakobs í Viðskipta-
blaðinu er svo dónalegur að Morgunblaðið hefði
sennilega aldrei birt hann.
Offors og fordómar
Svar Jakobs, „Vindhögg – í safnið“, birtist svo
mánudaginn 20. janúar og sýnist mér á öllu að
forsendur Jakobs í svargreininni séu tvíþættar.
Að pólitískar hvatir búi að baki öllum skrifum
mínum og „offors og rangfærslur“ séu vöru-
merki mitt. Að mati Jakobs eru fjölmiðlapistlar
mínir því marki brenndir að „greinarhöfundur
skrifar nær aldrei um „fjölmiðla“ heldur notar
tækifærið til að viðra fordóma sína um ýmislegt
sem er í fréttum eða ráðast að fólki sem brugðið
hefur fyrir í fjölmiðlum.“ Í því skyni hef ég að
mati Jakobs ráðist með svæsnum hætti gegn ut-
anríkisstefnu Bandaríkjastjórnar, á Björn
Bjarnason dómsmálaráðherra, Hannes Hólm-
stein Gissurarson, Egil Helgason og með reglu-
bundnum hætti á Bush Bandaríkjaforseta. Af
þessum sökum tel ég rétt að eftirtalin atriði
komi fram:
1) Fjölmiðlapistlar Lesbókarinnar snúast
margir um eðli fjölmiðla en þeir eiga líka að snú-
ast um það sem er á döfinni í fjölmiðlum. Þó að
ég kjósi að fjalla um fréttnæm málefni líðandi
stundar er ég á engan hátt að misnota aðstöðu
mína eða fara út fyrir verksvið mitt. Umsjón-
armaður Lesbókarinnar, Þröstur Helgason,
hefur staðfest að pistlar mínir séu innan skil-
greinds verksviðs pistlahöfunda.
2) Ég hef skrifað pistla gegn stríðinu í Írak og
í þeim hefur m.a. komið fram gagnrýni á þær
ákvarðanir sem teknar hafa verið af ráðamönn-
um í Washington. Um þessa skoðun er ég ekki
einn og nægir að vísa í ummæli ýmissa forseta-
frambjóðenda demókrata og fjölda virtra sér-
fræðinga í öryggismálum.
Ég vil í þessu samhengi minna á að í leiðurum
Morgunblaðsins hefur t.d. oftar en einu sinni
mátt finna gagnrýni á þær leiðir sem Banda-
ríkjastjórn hefur valið í baráttunni við hryðju-
verk. Þetta þýðir ekki að Morgunblaðið sé óvin-
veitt Bandaríkjastjórn eins og Jakob gefur til
kynna að ég hljóti að vera.
3) Ég er ósammála því að ég hafi ráðist með
svæsnum hætti gegn þeim nafngreindu einstak-
lingum sem Jakob telur upp. Ég er vissulega
krítískur á Bush Bandaríkjaforseta sem ég hef
fylgst með allt frá 1988. Í pistli mínum, „Enn
bíður Björn“, um Björn Bjarnason dómsmála-
ráðherra, deili ég á ráðherrann fyrir að hafa
ekki sýnt flokkssystkinum sínum þá hollustu að
taka afdráttarlausari afstöðu í framboðsmálun-
um fyrir borgarstjórnarkosningarnar 2002, en
hann lét sjálfstæðismenn bíða í tæpt ár eftir
svari um það hvort hann ætlaði í borgarpólitík-
ina. Pistillinn er skrifaður rúmum þremur mán-
uðum fyrir sjálfar kosningarnar og ég er enn
þeirrar skoðunar að hikið í Birni hafi veikt Sjálf-
stæðisflokkinn út á við og átt stóran þátt í óför-
um hans.
4) Jakob minnist ekki á þá pistla sem fólu í sér
gagnrýni á ákvarðanir R-listans í borgarstjórn
og mótmæli mín við skrifum vinstrimanna. Og
ansi oft snúast skrif mín ekki um pólitísk við-
fangsefni. Í síðasta mánuði skrifaði ég um
skyggnilýsingar í sjónvarpi og þar á undan
grein um mávastell eftir að hafa lesið forvitni-
lega umfjöllun um það næstum séríslenska fyr-
irbrigði á síðum Morgunblaðsins.
Er ég Sam-
fylkingarkrati?
Jakob á ekki erfitt með að skipa mér í flokk í
ljósi skrifa minna í Lesbókinni. Að hans mati á
sú fullyrðing mín að mannasiðir séu stundum
mikilvægari en pólitík sér vitaskuld pólitískar
rætur. Þegar ég mótmæli því að hann skuli vega
að Páli Björnssyni og Svanhildi Hólm Valsdótt-
Höfundur er dósent í almennri bókmenntafræði við
Háskóla Íslands og skrifar fjölmiðlapistla í Lesbók.